Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 3242 0 pikir 30 Qazan, 2010 saghat 14:01

P. P. SEMENOV TYaN-ShANSKIY, A. A. DOSTOEVSKIY, [Sh. Sh. Uәlihanovtyng Qashghargha jasaghan sayahatynyng manyzy jayly]

Tyani-Shaninnyng bizge tayau ornalasqan bólikterin zertteuge jol ashyldy.

1858 jyldyng ózinde orys ofiyseri Shoqan Shynghysúly Uәlihanov ózining últtyq qyrghyz kiyimimen sauda keruenine erip, Zәuki asuy arqyly Tashkentke*1 ótip, ol jaqtan kóptegen qyzyqty ghylymy etnografiyalyq jәne statistikalyq maghlúmattar jinap keldi. Peterborgha kelgen song P. P. Semenovtyng jetekshiligimen olardy óndeuge kirisken edi, biraq syrqat jәne mezgilsiz ajal onyng qyzyqty ghylymy júmystaryn toqtatyp tastady.

Tyani-Shaninnyng bizge tayau ornalasqan bólikterin zertteuge jol ashyldy.

1858 jyldyng ózinde orys ofiyseri Shoqan Shynghysúly Uәlihanov ózining últtyq qyrghyz kiyimimen sauda keruenine erip, Zәuki asuy arqyly Tashkentke*1 ótip, ol jaqtan kóptegen qyzyqty ghylymy etnografiyalyq jәne statistikalyq maghlúmattar jinap keldi. Peterborgha kelgen song P. P. Semenovtyng jetekshiligimen olardy óndeuge kirisken edi, biraq syrqat jәne mezgilsiz ajal onyng qyzyqty ghylymy júmystaryn toqtatyp tastady.

Orta jýz súltandarynyng birining úly Shoqan Shynghysúly Uәlihanov Shynghys әuletinen taraytyn ataqty Abylay hannyng úly Uәly hannyng nemeresi edi. Ol Omby kadet korpusynda tәrbiyelendi jәne ofiyser bolghannan song erekshe darynymen P. P. Semenovtyng nazaryn audardy. Olar 1856-1857 jyly Sibirde tanysty. P. P. Semenov general-gubernator G. H. Gasfortqa Qashghargha óz últtyq qyrghyz kiyimimen sapar shegip, erekshe daryny arqasynda Resey ýshin óte qajet Qashghar ghana emes, tútas Altyshar turaly mәlimetterdi jinap, orys shekaralaryn mazasyzdandyrghan Shyghys Týrkistanda bolyp jatqan tónkeristing sebebin týsindire alatyn jalghyz sauatty ofiyser Sh. Sh. Uәlihanov ekeni jayly kenes berdi. Múnday qajetti mәlimetterding baghdarlamasyn P. P. Semenovpen birge qyrghyz dalasyn jetik biletin polkovnik K. K. Gutkovskiy qúrdy. Sibir әskery okrugynyng qolbasshysy G. H. Gasfort Shoqan Uәlihanovty sәti týsken kezde Qashghargha jolsapargha attandyryp, ol (keruenbasynyng tuysy retinde) Zәuki asuy arqyly 1858 jyly kópes keruenine ilesip, aman-esen jetti.

Ol jerde Shoqan Uәlihanov jalpy Altyshar turaly asa qúndy mәlimetterdi jinap ýlgerdi jәne alghash ret Ad. Shlagintveyttyng qazasynyng sebepteri men qúpiyasyn asha aldy. Shlagintveyt Qashghargha kelgen kezinde, soryna qaray, Shyghys Týrkistannyng qojayyny bolyp halyq kóterilisin úiymdastyrghan, qanysher qoja Uәlihan tóre taqqa otyrady. Qytay әskerlerining qysymynda qalghan qashgharlyqtar ferengting (sheteldik) kelgenine quanyp, ol (Shlagintveyt) qorghanysqa kenes bere alady dep oilap ony Uәlihan qojagha әkeledi. Árdayym ashuly jәne qan tókpey otyra almaytyn ol sol sәtte ókinishke oray, apiyn iship elirip otyrady. Qoja Shlagintveytten qújattaryn kórsetudi talap etedi, ol qújattaryn tek Qoqan hanyna kórsete alatynyn jәne olar Bombeyden soghan arnalghanyn aitqanda, yza bolghan qoja ashugha bulyghyp, jatjerlikti birden ólim jazasyna búiyrady. Jaza qalanyng shetinde oryndalady, Shlagintveytti jendetter meshit ornalasqan jana alang arqyly alyp ótedi. Oqigha kuәgerleri, Shoqan Uәlihanov jergilikti dәstýr boyynsha әieldikke alghan Qashghar qyzy da sheteldikting boyy úzyn, jergilikti kiyim kiygen, biraq jalanbas, shashy úzyn bolghanyn aitady. Ad. Shlagintveytting shabylghan basy Uәlihan tórening búiryghymen jazalanghandardyng bas sýieginen ornatylghan piramidanyng eng tóbesine qoyylghan. Búl oqigha 1857 jyldyng tamyz aiynda bolghan. Arada kóp uaqyt ótpey jergilikti halyq pen әsker Uәlihan qojanyng qanysher qylyqtaryn kótere almaytynyn týsinedi... Uәlihan tóre Qoqangha qashty, al qytaylyqtar kóterilis jasaghan halyqty qaytadan biylep-tóstep, kóp adamdy jazalap, qataldyq tanytty. Qashgharda 5 aiday bolghan Shoqan Uәlihanov 1859 jyly sәuirde qyzyqty mәlimettermen keri qaytyp, 1860 jyly Peterborgha keldi. Ol jerde Geografiyalyq qoghamnyng mýsheligine alynyp, P. P. Semenovtyng jetekshiligimen Qyrghyz dalasy turaly jinaghan mol geografiyalyq, etnografiyalyq jәne tarihy materialdaryn óndeuge kiristi. Búghan qosa Peterbor uniyversiytetinen dәris tyndau arqyly óz maghlúmattaryn tolyqtyrugha tyrysty. Fransuz jәne nemis tilderin mengergen Uәlihanov Ortalyq Aziyagha qatysty nәrsening bәrinde tamasha qabilettilik tanytty. Uәlihanovtyng «Jonghariya ocherkteri», «Altyshardyng jaghdayy» atty tamasha maqalalary 1861 j. jaryq kórgen «Imperatorlyq orys geografiyalyq qoghamynyng jazbalary» jinaghynda jariyalandy. Ókinishke oray, Uәlihanovtyng әlsiz densaulyghy Peterbor aua rayyn kótermedi; 1863*2 jyly ol eline qaytyp keluge mәjbýr boldy, 1865 jyly ókpe dertinen dýnie saldy. Onyng Qashghar saparynyng songhy betterin 1868 jyly Qoghamnyng «Izvestiyasynda» baron F. R. Osten-Saken basyp shyghardy.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2102
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2516
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2202
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1624