Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 5628 0 pikir 31 Qazan, 2010 saghat 20:27

Adamzattyq qúndylyqtardyng ýsh ólshemi

Adamzattyq qúndylyqtardyng ýsh ólshemi
EQYÚ-nyng ýshinshi adamy yaghny gumanitarlyq ól­shemine qoghamdy demokra­tiyalandyru, adamnyng ne­gizgi qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau jәne qam­­tamasyz etu, bilim beru, adam saudasyna qarsy kýres, sot jýiesining tәuelsizdigi men saylau zannamalarynyng saqtaluyn qamtamasyz etu, genderlik tepe-ten­dikti ilgeriletu, taghy basqa da mәseleler jatady. Sonymen qatar, ýshinshi ól­shemde qauipsizdik tújyrymdamasyna ne­gizdelgen sharalar qarastyrylyp, soghan halyqaralyq qoghamdas­tyq­tyng nazary audarylady.
ADAMY ÓLShEM
Qazaqstan EQYÚ-nyng Is basyndaghy tór­­­aghasy mindetin qabyldaghan kýnnen bas­tap, Úiym ayasynda gumanitarlyq "sebet" mәselelerin algha jyljy­tugha erekshe manyz berdi. Son­dyqtan da elimizding tóraghalyghy EQYÚ qyzmetining tiyimdiligin arttyryp, onyng mәrtebesin kóte­ruge qatysty belsendi is-qimyl tanytuymen ótip keledi. Osyghan baylanysty, Qa­zaqstan býginde Úiymnyng Demo­kratiyalyq ins­tituttary jәne adam qúqyghy jónindegi burosynyn, Últtyq azshylyq isteri jónindegi Jogharghy komissardyn, BAQ erkin­digi jónindegi ókilding jәne Par­la­menttik Assambleyanyng júmys­taryna qol­dau kórsete otyryp, olar­men tyghyz yn­tymaqtastyqta júmys isteude.

Adamzattyq qúndylyqtardyng ýsh ólshemi
EQYÚ-nyng ýshinshi adamy yaghny gumanitarlyq ól­shemine qoghamdy demokra­tiyalandyru, adamnyng ne­gizgi qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau jәne qam­­tamasyz etu, bilim beru, adam saudasyna qarsy kýres, sot jýiesining tәuelsizdigi men saylau zannamalarynyng saqtaluyn qamtamasyz etu, genderlik tepe-ten­dikti ilgeriletu, taghy basqa da mәseleler jatady. Sonymen qatar, ýshinshi ól­shemde qauipsizdik tújyrymdamasyna ne­gizdelgen sharalar qarastyrylyp, soghan halyqaralyq qoghamdas­tyq­tyng nazary audarylady.
ADAMY ÓLShEM
Qazaqstan EQYÚ-nyng Is basyndaghy tór­­­aghasy mindetin qabyldaghan kýnnen bas­tap, Úiym ayasynda gumanitarlyq "sebet" mәselelerin algha jyljy­tugha erekshe manyz berdi. Son­dyqtan da elimizding tóraghalyghy EQYÚ qyzmetining tiyimdiligin arttyryp, onyng mәrtebesin kóte­ruge qatysty belsendi is-qimyl tanytuymen ótip keledi. Osyghan baylanysty, Qa­zaqstan býginde Úiymnyng Demo­kratiyalyq ins­tituttary jәne adam qúqyghy jónindegi burosynyn, Últtyq azshylyq isteri jónindegi Jogharghy komissardyn, BAQ erkin­digi jónindegi ókilding jәne Par­la­menttik Assambleyanyng júmys­taryna qol­dau kórsete otyryp, olar­men tyghyz yn­tymaqtastyqta júmys isteude.
Tóraghalyqtyng ótken toghyz aiynda Qa­zaqstan EQYÚ-nyng gu­manitarlyq ólshemi ayasynda ta­riyh­ta qalatyn, ózge elderge ýlgi bola­tyn auqymdy júmystar atqardy. Ony kóptegen mýshe elder men әrip­tes memleketter qazirding ózinde joghary baghalauda. Qazaqstan Úiymnyng Is basyndaghy tóragha­sy retinde der shaghynda tiyimdi kon­suli­tasiyalar jýrgize otyryp, qatysushy eldermen konsensustyq uaghdalastyqqa qol jetkizdi. Sonyng nәtiyjesinde EQYÚ-nyng Tú­raqty kenesi 2010 jyly ótkiziletin guma­nitarlyq ólshemning barlyq shara­lary bo­yynsha sheshim qabyldady. Ol josparlanghan bes mindetti is-sharadan, yaghny ýsh qosymsha kenes­ten jәne adamy ólshem jónindegi seminar men gumanitarlyq sala­da­ghy sholu konferensiyasynan tú­ra­dy.
Osy is-sharalar belgilengen jospar bo­yynsha óz uaqytynda ótkizilip keledi. Atap aitqanda, 6-7 mamyrda Venada "Gen­derlik balansty ilgeriletu jәne әiel­derding qoghamdyq-sayasy ómirge qa­tysuy" degen taqyrypta Úiym­nyng jyl sayynghy birinshi qo­sym­sha kenesi ótti. Keneske qaty­sushylar aldaghy uaqytta genderlik tendikti qamtamasyz etu ýshin últtyq zanna­malar men halyqara­lyq qújattar­dy soghan jaqyn­datugha yqpal etu, әielderding sayasy partiyalar men qoghamdyq ómirdegi mýmkindikteri men qúqyqtaryn keneytu jayynda pikir almasty, óz tәjiriybelerimen bólisti.
Áyelderding qúqyghyn qorghau, sonday-aq, genderlik tendik saya­saty Qazaqstan ýshin de, EQYÚ kenis­tigin­degi elder ýshin de asa ózekti mәselelerding әri basym baghyt­tar­dyng biri bolyp tabylady. Sol sebepti, Úiymnyng Is basyn­daghy tóraghasy bastapqy kezde-aq ózining genderlik mәseleler jó­nindegi jeke ókili lauazymyn beki­tu turaly bas­tama kótergen bo­latyn. Búl basta­ma qoldau tauyp, osy jyldyng 13 shildesinde atalghan qyzmetke Ashyq qogham instiy­tutynyng sayasy mәse­leler jónin­degi sarapshysy ame­rikalyq Uendy Patten bekitildi.
Konsensustyq negizde qabyl­dan­ghan she­shimge sәikes "Últtyq azshylyqqa jatatyn túlghalar bi­limi: integrasiya jәne teng mým­kindik" taqyrybyndaghy ekinshi qosymsha kenes 2010 jyldyng 22-23 shildesinde Vena qalasynda ótti. Búl jiynnyng eng basty erek­she­ligi, EQYÚ qyzmetining tarihynda gu­ma­nitarlyq ólshem boyynsha últ­tyq azshylyq qúqyqtaryn qor­ghau prob­lemalaryna arnal­ghan túnghysh is-shara boldy. Osyghan jәne onda qaralghan ózekti mәse­lelerge baylanysty EQYÚ-nyng Últtyq azshylyq isteri jónindegi Jogharghy komissary Knut Vollebek Qazaqstangha shynayy alghysyn bildirdi.
Adamy ólshemning ma­nyzdy baghyttary­nyng biri sot әdildigi men zang ýstemdigi bolyp tabylady. Osyghan oray, elimiz 17-19 mamyrda Varshavada "Tәuelsiz sot jýiesin nyghaytu jәne júrt­shy­lyq­tyng әdil sotqa qolje­timdiligi" degen taqyrypta se­miy­nar ótkizuge úiytqy boldy. Onda sot tәuel­siz­digi men sot әdildigine qatysty ózekti mә­se­leler qaras­tyryldy. Qazaqstan tór­aghalyghy barysynda, sonday-aq, Úiym ke­­nis­tiginde toleranttylyq pen mә­deniyet­ara­lyq ýnqatysudy or­nyqtyrugha erekshe mәn berip otyr. Elimizding etnosaralyq jәne konfes­siya­aralyq kelisimdi nyghay­tuda әlem elderinde ýlgi bolatyn tәjiriybesi bar.
Toleranttylyq taqy­ry­by Qazaqstannyng EQYÚ-gha tóraghalyghynda da, kelesi jyly Islam Konferensiyasy Úiymyna basshylyq etu kezinde de kýn tәrtibinen týspeuge tiyis. Sonyng bir dәleli ýsti­mizdegi jyldyng 29-30 mausymynda Astanada ótken EQYÚ-nyng tole­ranttylyq jәne kemsitushilik jónindegi konferensiyasy. Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev osy jiynda sóilegen sózinde ótip bara jatqan onjyldyqta toleranttylyq saya­­sa­tynda aitarlyqtay algha basu­shy­lyq bolghanyn, oghan endi birlesip taldau jasau qajettigin, jana on­jyl­dyqqa "EQYÚ: jana onjyl­dyqqa toleranttylyqpen" atty shartty belgidegi qújatpen shyghu kerektigin qadap aitqan bolatyn.
Osy ólshem ayasyndaghy taghy bir jiyn Qazaqstannyng bastamashy boluy­men 10-11 mausymda Daniyada ótti. Búl konferensiya EQYÚ-nyng adamy ólshemining negizin qalaghan Kopengagen qújatynyng 20 jyl­dyghyna arnaldy. Konferensiyagha qatysushylardyng pi­ki­rinshe, jiyn asa tabysty boldy. Onda Úiymgha mýshe memleketterding ótken kezen­de Kopengagen qújatynda kórse­tilgen min­dettemelerdi oryn­daudyng qo­rytyndysy shy­ghary­lyp, qújatta mazmúndalghan mәse­le­lerdi әri qaray jýzege asyrudyng joldary qarastyryldy.
Úiymnyng tóraghasy retinde Qazaqstan saylau ótetin elderge bayqaushylardy jibe­ru, parlamentaralyq bayla­nys­­tardy teren­detu jayyna da basa mәn berude. Biyl EQYÚ-nyng Demokratiyalyq instituttar jәne adam qúqyghy jónindegi burosy missiyasynyng qúramynda qazaqstandyq bayqau­shylar Uk­rainadaghy preziydenttik, Tә­jikstandaghy par­­lamenttik, Gru­ziyadaghy munisipalidyq say­laular men Qyrghyzstandaghy referen­dum­­gha qatysty. EQYÚ Parlamenttik Assambleyasy men Qazaqstan Parlamentining úiym­dastyruymen 2010 jyldyng 14-16 ma­myrynda Almatyda ótken "EQYÚ-nyng euraziyalyq ólshem­deri" taqyrybyndaghy transaziya­lyq parlamenttik forumnyng Qazaqstan­nyng Úiym­gha tóraghalyq etkennen bergi uaqyt ishin­de ót­kizgen eng iri jәne asa auqymdy sharalarynyng biri bolyp tabylady. Onyng jú­mysyna EQYÚ-gha mýshe memleketterding parlamentariyleri ghana emes, Jerorta tenizi men Aziya­daghy әriptes elderding jәne Pәkistan men Katardyng parla­mentshileri, sonday-aq, diploma­tiya­­lyq korpustyn, EQYÚ ins­titut­tarynyn, ózge de parla­menttik úiymdardyng ókilderi qa­tysty. Alqaly jiynda Aughan­standaghy jagh­day, lankestikpen, esirtki tra­fiygimen kýres, qaru­syzdanu, eko­nomikalyq damu, resurstardy basqaru, enbek kóshi-qonyn retteu, ekologiyalyq prob­lemalar, diny tolerant­tylyq, adam saudasyna qar­sy kýres, genderlik tendik se­kil­di asa ózekti mәseleler talqy­landy. Qyr­ghyz­stan­daghy jaghday da jiyngha qatysushylardy tol­ghant­ty.
Qazaqstannyng tóraghalyghymen jýrgizil­gen transparenttik saylau ýderisi men belgilengen merzimde qatysushy elderding EQÚY-nyng BAQ bostandyghy mәselesi bo­yynsha jana ókili bolyp Bosniya men Gersegovina azamaty D.Miyatovichti saylau jónindegi kelisimge kelui erekshe nazar audartady. Atap ótu kerek, reytingilik dauys beru kezinde Venadan «batysqa qaray» jәne «shyghysqa qaray» elder arasyndaghy qarsy túru bayqaldy. Alayda Qazaqstan syndarly kenes jýrgizu arqyly myqty jәne beytarap kandidaturany tandap alugha qol jetkizdi.
Tóraghalyqtyng toghyz aiy ishinde Úiym­nyng gumanitarlyq ólsheui boyynsha atqa­rylghan júmysy auqymdy. Qazirgi kýnning ózinde Qazaqstan tóraghalyghyn kóptegen qa­tysushy memleketter men Úiymgha әriptes elder tabysty dep baghalauda.
Qazaqstan jyl sonyna deyin taghy da birqatar iri halyqaralyq is-sharalar ótkizudi josparlap otyr. Mәselen, 4-5 qarashada Vena qalasynda «Din jәne ar-ojdan bos­tandyghy» taqyrybyna ýshinshi qosymsha ke­nes ótedi. Qazirgi uaqytta Úiymgha qatysushy eldermen Astanada 26-28 qarashada ótetin gumanitarlyq ólshem salasyndaghy sholu konferensiyasyna dayyndyq jýrgizilude. Osy konferensiya ayasynda demokratiyalyq saylaugha; azamattyq jәne sayasy qúqyqtargha; erkin oigha, ar-ojdangha, dinge, senimge; jinalystar, assosiasiyalar erkindigi; qozghalys erkindigi; sot biyligining tәuelsizdigi jәne basqa ýshinshi sebetting kókeykesti qúramdastaryna qatysty mәseleler qaralatyn bolady. Sonday-aq, Astanadaghy ýsh kýndik otyrys­ta BAQ erkindigi; migranttargha qatysty tózbeushilik; sonday-aq, adamdar saudasyna, әsirese balalar saudasyna qarsy kýres taqyryptary da engiziledi.
Al osylardyng ishinde eng bastysy әri asa auqymdysy - Astanada ótetin EQYÚ-nyng joghary dengeydegi sammiyti. 11 jyldan beri shaqyrylmay, biyl jeltoqsan aiynyng 1-2 kýnderi Astanada ótkiziletin EQYÚ sammiyti Qazaqstan ýshin ghana emes, býkil TMD elderi men Úiymgha mýshe barlyq 56 memleket ýshin de manyzy zor oqigha bolmaq.

Aman JANGhOJIYN.

 

0 pikir