Sәrsenbi, 22 Mamyr 2024
Janalyqtar 6030 0 pikir 3 Mausym, 2009 saghat 10:21

Shetel múraghattaryndaghy Qazaqstan jayly derekter

Preziydent N.Á. Nazarbaevtyng basshylyghymen jýzege asyrylyp jatqan “Mәdeny múra” baghdarlamasy  ruhany janarugha bet alghan elding órkeniyetti ýlgisin tanytyp, әlem júrtshylyghymen baylanysymyzdy terendete týsti. 13 aqpanda Elbasynyng “Mәdeny múra” memlekettik baghdarlamasyn jýzege asyru jónindegi Qoghamdyq kenesting keneytilgen otyrysynda sóilegen sózinde qyruar júmystyng atqarylghany aitylyp, “alys-jaqyn shet júrttaghy jәdigerlerimiz ben múraghattarymyzdy izdestirip, jinaqtaudy” algha qaray da jalghastyru kerektigi mindetteldi.

Az ghana uaqyttyng ishinde qazaq memlekettiliginin, basqa eldermen qatynastarymyzdyng beymәlim tús­taryn aiqyndaytyn biregey jәdiger­ler tabyldy. Ghalymdarymyz Resey, Ózbekstan, Armeniya ghana emes, AQSh, Úlybritaniya, Germaniya, Qy­tay men Egiypet sekildi elderge issa­parlary barysynda Qazaqstan tarihyna qatysty qúndy qújattar­dyng esebin aldy. Degenmen, qanday júmys ta kemshiliksiz bolmaydy. Ásirese, shet elderdegi halqymyzdyng tarihy men mәdeniyeti kórinis bergen materialdardy izdestiru men olardyng kóshirmelerin aldyrugha baylanysty funksiyalary aiqyndalghan bir ýilestirushi ortalyqtyn, әdistemelik qúraldyng qajettigi aiqyndalyp otyr.
Ortalyqtan “Zarubejnaya arhiyv­naya kazahstanika. Informasionno-analiticheskiy obzor” (Astana, 2006) degen kitapty jaryqqa shyqty.

Preziydent N.Á. Nazarbaevtyng basshylyghymen jýzege asyrylyp jatqan “Mәdeny múra” baghdarlamasy  ruhany janarugha bet alghan elding órkeniyetti ýlgisin tanytyp, әlem júrtshylyghymen baylanysymyzdy terendete týsti. 13 aqpanda Elbasynyng “Mәdeny múra” memlekettik baghdarlamasyn jýzege asyru jónindegi Qoghamdyq kenesting keneytilgen otyrysynda sóilegen sózinde qyruar júmystyng atqarylghany aitylyp, “alys-jaqyn shet júrttaghy jәdigerlerimiz ben múraghattarymyzdy izdestirip, jinaqtaudy” algha qaray da jalghastyru kerektigi mindetteldi.

Az ghana uaqyttyng ishinde qazaq memlekettiliginin, basqa eldermen qatynastarymyzdyng beymәlim tús­taryn aiqyndaytyn biregey jәdiger­ler tabyldy. Ghalymdarymyz Resey, Ózbekstan, Armeniya ghana emes, AQSh, Úlybritaniya, Germaniya, Qy­tay men Egiypet sekildi elderge issa­parlary barysynda Qazaqstan tarihyna qatysty qúndy qújattar­dyng esebin aldy. Degenmen, qanday júmys ta kemshiliksiz bolmaydy. Ásirese, shet elderdegi halqymyzdyng tarihy men mәdeniyeti kórinis bergen materialdardy izdestiru men olardyng kóshirmelerin aldyrugha baylanysty funksiyalary aiqyndalghan bir ýilestirushi ortalyqtyn, әdistemelik qúraldyng qajettigi aiqyndalyp otyr.
Ortalyqtan “Zarubejnaya arhiyv­naya kazahstanika. Informasionno-analiticheskiy obzor” (Astana, 2006) degen kitapty jaryqqa shyqty.
IYә, “Shetel múraghattaryndaghy Qazaqstan jónindegi material­dargha jolbasshy” siyaqty basy­lym “Mәde­ny múra” baghdarla­masyn jýzege asyrugha kirisken kezde-aq kerek bolatyn. Múnday әdisnamalyq qúralgha súranys uaqyt ótken sayyn kýsheye týsude desek, 210-betten túratyn shetel múraghat­taryndaghy Qazaq­stan jónindegi qújattargha “aqparattyq-sarap­tamalyq sholu” jasaudy maqsat tútqan, әsem bezendirilgen basylymdy paraqtay bastaghanda-aq ýmitimiz su sepkendey ba­syldy. Búl arada onda búrynghy Múraghattar men qújattamany basqaru jónindegi komiytetting (keyin Aqparat jәne múraghat komiyteti) birneshe baghytta jýrgizgen auqymdy úiymdasty­ru­shylyq júmysy­nyng tolyq kórsetilmegenin aitsaq ta jetkilikti.
Jeti-segiz betti alatyn “She­teldik múraghattyq kazahsta­niy­kany zertteuding alghashqy resmy qorytyndylary” degen týsinik­siz tarauda múraghat qyzmetker­lerining Resey múraghattarynda bolghandyghy ghana sóz etiledi. Olar tarihshy-ghalymdar, múra­ghat mekemeleri qyzmetkerleri engen toptyng úsynysy boyynsha júmys jasaghan (10-11-bet), al top óz kezeginde Resey Federa­siyasy men Ózbekstan múraghat­tarynyng Qazaqstan turaly maghlúmattar bar qorlaryn ghana ataumen shektelgen. Sonda, shamasy, osy elderge issaparmen baratyn adamdar әr múraghatta әrbir qor boyynsha “Jolbasshy” (“Pute­vodiy­teli”) bolatyndyghyn bilmey­tinge úqsaydy.
Kitaptyng taghy bir tarauy “Qazaqstan tarihy boyynsha alynghan múraghattyq qújattar kolleksiyasyna qysqasha sipattama” delinedi jәne onda Fransiyadaghy M. Shoqaydyng jeke múraghattyq qory turaly ghana sóz bolady. Qordy sipattaudyng ózinde ýstirttik bayqalady (“Jana Týrkistan” emes  – “Yeny Týrkis­tan”; Aly Mardan Bey emes – Aliy-Mardan Bey Topchibashy).
Osydan keyin-aq “kazahstanika” (Qazaqstan taqyryby) úmytylady. “AQSh múraghattary men kitaphana­laryndaghy KSRO tarihy boyynsha qújattar” degen tarau (31-46 b.) kózge ilingende tyghyryqqa tirelgendey kýige úshyraysyz. Osy biz qanday taqyrypty zerttep otyrmyz degen oy mazalaydy.
Kitap kólemining jartysyna juyghy “qosymsha” materialdargha arnalghan, onda oqyrman QR OMM, Resey múraghattarymen tanysty­rylady. Jәne osy bir ghylymnyng qay janryna jatatyndyghy belgisiz “tuyndyny” M.Olkottyn, L.Krader­din, V.Martiyn, t.b. shetel zertteu­shilerining Qazaqstan turaly aghylshyn tilindegi enbekterinen ýzindiler ayaqtaydy.
Ótken ghasyrdyng 80-jyldarynan YuNESKO “Halyqtar tarihy ýshin derekkózderining jolbasshysy” degen toptamany dayyndap, ony Halyq­aralyq Múraghattar Kenesi (HMK) jariyalay bastaghan-dy.
Kenes odaghy ydyraghannan keyin HMK men YuNESKO-gha shetel múraghattaryndaghy “Rossikanyn” bibliografiyasyn jasau turaly úsy­nystar týsti. Búl mәsele 1992 jyly shilde aiynda Parijde ótken batys elderi jәne Resey múraghattary basshylarynyng arnayy simpoziu­mynda talqylandy. Sodan beri qaray Reseyde E.Starostinning “Shetel múraghattaryndaghy Resey tarihy” (M., 1994), odan ózge avtorlardyng “AQSh-taghy Rossika” (M., 2001), “Sheteldik múraghattyq Rossikanyng mәseleleri” (M., 1996) t.b. birneshe enbekter jaryq kórdi. Múny aityp otyrghan sebebimiz, eki jaghdaygha baylanysty. Birinshiden, Kenes odaghynyng qúramyna engen elderdin, olardyng ishinde Qazaqstannyng múraghattary sheteldik “Rossikamen” tyghyz baylanysty. Búl orayda jogha­ryda sóz bolghan kitapty qúrastyru­shylardyng “Rossikagha” bet búruy dúrys, biraq osy “Rossika” atalatyn ghalamat dýniyening ishinen Qazaqstangha qatysty materialdardy iriktep alu kerek.
Ótken ghasyrdyng 30-40-jyldary Últtyq múraghatqa Qazaqstan turaly da maghlúmattardy qamtityn Amerikanyn    birneshe  mekemelerinin   materialdary berildi. Ásirese, №226 qújattyq top materialdary erekshe nazar audarudy qajet etedi. Ony Qorghanys miniys­trligining Strate­giyalyq qyzmet birikken basqarmasy­nyng qújattary qúraydy. 1942 jyly qúrylyp, 1946 jylgha deyin AQSh Qorghanys ministrligining birikken bas shtaby ýshin aqparattyq jәne barlau materialdaryn dayyn­daumen ainalys­qan búl Basqarma Kenes odaghyndaghy әleumettik-ekonomikalyq jaghday, onyng ishinde últtyq mәseleler boyyn­sha qúpiya mәlimetter jinastyrghan eken.
Strategiyalyq qyzmet basqarmasy federalidyq atqaru departamentining bólimshesi boluyna qaramastan, onyng materialdarynyng bir bóligi, әsirese, Kenes odaghyndaghy últtyq qatynastar boyynsha jasalghan esepteri №248 qújattyq top qúramynda úshyrasady. Búl topta II Dýniyejýzilik soghys kezinde әreket etken Áskeriy-teniz tasymaldau basqarmasynyng qújattary shoghyr­langhan. Orta Aziya halyqtarynyng tarihyna qatysty qújattar injenerlik әskerler basqarmasy materialdary arasynda da kezdesedi (№77 qújattyq top).
Qazaqstan jónindegi maghlúmattar AQSh últtyq múraghatynyng filialdary – qújattanu federalidyq ortalyq­tarynyng jergilikti múraghattyq bó­limshelerinde de bar. Búl orayda últtyq múraghatta týsirilgen mikro­filim­derge kónil bólgen jón. Qazaqstan jónindegi qújattar qúramyn zertteushiler federalidyq múraghat qyzmeti 1975 jyly qúrastyrghan “Últtyq múraghattyng regionaldyq múraghattyq bólimshe­lerindegi mikrofilimderden” bile alady.
Amerika Qúrama Shtattarynda zertteushilerimizding kelesi bir toqtay­tyn mekemesi – soghys, revolusiya jәne beybitshilik jónindegi Guver institutynyng múraghaty (Stenford q., Kolumbiya shtaty). Múnda 1927-1934 jyldary Kenes odaghynda kontrakt negizinde júmys istegen amerikan injenerlerining industriyalandyru jәne újymdastyrugha baylanysty mol maghlúmattardy qamtyghan esepteri saqtalghan. Olardyng ishinde  Dj.Liy­tlpeydj sekildi Qazaqstanda bolghan injenerlerding de jazbalary bar. Múraghattaghy ARA qyzmetkerlerining kýndelikteri, qoljazbalary jәne basqa da qújattar, qazaqtar ómirinen týsi­rilgen fotografiyalar óz zertteushilerin kýtude. Guver instituty “Halyqtardyng antibolisheviktik blogy”, “Kommu­nizm­men belsendi kýres jónindegi halyqaralyq ortalyq” sekildi úiym­dar­dyng qújattaryn da jinastyrghan eken. Resey  men Qazaqstan múraghatta­rynda úshyrasatyn, baspasóz betterinde jaryq kórgen Uaqytsha ýkimettin, Memlekettik Dumanyng materialdaryn, Azamat soghysyna qatysty qújattardy aitpaghannyng ózinde, múnda Qazaqstan tarihynyng derekkózin bayyta týsetin qújattyq kolleksiyalar jetkilikti. Olar: “The Russian Review” (1941-1982 j.j.) jurnalynyng múraghaty; “Orys kolleksiyasy” (1700-2001 j.j.); “Bolishevizmning orys Orta Aziyasynda payda boluy” (R. Pirs); Yu. Skaylerding (1840-1890 j.j.) materialdary t.b.
Shet elderge barghan bizding mamanda­rymyz ben ghalymdarymyz múraghat mekemelerinde júmys isteydi de, kitap­hanalarda da siyrek kezdesetin qoljaz­balardyn, qújattardyng barlyghyn eskere bermeydi. Mysaly, Guver ins­titutynyng kitaphanasynda 36 tildegi bir millionnan astam kitaptar men qoljazbalar bar ekendigin aitsaq ta jetkilikti. Amerika Qúrama Shtatta­rynda búryn KSRO qúramyna engen elder, olardyng ishinde Qazaqstan boyynsha derekkózderin jinastyru Garvard, Kolumbiya, Yeli, Indiana, Stenford, Kaliforniya, Chikago uniy­versiytetterinde keng kólemde jýrgizildi. Tipti, ótken ghasyrdyng 60-jyldarynan bastap qazaq, qyrghyz, ózbek, týrkimen, tәjik halyqtarynyng tilderinde jazylghan derekkózderin jinastyrugha qomaqty qarjy bólindi. Búl júmys 1962 jyly Kolumbiya uniyversiytetinde qolgha alynyp, amerikan kitaphanala­ryndaghy Kenes odaghynyng qúramyndaghy músylman halyqtarynyng tilderinde jazylghan kitaptar men materialdardyng bibliografiyasyn qúrastyru professor E.Oluordqa tapsyrylady. Nәtiyje­sinde  1965-1975 jyldary ýsh tom­dyq monografiya dayyn­dalady.
Qazaq tilindegi basylymdardyng arasynda T.Shonan­úly­nyng “Qazaq jerining tarihy” (Qyzylorda – Tashkent, 1926), Atyghay Sho­naúly men Qanabek Bays­eyi­t­úly­nyng “Zәure” (Qyzylorda, 1930), Q.Ke­menger­úlynyng “Qazaqtar tarihynan” (M., 1924), A.Baytúrsynovtyng “Álipby – Jana qúral” degen enbekteri de bar. Amerika Qúrama Shtattaryndaghy eng iri kitap qoymasy – 1880 jyly Vashing­ton qalasynda negizi qalanghan Kongress kitaphanasy. Múndaghy orys, ózbek, qazaq, t.b. halyqtar tarihy boyynsha shoghyrlanghan materialdardyng barlyghy derlik kitaphananyng Slavyan jәne Ortalyq Europa bóliminde. Kitaphanada Djordj Kennannyng (1845-1924) 1885-1886 jyldary Sibirge sayahaty kezinde jinastyrghan qoljazbalar men suretterding kólemdi qory saqtauly. Semey kitaphanasynda batys klas­sikterining shygharmalarymen tanysyp jýrgen qazaq halqynyng úly aqyny Abay turaly әlem júrtshylyghyna túnghysh habarlaghan amerikan jur­naliysining qorynda qazaqtar turaly basqa da maghlúmattardyng barlyghy kýmәn tudyrmaydy.
Niu-York kópshilik kitaphanasynda “Týrkistannyng ekonomikalyq ocherki” (1922) degen búryn esh jerde ja­riyalanbaghan kitaptyng qoljazbasymen tanysugha bolady. Garvard uniyversiy­tetining Haughton kitaphanasynda, Indiana uniyversiytetining Lilly kitaphanasynda (Blumington q.) “Orta Aziya boyynsha materialdar” kol­leksiyasy jeke toptastyrylghan. Medison qalasyndaghy Viskonsin uniyversiytetining kitap qoymasyndaghy Qazaqstan, Ózbekstan, Týrikmenstan jәne basqa da respublikalar boyynsha basylymdar men qoljazbalar turaly maghlúmattar “Qoghamdyq ghylymdar boyynsha kompiuterlik ortalyq pen mәlimetter bankine” engizilgen. 1968 jyly qazan aiynda Ostin qalasyn­daghy Tehas uniyversiytetining Gumaniy­tarlyq zertteuler ortalyghy Resey Uaqytsha ýkimetining basshysy A.F.Kerenskiyding (1881-1970) múraghatyn satyp alady. Múraghattyng kópshilik bóligin “Antibolisheviktik kýresti retteu ortalyghy”, “Halyq bostandyghy ýshin kýres ligasy”, “Últtyq-enbek odaghy”, “Azat Resey ýshin kýres odaghy”, “Resey halyqtaryn azat etu ýshin kýres odaghy”, “Soltýstik Kavkaz kýres odaghy”, “Ukrain Últtyq Radasy”, “Týrkistan Últtyq Birligi” sekildi emigranttyq úiymdardyng material­dary qúraydy.
M.Shoqaydyng A.F.Kerenskiymen jaqsy tanys bolghandyghy, Týrkistanda, Sankt-Peterburgte, keyin Parijde onymen san ret kezdeskendigi, Týrkis­tannyng bolashaghy turaly pikir talas­tyrghandyghy belgili. Olay bolsa, A.F.Kerenskiy múraghaty otandyq shoqaytanushylar ýshin manyzdy derekkózi ekendigi sózsiz.
Kaliforniya uniyversiytetining kitaphanasyndaghy (Berkly q.) L.N.Miy­lukovtyng jeke kitaphanasy da bizder ýshin osynday manyzgha iye.
Batys elderining kitaphanalaryndaghy qazaq halqynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty qúndy kitaptar men qoljazba kýiindegi materialdardy izdestirude Richard Levinskiyding 1980 jyly shyqqan kórsetkishi, әsirese, L.Kraderding “Qazaqstan bibliogra­fiyasy” (1948), Djordjtaun uniyversiy­tetining qyzmetkeri R.Loventaliding “Orta Aziyanyng týrik tilderi men әdebiyeti” (1957), R. Pirsting “Kenes Orta Aziyasy” (1966), S.Horak, D.Hey­zer, E.Lazzeriny men I. Krayndlerding “Kenes últtaryn zertteuge basshylyq: KSRO-nyng orys emes últtary” (1982) degen enbekteri óte paydaly.
Úlybritaniyadaghy shyghystanu mekemelerining qorlaryna, әsirese, Britan múrajayyna HIH ghasyrdyng ózinde Ortalyq Aziya elderinen kóptegen qoljazbalar jetkizildi, olardyng birazy ghylymy týsinikte­melermen aghylshyn tiline auda­rylyp jaryqqa shyqty. Ótken ghasyr­dyng 20-jyldary Britan múrajayyna Qazaqstanda júmys istegen aghylshyn konsessionerlerining qújattary, kýndelikteri men estelikteri kelip týsti. Olardyng qataryndaghy Qoyandy jәrmenkesi jónindegi alibom, injener Djon Uordellding jazbalary qazaqtar ómirinen sony maghlúmattar beredi.
Britan kitaphanasynyng Shyghys qoljazbalary men kitaptary bóliminde Ortalyq Aziya jónindegi jәdigerler tórt mynnan asady. Oksford uniyver­siytetining Bouly kitaphanasynyng “baylyghy” múnan da asyp týsedi. Darem uniyversiytetining kitaphanasynda “Shyghys seksiyasy” bar. Qazaqstan jәne olarmen kórshiles halyqtar turaly materialdar Esseks uniyversiyte­tining kitaphanasynan, Orys jәne Shyghys Europa jónindegi Birmingem ortalyghynan da úshyrasyp qalady.
Europanyng әr elinde Qazaqstan turaly qanday jәdigerler bar ekendigin týgel bayandau mýmkin bolmas, onyng ýstine múny gazet beti de kótere qoymaydy. Sol sebepti qaysibirin  bibliografiyalyq kórsetkishine ghana silteme jasaumen shekteleyik. Fransiya múraghattaryndaghy materialdardy izdestirude Yu.Bregeliding bibliogra­fiyasyna qosa 1970 jyly jaryq kórgen Miysheli Lezurding “Le sources de’histoire de Russie aux Archives Nationales” degen kórsetkishin paraqtap shyghu artyq bolmaydy. Sonday-aq, Germaniyanyng múraghattarynda ótken ghasyrdyng 20-jyldary osy elding joghary oqu oryndarynda oqyghan qazaq jastary (Mústafa Bókeyhanov, Ghazymbek Birimjanov t.b.), bolishevikterge qarsy kómek súrap barghan Serәli Lapiyn, taghdyr aidap shetelge qonys audarghan M.Shoqay, II dýniyejýzilik soghys kezinde nemisterge tútqyngha týsken týrkistandyqtar, 1916 jylghy kóteri­liske, Jeltoqsan kóterilisine, Kenes ókimetining ydyrauyna baylanysty qújattar bar.
Jeke múraghattyq qorlarda da Qazaqstan turaly materialdardyng barshylyghyn ómir kórsetip otyr. Mysaly, Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq kitaphanasyna Úlybrita­niyadaghy Bashanovtyng kolleksiyasy­nan “Yash Týrkistan” jurnalynyng barlyq sandarynyng kóshirmesi alyndy. Kanada professory R.Pirs­te “Turkestanskie vedomosti” gaze­tining tolyq kolleksiyasy saqtauly. Orta Aziya men Qazaqstandy úzaq jyldar zertteumen ainalysqan fran­suz professorlary A.Bennigsen, K.d’Ankos, Sh.Lemersie-Kelikejening jeke múraghattary da nazardan tys qalmauy tiyis.
Týrkiya múraghattaryndaghy Qazaq­stan tarihyna qatysty material­dardyng moldyghy, biraq olardyng әli kýnge deyin jýieli týrde zerttelmey kele jatqandyghy belgili. Ony týrik professory M.Saraydyng “Osman memleketi men Týrkistan handyqtary arasyndaghy sayasy baylanystar” atty monografiyasynan da bayqaugha bolady.
Kezinde Egiypet Arab Respubliy­kasyna múraghatshylardyng issapary barysynda Qair qalasyndaghy Dar әl-Kutub kitaphanasynyng últtyq múraghaty jәne Arab qoljazbalary men zertteu institutynyng qorla­rynan tarihymyzgha qatysty qúndy qoljazbalar men derekter tizimi jasaldy. Olardyng ishinde mamluk súltandary Súltan Az-Zahir Beybarys, Barqúq, Qayt­pay turaly qoljazbalar men tarihy qújattar, Mamluk memleketindegi әskery óner jónindegi qoljazbalar, Faraby qalasynan shyqqan ghalym­dar enbekterining tizimi, “Kaspiy manayynda túra­tyn túrghyndar tarihy”, “Týrik memleketi han­dyghyndaghy ghajayyptar” siyaqty shygharmalar, qa­lalar men eldi mekender, sauda joldary, sharuashy­lyghy jónindegi, Tәnir­berdi, Aghybay, Túmanbay esimdi túlghalardyng mam­lukterding tarihyna qa­tysty qújattary anyq­taldy.
Últy qazaq mysyrlyq ghalym Nasrolla at-Taraziyding (1922 j. Tarazda tughan) jeke múraghat qory alynyp, Últtyq múraghat qoryna tapsyryldy.
Sonymen qatar, Qa­zaqstan Respublikasynyng EAR-daghy Tótenshe jәne ókiletti elshisi B.Ámreev myrzanyng qoldauymen Qazaqstan­nyng orta­ghasyr­­lyq tarihy ýshin ghylymy manyzy erekshe 23 qoljazba, kóshir­meleri Qazaqstangha jetkizildi.
Iranda saqtar zamanynan beri Orta Aziya túrghyndary turaly týrli maghlúmattar bar ekendigi mektep qabyrghasynan belgili. Ótken jyly Tegeran uniyversiytetining Ortalyq kitaphanasynan Iran shahy Abbastyng 1661 jyldyng jeltoqsanynda qazaq hany Áz-Tәukege jazghan haty tabyl­dy. Qaysybir derekterge qaraghanda, Iran shahtary múnan keyin de Áz-Tәukege 1689, 1692, 1693 jyldary hattar joldap, olarda eki el arasyn­daghy tatulyqqa yqylas bildirilgen kórinedi...
Qytay Halyq Respublikasy men Mongholiya múraghattaryndaghy Qazaq­stan turaly jәdigerler jóninde R.Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu institutynyng diyrektory, professor M.Ábuseyitova 2006 jyly “Qazaq tarihy” jurnalynda maqala ja­riyalaghan bolatyn. Tek 2004-2005 jyldary ghana Shyghystanu instituty qyzmetkerlerining Pekinge jasaghan arheografiyalyq ekspedisiyasy nәtiyjesinde qazaq memlekettigining tarihyna qatysty manichjur, shaghatay jәne kóne qytay tilderindegi myn­daghan jazba qújattar men material­dar tabyldy.
Pekin qalasyndaghy “Qytay memleketining №1 múraghat” (“Chjan go dy iy dan an guan”) qoryndaghy XVII-XVIII ghasyrlardaghy Qazaq handyghyna tikeley qatysty hattalghan tarihy qújattardyng 3500-den astam týpnús­qasy bary anyqtaldy.
Qazaqstandy zertteumen shúghyl­danatyn shaghyn ortalyqtar Skan­dinaviya elderinde de júmys isteydi.
Qazaqstannyng geosayasy jaghdayyn, ishki jәne syrtqy sayasatyn tanyp-biluge Qytayda, Japoniyada, Týr­kiyada, Iranda, Pәkistanda jiti nazar audarylyp, birneshe jana zertteu ortalyqtary úiymdas­tyrylghan. Búlardyng barlyghynda derlik bay kitaphana, qoljazba qorlary bar. Sol sebepti eng aldymen osy zertteu ortalyqtarymen shygharmashylyq baylanys ornatu shet elderge eshbir maghlúmatsyz jetip barghannan góri әldeqayda nәtiyjelirek bolar edi.

IYә, aldaghy uaqytta AQSh, Úlybritaniya siyaqty alys jatqan elderge qyruar qarjy júmsap barghannan góri, aldyn ala sol elderding múraghat qyzmetkerimen, ne Qazaqstan tarihyn zertteumen ainalysyp jýrgen ghalymdarymen ózara kelisim-shart jasasqan jón;
“Mәdeny múra” baghdarlamasy boyynsha elimizding ghyly­my mekemelerine kóptegen jәdigerler (múraghattyq mate­rialdar, qoljazbalar, siyrek kezdesetin kitaptar) týsip jatyr. Olardyng saqtaluyn qamtamasyz etu ýshin qújat­tardyng kóshirmeleri Últtyq múraghatqa tapsyryluy tiyis;
jan-jaqtan әkelinip jatqan materialdardy esepke alu, әdistemelik әdebiyetpen qamtamasyz etu, jalpy týrli qúrylymdardyng júmysyna ýilestirushilik sipat beru isin Arheografiya jәne derektanu últtyq ortalyghy Últtyq múraghatpen birigip jýrgizse dúrys bolar edi.

Avtory: Kóshim ESMAGhAMBETOV, “Mәdeny múra” memlekettik baghdarlamasy “Múraghat jәne kitaphana” seksiyasynyng konsuli­tanty, tarih ghylym­darynyng doktory, professor. Almaty.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2253
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2606
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2594
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1694