Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Janalyqtar 6865 0 pikir 27 Qyrkýiek, 2010 saghat 17:37

B.Qúrmanbekov. Talantty tarihshy, ghúlama ghalym

Ábu Saqtaghanúly Tәkenov 1930 jyly 20 aq­panda Aqtóbe oblysynyng Temir qalasynda dýniyege keldi. Ol Qazaq memleket­tik uniyversiytetining ta­rih fa­kuli­tetin ýzdik diplommen bitirgen song Aqtó­be oblysy, Qobda audanyna joldamamen júmysqa ji­berildi. Osy audannyng ortalyghy Novoalekseevka se­losynda orta mektepke múghalim, oqu isining men­gerushisi, diyrektor bolyp 5 jyl jemisti qyzmet atqardy.

Ábu Saqtaghanúly pedagogtyq qyzmetpen qatar ghy­lymy júmystarmen ainalysyp, Qobda audanynyng tarihyna baylanysty kóptegen materialdar jinap, osy derekter negizinde audan oqytushylarynyng tamyz mәslihattarynda óte qyzyqty ghylymy ba­yandamalar jasady, audandyq gazetke maqalalar ja­riyalady.

Osy kezde audan territoriyasynda ornalasqan «Abat Baytaq» kesenesi, Isatay, Qobylandy batyr jer­­lengen jerler turaly respublika júrtshylyghy­nyng na­zaryn audarghan is-sharalar úiymdastyrdy. Sol kezding ózinde-aq Ábu Saqtaghanúly Aqtóbe oblysynyng tarihymen tyghyz baylanysty Áliby Jangeldinning Man­ghystau arqyly Shyghys maydangha qaru-jaraq әkel­gen ekspedisiyasy turaly, azamat soghysynyng she­shu­shi kezenine ainalghan Aqtóbe maydanynyng aq gvar­diyashylarmen shayqasy turaly tyng derekter jina­dy.

Ábu Saqtaghanúly Tәkenov 1930 jyly 20 aq­panda Aqtóbe oblysynyng Temir qalasynda dýniyege keldi. Ol Qazaq memleket­tik uniyversiytetining ta­rih fa­kuli­tetin ýzdik diplommen bitirgen song Aqtó­be oblysy, Qobda audanyna joldamamen júmysqa ji­berildi. Osy audannyng ortalyghy Novoalekseevka se­losynda orta mektepke múghalim, oqu isining men­gerushisi, diyrektor bolyp 5 jyl jemisti qyzmet atqardy.

Ábu Saqtaghanúly pedagogtyq qyzmetpen qatar ghy­lymy júmystarmen ainalysyp, Qobda audanynyng tarihyna baylanysty kóptegen materialdar jinap, osy derekter negizinde audan oqytushylarynyng tamyz mәslihattarynda óte qyzyqty ghylymy ba­yandamalar jasady, audandyq gazetke maqalalar ja­riyalady.

Osy kezde audan territoriyasynda ornalasqan «Abat Baytaq» kesenesi, Isatay, Qobylandy batyr jer­­lengen jerler turaly respublika júrtshylyghy­nyng na­zaryn audarghan is-sharalar úiymdastyrdy. Sol kezding ózinde-aq Ábu Saqtaghanúly Aqtóbe oblysynyng tarihymen tyghyz baylanysty Áliby Jangeldinning Man­ghystau arqyly Shyghys maydangha qaru-jaraq әkel­gen ekspedisiyasy turaly, azamat soghysynyng she­shu­shi kezenine ainalghan Aqtóbe maydanynyng aq gvar­diyashylarmen shayqasy turaly tyng derekter jina­dy.

Qysqa merzimning ishinde Á.Tәkenov Qobda auda­nynyng enbekshilerining ýlken qúrmetine bólenedi. Son­dyqtan audan ortalyghynyng túrghyndary ony Novo­aleksey selolyq Kenesining deputattyghyna saylady. Ábu Saqtaghanúlynyng jemisti enbegi ýkimet tarapynan «Tyng jәne tynayghan jerlerdi iygergeni» ýshin medalimen baghalandy.

Pedagogikalyq salada az uaqytta ýlken jetis­tik­terge jetken Ábu Saqtaghanúlyna audandyq par­tiya komiyteti tarapynan lauazymdy qyzmetter úsynyl­ghanyna qaramastan, ol әke-sheshesi, ómirlik jary Sara jәne ýsh balasymen alda túrghan túrmystyq qiyn­shylyqtardy bile túra, ghylym jolyna týsu ýshin Almatygha kóshti. Aspiranturada oqyghan kezde Ábu Saq­ta­ghanúlyna ghylymy jetekshi bolyp, qazaqtyng túnghysh kәsiby tarihshysy Ermúqan Bekmahanov bekitildi.

Ghúlama ghalym men alghyr shәkirtting ghylymy odaghy tez arada-aq ózining jemisin berdi. Sóitip Ábu Saqtaghan­úly 1964 jyly 16 nauryzda «Enbekshilerding 1918 - 1919 jj. Aqtóbe maydanynda aq gvardiyashylarmen kýresi» degen taqyrypta kandidattyq disserta­siya­syn tabysty qorghap shyqty.

Búl kezde Qazaqstan tarihy boyynsha ghylym kan­didattary óte az bolatyn. Ábu Saqtaghanúly osy az shoghyrdyng arasynda E.Bekmahanovtyng týlegi retinde uniyversiytette ústazdyq qyzmetpen túraqty ainalysa bastady. Osy kezden Á.Tәkenovting ghylymdaghy qi­yndyq pen qyzyqqa toly ómir joly bastaldy.

Ghalymnyng ghylymy izdenisining nәtiyjesinde zert­teu obiektilerining auqymy keneydi. Qazaqstan tariy­hynda búryn zerttelmegen tyng taqyryptar: qazaq halqynyng internasionalistik baylanystary, tarihy derekteme, aimaqtyq tarih mәselelerining kóp qabatty kýrdeli problemalary ghalymnyng tereng ghylymy jú­mystarynyng ózegine ainaldy.

Erekshe atap ótetin nәrse, Á.Tәkenov sol tústaghy kópshilik tarihshy ghalymdar siyaqty tarih ghylymyn sayasattandyryp, koniukturalyq uaqytsha manyzdy taqyryptardy qauzap, úsaqtalugha boy úrmady.

Ábu Saqtaghanúlynyng osy qasiyeti turaly akademik Manash Qozybaev: «Bizding tarih degen ghylymymyz jatqan múhiyt. Oghan kóptegen jylghalar, ózender ke­lip qúyady. Múnsyz múhit bolmaydy. Ábuding tarih ghy­lymynyng derekteme salasyna kónili týsti. Osy sa­lada qyruar júmys istedi», - dep atap kórsetken bo­latyn.

Ábu Saqtaghanúly qazaq halqyna qiyn kezde qol úshyn bergen internasionalister turaly kóptegen materialdar jinap, olar turaly ghylymy jinaqtar men jurnaldargha kóptegen maqalalar jariyalady, kitaptar jazdy. Sol internasionalisterding biri V.IY.Shprayserding úly V.V.Shpray­ser 1987 jyly Ábu Tәkenov úiymdastyrghan «Áliby Jangeldinning Qyzyl keruen izimen» dep atalatyn ta­rihy ghylymy zertteu ekspedisiyasynyng qúramynda biz­ben birge boldy. Ol ózin «Qarakesek Volodyamyn» dey­tin jәne Ábu aghany kәsiby tarihshylyghy men jo­gha­ry intellekt iyesi, azamat retinde qúrmetteytin. Ábu Saqtaghanúlyna inter­na­sionalister Mate Zalka, Marechek, Shprayser úr­paqtary bas iyip taghzym etedi.

Kenes ýkimeti Úly Oktyabri revolusiyasynyng ta­rihyna erekshe kónil bólgen balatyn. Osyghan bay­lanysty «Inostrannaya voennaya intervensiya y graj­­danskaya voyna v Sredney Aziy y Kazahstane» dep atalatyn qújattar men materialdar jinaghy dayyn­dalyp, Á.Tәkenovke «Aqtóbe maydany» de­gen taraudy dayyndau tapsyryldy. Ghalym osy ta­raudy Mәskeu, Leningrad, Orynbor, Almaty qala­laryndaghy múraghat pen múrajaylardan jeke ózi jinaghan derekter negizinde jazyp, ghylymy ortagha jana qyrymen tanyldy, tarihty sýiip oqityn oqyrmandar Á.Tәkenovting ghylymy quatyn, shygharmashylyq jana­shyl izdenisin óte joghary baghalady. Búl 33 jasar ghalymnyng tamasha ghylymy tabysy edi.

Á.Tәkenov doktorlyq dissertasiyasyn óte tyn­­ghylyqty dayarlady. Kezekti ghylymy dәreje alghangha deyin dissertasiyalyq júmysynyng maz­mú­nyn ashyp, ghylymy janalyqtaryn kópshilikke ta­nys­­tyru maqsatynda Ábu Saqtaghanúly zertteushi IY.D.Ochagpen birge 1974 jyly «Internasionalinyy otryad (k istoriy ekspedisiy A.Djangilidina)», «Internasionalister Oktyabri jenisterin qorghau­da» (Almaty 1977 j.), K.Núrjaubaevpen birge «Otryad A.Djangelidina v Mangyshlake» (Shevchenko 1980) de­gen kitaptar jazdy. Búl kitaptar kezinde ghylymy júrtshylyqtan óte joghary bagha alghan bolatyn. Onda Á.Tәkenov Qazaqstannyng Úly Oktyabri revolusiyasy kezindegi tarihymen birge aimaqtyq tarihyn búryn kópshilikke belgisiz múraghat qújattarynyng negizinde ja­zyp, jana derekterdi ghylymy ainalymgha qosudyng ýlgisin kórsetti. Osy kitaptardaghy ghylymy janalyqtar keyinirek Qazaqstan tarihy kitaptaryna engizilip, oqyrman qauymnyng iygiligine ainaldy.

Úzaq jylghy ghylymy izdenisterining qorytyndysy retinde Á.Tәkenovting «Uzy internasionalinoy druj­by (internasionalinye svyazy trudyashihsya Kazah­stana y zarubejnyh stran v 1917 - 1937 gg.) degen kitaby 1980 jyly Almatyda «Kitap» baspasynan jaryq kórdi. Osy enbekteri arqyly Á.Tәkenov elge tanyldy, júrtshylyqtyng qúrmetine bólendi.

1980 jyly Ábu Tәkenov Qazaqstandaghy aza­mat soghysynyng tarihyna baylanysty derekti, tanym­dyq sipattaghy maqalalar jariyalaghany ýshin, res­pub­­likalyq ghylymiy-kópshilik «Bilim jәne enbek» jur­nalynyng laureaty atandy.

1984 jyly uniyversiytettegi ghylymiy-pedagogiy­ka­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­lyq qyzmeti ýshin Ábu Tәkenov «Qazaq SSR halyq aghar­­tu isining ýzdigi» belgisimen marapattaldy.

Kóp jyl boyy tynbastan jýrgizgen shygharmashy­­­­­­­­lyq enbegining arqasynda Á.Tәkenov 1988 jyly «Qa­­zaq­­stan enbekshilerining (1917 - 1937 jj.) sosia­lizm qú­ry­lysy kezenindegi internosionaldyq bay­lanysta­ry­nyng qalyptasuy men damuy» degen taqy­rypqa ta­rih ghylymdarynyng doktory ghylymy dәre­jesin alu ýshin jazghan dissertasiyasyn sәtti qor­ghady.

Elimizde qayta qúru prosesi jýzege asyrylyp, Qazaqstan tәuelsizdik alghan shaqta qazaq halqynyng tarihyn jana kózqaras negizinde jazu mýmkinshiligi payda boldy. Osy mýmkinshilikti Ábu Saqtaghanúly eli­mizde tarih ghylymyn damytu baghytynda tiyimdi pay­dalana bildi. Sóitip onyng bastamasymen tarihy oqighalar men túlghalardy jana kózqaraspen baghalau túr­ghysynda kóptegen keleli is sharalar jýzege asy­ryla bastady.

Á.Tәkenov Qazaqstandaghy 1916 jylghy kóterilis ta­rihynyng mәselelerin búrynghy kommunistik partiya iydeologiyasy emes, qazaq halqynyng últtyq mýd­desi túrghysynan qayta jazu qajettigin ózining prob­lemalyq maqalalary men telesúhbattarynda negiz­dedi. Ol qazaq halqynyng 1916 jylghy últ-azattyq kóte­rilisin jana kózqaras túrghysynan payymdau ýshin 1986, 1991 jәne 1996 jyldary ótkizilgen halyq­aralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiyalardy úiym­dastyrushylardyng aldynghy tobynda boldy.

Men Á.Tәkenovting úsynysymen «Qazaqstandaghy 1916 jylghy últ - azattyq kóterilis tarihynyng mәseleleri (Batys Qazaqstan materialdary negizinde)» degen taqyrypqa professor J.Qasymbaevtyng jetek­shiligimen kandidattyq dissertasiya qorghadym. Sol si­yaqty Erkin Ermahanov «Dala oblystaryndaghy 1916 jylghy últ-azattyq kóterilis tarihynyng mә­seleleri» degen kandidattyq dissertasiya qorghady.

Tәuelsiz Qazaqstan tarihyn oqytudyng eng ózek­ti mәselesi - derektanu isining әli de jolgha qoyyl­ma­ghan­dyghy. Á.Tәkenov osy mәseleni sheshu baghytyn­da kóp enbek atqardy. Ol ózi oqyghan qazaq memlekettik uniyver­siytetining tarih jәne etnologiya fakulitetinde al­dymen múraghat qyzmetkerlerin dayyndaytyn qazaq bó­li­min, al 1991 jyly «Derektanu jәne arhivtanu» ka­fe­drasyn ashtyryp, osy kafedrany ózi basqardy. Osy bó­­limdi bitirgen 50-den astam student Qazaqstannyng әr­týr­li oblystarynda bilikti maman retinde qyzmet etu­de.

Á.Tәkenovting derektanu mәselelerine arnalghan ghylymy oi-pikirleri әl-Faraby atyndaghy Qazaq mem­lekettik uniyversiytetinde jaryq kórgen «Ghylym kók­jiyegi» degen jinaqqa engizildi.

Sol siyaqty Á.Tәkenov dayyndaghan Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihy boyynsha 20 baspa tabaqtan túra­tyn qújattar men materialdar jinaghy (professor Q.Qarajanovpen birge) 1998 jyly «Sanat» baspasynan jaryq kórdi. Sonymen qatar Á.Tәkenov aspiranttar­gha «Qazaq memuary - tarihy derek retinde», «Qyzyl Qazaqstan jurnaly - tarihy derek retinde» degen diys­sertasiya taqyryptaryn berip, jetekshilik jasaghan bo­latyn. Sóitip ol qazirgi Tәuelsiz Qazaqstannyng tariy­hy derektanu ghylymynyng negizin salghan ghalymgha ai­nal­­­dy.

Elimiz tәuelsizdik alghan shaqta Á.Tәkenov Kenes ókimeti qayta basyp shygharugha, studentterge jogharghy oqu oryndarynda oqytugha tyiym sal­ghan qazaq tarihshylarynyng enbekterin oqushy qa­uymymen qauyshtyrugha orasan zor enbek si­nir­di. Kitaphanalardan alynyp tastalyp, órtelgen M.Shoqay, E.Bekmahanov, S.Asfendiyarov, T.Shona­nov jәne S.Qojanovtyn enbekteri Á.Tәkenovting re­daksiyasymen jәne alghysózderimen birinen song bi­ri tәuelsizdikting kókteminde tәuelsiz elding tarihy sa­na­synyng alghashqy qarlyghashtarynday bolyp qazaq oqyr­mandarymen qauyshty. Sóitip el tarihyn shy­nayy sýietin qauym, kóp jyldardan son, naghyz ta­riyh­shylardyng ghylymy túrghydan jazghan tarihy en­bek­­terimen tanysugha mýmkindik aldy. Búl Ábu Saq­­taghanúlynyng ústazdar aldyndaghy óz paryzyn oryn­dauy jәne azamattyq erligi edi.

Á.Tәkenov jogharyda aitylghan tarihy túl­ghalar enbekterining derektanymdyq sipaty men ta­rihy qúndylyqtaryn nasihattaytyn birneshe ghylymy maqalalar da jariyalady. Osy jyldary Ábekeng qalamynan tughan «Sandjar Djafarovich As­fen­diyarov y ego istoriya ...», «Injener y istorik M.Ty­nyshpaev», «Eluinshi jyldardyng basynda qazaq tarihy qalay qyspaqqa alyndy?», «Ghasyr synynan ótken ghalym (E.Bekmahanov)», «Teljannan qalghan telegey múra», «Súltanbek Qojanovtyng qasireti» degen maqalalar respublikalyq ghylymy jinaqtar men jurnaldargha jәne gazetterde jaryq kórip, qalyng oqyrman qauym Ábu Tәkenovti jana qyrynan tanydy.

Osy jyldary Á.Tәkenov Kenes ýkimeti men ko­munistik partiya attaryn ataugha tyiym salyp, ki­tap­taryn órtep jibergen Mústafa Shoqay, Zәky Validi, Baymyrza Hayt esimderin jәne olardyng enbekterin Qazaq halqymen qayta qauyshtyrdy.

1993 jyly Á.Tәkenovting alghysózimen Mústafa Shoqaydyn «Turkestan pod vlastiu Sovetov» degen kitaby qayta basylyp shygharyldy. Ghalym Mústafa Shoqaydyng ghylymy múralaryn halyq arasynda keninen nasihattap, onyng qyzmetine kompartiyanyng bergen teris baghasyn joqqa shygharyp, «Mústafa Shoqay ómirining keybir qyrlary», «Týrkistan legiony jәne Mústafa Shoqay turaly ne bilemiz?», «Mústafa Sho­­qaydyng songhy jazbalary» degen maqalalar jazdy. Á.Tәkenovting arqasynda Mústafa Shoqay men onyng әieli Mariya Shoqaydyng estelikteri «Biografiya Mus­tafy Chokaeva» degen atpen (10 baspa tabaq kóleminde) jaryq kórdi. Sóitip Á.Tәkenov qazaqstandyq Sho­qay­tanu ghylymynyng negizin salushylardyng biri boldy.

Kenes ýkimetining túsynda halyqtyng jadynan óshirilgen týrik halyqtarynyng ruhany kósemi bolghan Zәky Validi, Baymyrza Hayt turaly tereng ghylymy zert­teu jýrgizgen ghalym Ábu Tәkenov bolghany esh­qan­day talassyz aqiqat. Búl tarihy túlghalar turaly Ábu Tәkenovting «Zәky Validy kim bolghan?, «Baymyrza Hayt Alash qozghalysy haqynda» degen maqalalary ta­rihshylar ýshin de, bylayghy oqyrman qauymgha da ta­nymdyq túrghydan kóp mәlimetter beretin óte qúndy enbekter bolyp tabylady.

Ábu Tәkenov jan-jaqty tarihshy. Onyng osy qasiyeti Qazaq Sovet ensiklopediyasyna arnap jazghan ma­terialdardan da seziletin. Ol osy ensiklopediya ýshin tarihy oqighalar men túlghalar turaly 100-den as­tam maqala jazdy.

Ábekeng elimizding ghylymy pedagogikalyq ómir salasynda óte belsendi qyzmet atqardy. Ol Qazaqstan ólketanushylar qoghamynyng tóraghasy bolyp kóp jylday boyy jemisti enbek etken bolatyn. Sonymen qatar 1989 jyldan bastap Abay atyndaghy Almaty memlekettik uniyversiytetinde ashylghan «Ot­­an tarihy» dissertasiyalyq Kenesining mýshesi, әl-Fara­­by atyndaghy Qazaq memlekettik uniyversiytetining arnau­ly ghalymdar Kenesining tóraghasy, «Qazaq tarihy» jur­nalynyng aqyldastar alqasynyng mýshesi bolyp, pe­dagog-ghalym retinde kóp jyldar boyy abyroy biy­i­ginen kórine bildi.

Ábu Saqtaghanúly jany jaysan, aqyn jandy edi. Ábekenning osy qasiyetteri turaly professor Kenes Núrpeyisov: «Ábu Saqtaghanúly tughan halqynyng kóp salaly mәdeniyetin, әsirese onyng auyz әdebiyetin jetik biletin jәne sýietin. Ol kónili týskende ózi dýniyege kelip, azamat bolyp qalyptasqan, elimizding batys ónirining aqyn-jyraulary múrasynyng inju-marjandaryn jatqa aityp, әnshi-kýishilerding ómir­lerinen kópshilik bile bermeytin jәitter jóninde qyzyq әngimeler shertushi edi.

Ábekeng ózi de óleng shygharatyn. Ol ólendi jazyp ta, reti kelgende suyryp salyp ta (improvizasiya) aita beretin. Ol qaytys bolardan bir-eki ay búryn Tәkenovter әuleti jóninde ózi jazghan shejire-tol­ghaudy maghan oqyp bergen edi. Ábekenning toy-toma­laqta, dastarhan basynda nemese birge jolaushylap sapar shekken kezderde dos-jarandaryna arnap әzil ólenderdi ayaq astynan shygharghanyna san ret kuәger boldym», - dep jazghan bolatyn.

Aqynjandy Ábu Saqtaghanúlynyng halyqtyng aldynda, tarih ghylymynyng aldynda ary taza edi. Onyng kirshiksiz taza jan ekendigi turaly kurstas dosy, ghylymdaghy ýzengiles joldasy, akademik Ma­nash Qozybaev bylaysha tebirengen edi: «Ábuding kóp jaqsy qasiyetteri bar edi. Ol birinshiden, óte qarapayym bo­latyn. Odan auyldyng iysi anqyp túratyn. Shәkirtke degende adal edi. Bar ónerin, bilimin jetkizuge qúsh­tar bolatyn. Búl jaghynan alghanda, ol shyn mәninde ús­taz-pedagog edi. Ábu el arasynan shyqqan edi. Men ony kórgende, elim esime týsetin. Auyldyng qarshaday ba­lasy, soghystan keyingi auyr jyldary oqyp bilim alyp, ghylym doktory, professor boluy shyn mәninde el­ge de, halyqqa da ýlgi bolar is. Ábu ómiri - ónegeli ómir. Onyng Otan aldynda, halyq aldynda, Qazaq mem­lekettik uniyversiyteti aldynda ary taza».

Ábu Tәkenov «Aqtóbe» ensiklopediyasyn shygharu turaly iydeyanyng avtory jәne osy ensiklopediyanyng túnghysh ghylymy bas redaktory boldy.

«Shәkirtsiz ústaz túl» deydi halqymyz. Osy túrghydan alghanda Ábu Tәkenov naghyz ústaz-ghalym edi. Onyng shәkirtteri Qazaqstannyng barlyq aimaghynda je­misti qyzmet etude. Tek ghana Aqtóbe ónirinen shyq­qan tarihshylar G.Núrghalymova, M.Tәjibaev, Ú.Ysma­­ghúlov, E.Medeubaev Ábu Tәkenovti ózderining ruha­ny ústazy retinde sanaydy, onyng esimin әrqashan iltipat­pen eske alyp otyrady.

Sonymen qatar Aqtóbe qalasyndaghy jogharghy oqu oryndarynda qyzmet isteytin tarihshy ghalymdar: G.Iz­basarova, Q.Sәrsembina, G.Kóbenova, B.Ábenova jә­ne D.Ábenovter student-shәkirt retinde Ábu Tәkenov­­­ten tәlim-tәrbie alghandaryn әrkez maqtanyshpen ai­ta­dy.

Ábu Saqtaghanúly Tәkenov talantty tarihshy, ghú­lama ghalym retinde elding esinde qaldy. Onyng esimi Qa­zaq Sovet ensiklopediyasyna, Aqtóbe ensiklopediyasy­na engizildi, Temir qalasynda Ábu Tәkenov atyndaghy kó­she bar. Eng bastysy Ábu Saqtaghanúlynyng ghylymy en­bekteri el iygiligine ainaldy. Osy túrghydan alghanda «Ghalymnyng haty ólmeydi» degen halyq danalyghy shynymen jýzege asty dep tolyghymen aita alamyz.

 

«Qazaq tarihy» jurnalynan

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 362
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 192
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 201
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 201