Biyl Tәuelsizdigimizding 26 jyly.  Endi 14 kýnde Qazaqstannyng eng jogharghy Zang shygharushy organy - Senattyng deputattaryn tandau bastalady. Al ýsh jyldan keyin kezekti Preziydent saylauy.

Saylau degennen shyghady, ótkende saylau turaly zangha ózgertuler jasaldy. Endi kez kelgen Qazaqstan azamaty saylaugha ýmitker bola almaydy. Búghan qosa, sayasy partiyada mýshelikte boluyng shart. Taqyrybymyzgha oralayyq. Preziydenttik saylaugha qatysty ózgeriske oray resmy organdar: «Árkim saylaugha qatysa alatyn. Sóitip, saylau sayqymazaq shougha ainalatyn edi» dedi.

Endi Preziydent saylauyna kez kelgen Qazaqstan azamaty qatysa almaytyn boldy. Qazaqstanda túrghanyna jәne memlekettik qyzmette 5 jyl bolghan, onda da sayasy partiyada mýshelikte bar adam ghana preziydenttikten ýmitkerlerding qataryna enui mýmkin.   Al búl demokratiya qaghidasyna qanshalyqty say?

Biz eski saylaulardy eske týsirip kórdik. 26 jyldan astam ýzdiksiz el basqaryp kele jatqan Núrsúltan Nazarbaevtyng esimi sózsiz tarihta qalady. Ázirding ózinde әlem tarihyndaghy eng úzaq el basqarghan preziydentter tiziminde túrghan 76 jastaghy Núrsúltan Ábishúlynyng esimi dәriptelip-aq jatyr.

Sonymen, 26 jylda Preziydent Nazarbaevtyng saylaudaghy sayasy opponentteri kimder boldy?

1991 jylghy birinshi saylau.

Núrsúltan Nazarbaev saylaugha qatysqan jalghyz ýmitker boldy. 98 payyz dauys jighan ol el memleket basqaru isin qolgha aldy. 1991 jyly kýiregen KSRO qúramynda bolghan elderding deninde saylau ótken-di.

1999 jylghy ekinshi saylau.

Arada segiz jyl ótkende Tәuelsiz Qazaqstan ekinshi saylauyn ótkizdi. Saylau 1999 jyldyng 10 qantarynda ótti.

Preziydent Nazarbaev ekinshi mәrte preziydenttik dodagha týsetinin mәlim etti. Búl joly Nazarbaevpen taqqa talasqandar - Serikbolsyn Ábildiyn, Ghany Qasymov jәne Engelis Ghabbasov edi.

Qazirgi oppozisiyanyng aqsaqaly, belgili qogham jәne memleket qayratkeri Serikbolsyn Ábildiyn sol jyly  11,9% dauys jinady. Ghany Qasymov 4,7%, Engelis Ghabbasov 0,8 % dauysty mise tútty.

Ekinshi saylauynda Nazarbaev júrttyng  81 payyz dauysyn jidy.

Aytpaqshy, Nazarbaevtyng sayasy qarsylastary ne istep jýr degenge kelsek, Ghany Qasymov qazir Patriottar partiyasynan ketken. Deputat boldy. Ol jaqtan da bayyz tappady. Qazir eks-deputat - belgili bloger. Ara-túra әndetip túrady. Engelis Ghabbasov dýniyeden qaytqan. Serikbolsyn aqsaqal Almatyda túryp jatyr.

2005 jylghy ýshinshi saylau.

Qazaqstandaghy ýshinshi Preziydent saylauy 2005 jyly 4 jeltoqsanda ótti. Eki mәrte Preziydent bolghan Núrsúltan Nazarbaevtyng búl jolghy qarsylastary - Jarmahan Túyaqbay, Álihan Baymenov, Erasyl Abylqasymov pen Mels Eleusinov boldy.

Aytpaqshy, osy jolghy saylaudy Halyqaralyq baqylaushylar teristegen edi. Olardyng aituynsha, saylau kezinde el biyligi oppozisiya ókilderine qysym jasaghan. Saylau kezinde bir adam birneshe ret saylaugha qatysqan t.b.

Qazir Jarmahan Túyaqbay JSDP partiyasyn basqaryp otyr. Tek saylau nauqany kezinde tirilip, basqa uaqta dymyn shygharmaytyn fiktivti partiya - oppozisiya auylynda esepte túr. Álihan Baymenov qazir Memlekettik qyzmet jónindegi aimatyq komiytetting basqarma tóraghasy. Erasyl Abylqasymovtyng qayda jýrgeni belgisiz. Keyingi kezderi ol kisige kóripkeldik qasiyet júqqan deydi biletinder. Mels Eleusinov ekologiya mәselelerimen shúghyldanyp jýr.

2011 jylghy tórtinshi saylau.

Núrsúltan Nazarbaev 2011 jyldyng 3 sәuirinde ótken preziydent saylauyna óz kandidaturasyn taghy úsyndy. Búl saylau merziminen búryn ótti. Búl jolghy bәsekelesteri - Jambyl Ahmetbekov, Ghany Qasymov jәne ómir baqighy ýmitker Mels Eleusizov edi.

Al búl saylaugha "dopusk" ala almaghan ýmitkerler - Serik Saparghali, Qanat Túrageldi jәne Sәlem Óten boldy.

2015 jylghy besinshi saylau.

El tarihyndaghy besinshi Preziydent saylauy 2015 jyldyng 26 sәuirinde ótti.

Búl jolghy saylau basqa saylaulardan ózgeshe boldy. Preziydent Nazarbaevtyng sayasy opponentteri - Ábilghazy Qúsayynov pen Túrghyn Syzdyqov boldy.

Bir qyzyghy búl eki kanditatty el-júrt búryndary mýlde kórmegen edi. Biri - birneshe ret viyse-ministr bolghan, biri - kommunist edi.

Qazir Túrghyn Syzdyqov QR Parlamenti Mәjilisining deputaty. Al Ábilghazy Qúsayynov QR Enbek jәne әleumettik qorghau ministrligi janyndaghy Kәsipodaqtar Federasiyasyn basqarady.

Saylaugha týsip, Preziydent bolmaqqa bekigen Ábilghazy Qúsayynovtyng Vikiypediyadaghy ómirbayanyna nazar audardyq. Ábekenning ýlgi tútar sayasatkeri - Núrsúltan Nazarbaev eken. Al hobbii - sayasat dep jazylypty.

Búghan qosa, 2015 jylghy saylaugha Limana Qoyshybaeva deytin kelinshek qatysty. Ol Memlekettik tildi bilmeytindikten, dodagha jiberilgen joq.

Ózin Qazaqstan Músylmandar odaghynyng basshysymyn dep tanystyratyn Múrat Telibekov te Preziydent bolamyn dep shyqty.

Búl joly Mels Eleusizov ózi bas tartty. Aqshasy joq eken.

Búlardyng barlyghy eski ereje boyynsha ózderin-ózderi úsynghan kandidattar edi. Búl saylaulargha "Núr Otan" (eskidegi - Otan), "Aqjol", "Qazaqstan kommunisteri", "Qazaqstan patroittary", "JSDP" partiyalary baq synasqan-dy.

Endigi saylau 2020 jyly dep kýtilude. Qazirding ózinde bes mәrte Preziydent bolyp ýlgergen Núrsúltan Ábishúly búl jyly 79 jasqa tolady eken.

Núrzat Toghjan

Abai.kz