Senbi, 4 Mamyr 2024
Janalyqtar 4516 0 pikir 3 Qazan, 2010 saghat 18:19

E.Saylaubay. Semeydegi býkilreseylik qúryltaygha saylau

Uaqytsha ýkimetting Semey oblysy kóle­mindegi biylik organy bolghan, 1917 jyldyng 5 nauryzda qú­rylghan Se­mey oblysynyng atqaru komiytetining negizgi mindetterining biri - Býkilreseylik Qúryltay jinalysyna saylaudyng erkin әri ashyq týrde ótuin qamtamasyz etu [1].

Uaqytsha ýkimet búryn Dala general-gubernator­lyghynyng qúramyna engen Aqmo­la jәne Semey oblys­taryn bir saylau ok­rugine engizdi. Degenmen múnday sheshimmen kelispeushilik te bolghan. Omby oblystyq ko­alisiyalyq komiyteti Dala okruginde Qúryl­tay jina­lysy saylauyn úiymdastyru mәse­lesin talqylap, eki oblysty bir saylau ok­rugine biriktirudi qolaysyz dep tapty jәne Ministrler kenesining tóraghasy men Ishki is­ter ministrine mynaday mazmúndaghy jedelhat joldady:

Uaqytsha ýkimetting Semey oblysy kóle­mindegi biylik organy bolghan, 1917 jyldyng 5 nauryzda qú­rylghan Se­mey oblysynyng atqaru komiytetining negizgi mindetterining biri - Býkilreseylik Qúryltay jinalysyna saylaudyng erkin әri ashyq týrde ótuin qamtamasyz etu [1].

Uaqytsha ýkimet búryn Dala general-gubernator­lyghynyng qúramyna engen Aqmo­la jәne Semey oblys­taryn bir saylau ok­rugine engizdi. Degenmen múnday sheshimmen kelispeushilik te bolghan. Omby oblystyq ko­alisiyalyq komiyteti Dala okruginde Qúryl­tay jina­lysy saylauyn úiymdastyru mәse­lesin talqylap, eki oblysty bir saylau ok­rugine biriktirudi qolaysyz dep tapty jәne Ministrler kenesining tóraghasy men Ishki is­ter ministrine mynaday mazmúndaghy jedelhat joldady:

«Omby oblystyq koalisiyalyq komiyteti Aq­mola jәne Semey oblystaryn bir saylau okrugine biriktiruge kesimdi týrde qarsy. Ob­lystar arasynda ómirlik baylanystyng joq­tyghy, Dala general-gu­bernatorlyghynyng ta­ra­tyluy, saylaudyng propor­sio­naldyq jýie negizinde ótkizilui jaghdayynda qazaq­tar­dyng әr oblys boyynsha jetkilikti oryn aluyna mýmkindikterining boluy, saylaugha dayyndyqtyng shú­ghyl týrde jýrgizilui qa­jet­tigi jәne okrug ter­riy­toriyasynyng auqym­dylyghy jaghdayynda ýkimettik, qo­ghamdyq úiymdardyng is-qimyl jýrgizuining qiyngha týsetini eki jeke saylau okrugterin qúrudy qajet etedi» [2]. Alayda Uaqytsha Ýkimet Omby koalisiyalyq komiytetining búl úsynysyn qoldamady jәne "Saylau isteri jónindegi erejege" sәikes qúrylghan saylau okrugterining esh ózgerissiz qalatynyn mәlimdedi.

Qazaq ólkesindegi alty okrugtik komiys­siyanyng biri Omby qalasynda qúrylghan Dala okrugtik komissiyasy edi. Onyng tóraghalyghyna Omby sot alqasynyng mýshesi saylandy. Qú­ramy: Omby, Semey okrugtik sottarynyng bir-bir mýshesinen, Omby jәne Semey oblystyq basqar­masynyng eki mýshesinen, Sibir kazak әske­ry bas­qarmasy saylaghan bir mýsheden jәne Aqmo­la men Se­mey oblystyq Qazaq komiytetterining bir-bir mýshesinen túrdy [3]. Qúryltay jina­ly­syna saylau isi boyynsha qúrylghan Semey oblystyq komissiyasynyng qúramy: tóraghasy - Stankevich, mýsheleri: Vinogradov, Kiy­niys, Tarabaev, Ermekov, Álimbekov, Maldybaev jә­ne Nikitinnen týzildi. Semey qalalyq Qúryltay jina­lysyna saylau komissiyasy 1917 jyly 2 qazanda óz qyzmetine kirisken bolatyn. Onyng tóraghasy: Semey okrugtik sotynyng mýshesi - A.Nikoliskiy, oryn­basary - Semey uezindegi ekinshi uchaskening bitistirushi soty - S.Zdorovchenko jәne mýsheleri: Semey uezindegi ýshin­shi uchaskisining bitistirushi soty - IY.Lukasi, IY.Vorjikov­skiy, T.Myrzalinov boldy [4].

Oblystyng qoghamdyq-sayasy ómirinde 27 sәuir men 7 mamyr aralyghynda ótken Semey oblystyq qazaq siyezining alatyn orny erekshe. Búl jiynnyng ózine tәn basty ereksheligi - memlekettik basqaru men qazaq ha­lqynyng avtonomiyasy turaly mәseleler boyynsha qabyldaghan sheshimderi. Ol sheshimde bylay delin­di: «Ros­siya memleketining terriy­to­riyasynyng kendigin, ony mekendeytin halyq­tardyng erekshelikterin, olar­dyng mәdeny dәre­jesining әrtýrliligin eskere otyryp, sezd federativtik demokratiyalyq respublikany jaqtaytyndyghyn bildiredi» [5, 105-106]. Osy siyezde oblystyq Qazaq komiyteti óz bagh­darlamasyn úsyndy. Baghdarlama qazaq qoghamy ýshin jandy da jauapty Qúryltay jinalysy, memlekettik basqaru týri, av­to­nomiya jәne jergilikti basqaru, jalpyqazaq siyezi, halyq­qa bilim beru, sot, qoghamdyq qazyna, 1916 jylghy 25 mausym jarlyghyna baylanysty shyghyndardy óteu siyaqty mәselelerden qúrylghan edi [6,43].

Alash partiyasynyng oblystyq úiym­da­ry 1917 jyly qazan aiynda qúryla basta­dy. Á.Bó­keyhanovtyng úiymdastyruymen jә­­ne bas­shylyghymen qazannyng 12-20 ara­lyghynda aldymen Semeyde, keyin Ombyda partiyanyng oblystyq úiymdary qúryldy. Semey ob­lystyq partiya komiytetining tóraghasy bolyp H.Ghabbasov saylanady. Alghashynda Alash partiyasy ókilderi halyqty birlikke shaqyryp, aldaghy kele jat­qan Býkilreseylik Qúryltay jinalysy saylauyna qa­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­zaq últy atynan bir ghana tizim úsynudy jәne sol tizim qúramyna tek jalpyqazaq siyezinde kórsetilgen ziyaly­lardy ghana engizudi ua­ghyzdaydy. Semey obly­synan arnayy úsy­nylghandar: 1. G.Potaniyn; 2. Á.Bó­keyhanov; 3. Á.Ermekov; 4. H.Ghabbasov; 5. M.Boshtaev; 6. J.Aqpaev; 7. B.Sәrsenov; 8. A.Qozbagharov [7, 42-43]. Biraq, Dala okru­ginde oilamaghan jerden taghy da bir qazaq kandidattary tizimi payda bolady. Búl tizim janadan qúrylghan «Ýsh jýz» partiyasynyng ti­zimi edi  [8,17]. Sayasat sahnasynda óz partiya­syn ornyqtyryp, ony kópshilikke keninen tanystyru ýshin K.Tógisov pen onyng pikirles­teri óz jaqtastarynyng bir tobyn Qúryltay jinalysy deputattyghyna kandidattar et­ip úsyndy. Úsynghandardyng qatarynda Aqmola ob­lystyq qazaq komiytetining ýsh mýshesi: H.Bekqojiyn, Q.Torsanov, B.Ádilov; Omby uezdik qazaq komiytetining tóraghasy M.Aytpenov jәne Petropavl uezdik qazaq komiytetining tóraghasy Gh.Quanyshev boldy. K.Tógisovtyng ózi kandidattar qatarynan Býkilrossiyalyq sharualar Sovetining atqaru komiytetining mý­shesi retinde oryn aldy. «Ýsh jýz» tizimi boyynsha Qúryltay jinalysy deputattyghyna úsynylghan jogharyda atalghandar ne­gizinen sol kezdegi rossiyalyq ýsh sayasy partiyagha: eser­lerge, últtyq sosialisterge jәne so­sial-de­mok­rattargha ish tartty [5,128]. Say­­lau bastalmay jatyp-aq halyqtyng qabyl­damaghanyn sezgen Ýsh jýz kandidattary óz erikterimen saylau tiziminen shygha bastaydy. Olardyng keybireuleri ózderin tizimge syrt­tan, yaghny deputattyqqa kandidattyng kelisiminsiz qos­tyrghanyn eskertedi [8,17].

Semey qalasynda osy ónirding músyl­mandarynyng qorghanyshy bolar «Semey músyl­mandar komiyteti» qoghamdyq negizde qúryl­dy. Komiytet tóraghalyghyna M.El­­shi­baev, oryn­basarlary bolyp N.Tayyrov pen H.Bek­temirov, hatshylyghyna V.Saydashev pen S.Áu­bәki­rov, qazynashylyqqa H.Saydukov saylandy. Búl komiytet Reseylik músylmandar atynan jәne Semey músylmandary atynan sayasy ómirding barlyq aghymdyq baghyttary boyynsha qyzmet etetinin jariyalady [6,42].

Negizinen, Dala okrugi boyynsha sayasy par­tiyalar, qoghamdyq, әskeri, diny birles­tikter, týrli últ ókilderi úsynghan 14 tizimning kandidattary say­laugha týsti [9]. Olar: №1. Sibir kazak әskerining ekin­shi әskery okrugining tizimi (11 kandidat); №2. Din qyz­metkerleri men túrghyndardyng Ortalyq ko­miyteti (7); №3. Resey sosial-demokratiyalyq jú­mys­shy par­tiyasynyng (bolishevikter) Omby komiyteti (4); №4. Resey sosial-demok­ra­tiya­lyq júmysshy par­tiyasynyng (inter­na­sio­na­lister) Omby úiymy (14); №5. «Alash» partiyasy (19); №6. «Halyq bos­tan­dyghy» par­tiyasy men sauda ónerkәsiptik top­tar­­dyng birlesken blogy (14);  №7. Músylman-sosia­liys­ter (3); №8. Aqmola jәne Se­­mey sosialist-re­volusionerlerding komiyteti, Aq­mo­­la jә­ne Semey ob­lystyq sharua deputattarynyng Ke­­nes­teri, Om­by әskery okrugining soldat-sharua Kenes­te­ri­ning bir­les­ken tizimi (19); №9. Sibir kazak әskerining en­bek­shi ka­zak­tary (5); №10. Sosialistik toptardyng blo­­­gy (so­sia­list-revolusionerler, sosial-demokrattar-meni­­­she­­­vikter, sosial-demokrattardyng «Birlik» to­­­­­by, Enbekshi halyqtyq sosialistik par­tiya) (13); №11. Qazaqtyng sosialistik-sa­yasy «Ýsh jýz» partiyasy (13); №12. Nemis últynyng Omby toptary (4); №13. Tatardyng demokratiyalyq toptary (1); №14. Pet­ro­­pavl qalasynyng pravoslav azamattarynyng toby (7).

Qúryltay jinalysy saylauyna dayyn­dyqtyng eng manyzdy buyny halyqqa saylau­dyng qyr-syryn týsindiru maqsatynda ýgit-nasihat júmystaryn úiym­dastyru bolyp tabylady. Nesiyeshilder odaghy Sibir jerlester úiymynyng ókilderimen birge auyldy jer­lerde ýgit-nasihat júmysyn jýrgizemin deu­shilerge arnap Mәskeu qalasynda qysqa mer­zimdi kurstar úiymdastyrghan [10]. Atalghan odaq oblystaghy sharua qojalyqtarynyng basyn biriktiretin úiym retinde auyldar men selolarda nasihat júmysyn jýrgizu, qajet әdebiyettermen qamtamasyz etu isterin óz qolyna aldy. Nesiyeshilder odaghy jergilikti ziyaly qauym ókil­derining qoldauymen Semey qalasyndaghy Jogharghy bastauysh Qyzdar uchiy­liyshesinde Qúryltay jinalysyn nasihat­taytyn núsqaushylardy dayyndau ýshin kýn sayyn keshki saghat 5-ten keyin dәrister, pikir almasular úiymdastyrghan [11].

Qúryltay jinalysynyng atqaratyn qyz­meti jәne oghan layyqty ókilder saylau mәsele­si jóninde jergi­likti basylym betterinde maqalalar jariyalanyp, Qúryltay saylauy turaly maghlúmat berilip otyrghan. Semeydegi memlekettik basqarugha úmtylghan týrli sayasy kýshter ózderining baghyt-baghdaryn halyq ara­synda nasihattaudy baspasóz arqyly jýr­gizgen.

1917 jyly 4 qazanda Qúryltay jiy­nalysy saylau isteri jónindegi Semey uezdik komiys­siyasy­nyng mәjilisi ótip, uezd aumaghynda zemstvolyq say­lau kezindegidey saylau uchas­kilerin qúru mәse­lesi qaraldy. 1917 jyldyng 11 qazanynda Semey oblystyq say­lau komissiyasynyng mәjilisi ótip, Semey qalasyn saylau uchaskilerine bólu turaly qalalyq say­­­­lau komissiyasynyng jobasyn bekitti. Semey qala­sy tórt saylau uchaskisine bólindi. Dala okrugindegi say­laudyng alghashqy kýni 25 jeltoqsangha, songhy kýni 31 jeltoqsangha belgilendi. Tizimge qatysty shaghymdardy qalalyq basqarma 25 qarashagha deyin qabyldap, to­lyqtyrylghan, týzetilgen saylaushylardyng tizimin qay­ta­dan jariyalaghan. Kandidattar tizimin qabyldau da 1917 jyldyng 25 qarashasynda toqtatyl­ghan [12].

Uaqytsha Ýkimetting «Qúryltay jina­lysyna say­lau isteri jónindegi» qaulysyna sәikes Qúryltay jiy­nalysyna saylanatyn deputattardyng sany halyqtyng sanyna bay­lanysty boldy. Eki jýz myng adamnan bir deputattan saylanbaq. Semey oblysyndaghy ha­lyqtyng sany 1.157.200 adam, al Aqmola oblysynda 1.591.000. Sәikesinshe Semey oblysynan 6, Aqmola oblysynan 8 deputat saylau kózdeldi. Qazaqtar Semey oblysyndaghy halyqtyng 73 payyzyn (845,756), Aqmola oblysyndaghy halyqtyng 36,6 payyzyn (582,306) qú­rady. Yaghny Semey oblysyndaghy qazaq deputattary - 4, qazaq kandidattary 8, Aqmola oblysyndaghy qazaq deputattary 3, qazaq kandidattary 12 adam boluy tiyis edi. Semey qalasy boyynsha Qúryltay jinaly­sy saylauynyng qorytyndysy tómendegi­dey: birinshi orynda "Alash" partiyasy (3304 dauys), ekinshi orynda "Halyq erkindigi par­tiyasy (1872 dauys), ýshinshi orynda tatar músylman-sosialister tizimi (1565 dauys).

Qúryltay saylauy nauqany Alash qa­lasy boyynsha 1917 jyldyng 13 jeltoqsan­nan bastaldy. Saylau 26-30 jeltoqsan kýn­deri saghat tanertengi 9-dan keshki 9-gha deyin, al 31 jeltoqsan kýni tanertengi 9-dan týski saghat 1-ge deyin ótkizilgen.

1) Alash qalasy boyynsha halyqtyng jalpy sany - 8156 adam bolghan, onyng 4598-i er adam, 3560-y әiel adam; sonyng ishinde dau­ys beru qúqyghy barlar (20 jastan joghary): 1484-er adam, 1353-әiel adam, barlyghy - 2887 adam.

2) Saylaugha qatysqandar sany: 2106 adam, onyng ishinde-1213-i er adam, 893-i әiel adam, dúrys dauys sany-2097. Saylaugha qatysqandar sany: 780 adam, onyng ishinde 271-i er adam, 509-y әiel adam.

Saylau qorytyndysynda №5 tizimdi Alash par­tiya­sy ýlken basymdyqpen jeniske jet­ken: 1801 da­uys [6;66]. Saylau qorytyndysy Qazaqstannyng shy­ghys ónirinde Qúryltay jinalysy nauqany erekshe dayyndyqtyng nәtiyjesinde ótkizilgenin aiqyn kórsetti. Týrli sayasy partiyalar, qoghamdyq jәne diny birlestik­ter, sonday-aq týrli últ ókilderi ózderining tizimderi boyynsha demokratiyalyq saylau qúqyghy mýmkindigin is jýzine asyrghan.

«Qazaq tarihy» jurnalynan

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1213
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1111
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 845
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 989