Últtyq namys degenimiz ne?

Ol ózi kózge kórinetin, qolgha ústaytyn, dәmin sezetin nәrse me, joq bolmasa, adamgha tәrbie ýshin aitylatyn, al kýndelikti ómirde bar-joghy bilinbeytin iydeya ghana ma? Búl jerde pikir qaq jarylady: bir jaghynan alyp qarasaq, ol – dәmi seziletin-aq nәrse! Mysaly, Afina olimpiadasynyng chempiony atanyp, últynyng kók tuyn jelbiretken qazaq boksshysy Artaev Baqtiyardyng Olimptegi kóz jasy men onymen qosylyp «aqsarbas, aqsarbas!» dep jylaghan myn-myng qazaqstandyqtardyng kóz jasynyng kermek dәmi − últtyq namys «dәmi» emey nemene? Bolmasa, Malovodnoe, Shelek, Shengeldi, Yntymaq oqighalarynda oryn alghanday: qaryndastyng qorlanghanyna shydamay, zorlyqshynyng jaghasyna jarmasa ketuge dayar jýzdegen qazaqtyng óre týregelgenin kórgende, ol – qolgha ústaytynday-aq nәrse bolyp shyqpay ma?..

Keyingi kezde bizde últtyq namys turaly kóp aitylmaytyn bolyp ketti. Sirә, soghan qaraghanda «últtyq namys» bizding memleketimizding jýrgizip otyrghan últaralyq jәne halyqaralyq sayasatynyng kóptegen formattaryna say kelmeytindey, tipten oghan qarsy bolatyn jaghdaygha tap bolsa kerek dep topshylaugha bolady.

Onyng týpkilikti sebebi mynada: birinshiden, Qazaqstannyng ózin «kópúltty» dep jariyalady. Sonyng әserinen «últaralyq qatynasta bir últqa basymdyq beru últtar arasyndaghy dostyqqa, memleket tútastyghyna núqsan keltirui mýmkin» degen sekemshil sayasat qalyptasty. Osy «sekemshil sayasat» «Qazaqstan – unitarly memleket, onyng tarihy egesi osy memleketting payda bolu jolynda eng kóp qasiret shekken, el men jerdi saqtau ýshin milliondap qyrylghan, tepkini de, ezgini de kórgen QAZAQ ÚLTYNYNG memleketi bolyp tabylady» degen qarapayym әri úly aqiqatty moyyndaugha mýmkindik bermeude.

Sóitip, qazaq biyligi ózining últtyq sayasatynda jaltaqtyq tanytuy arqyly kelesi bir qayshylyqty tuyndatty: bir jaghynan, Konstitusiyada «Qazaqstan – unitarly, yaghny monoúlttyq memleket» dep atap kórsetilse, ekinshi jaghynan, is jýzinde – qoghamnyng kelbeti «Qazaqstan – kópúltty memleket» degen qaghidagha say qúryldy.

Sóitip, últtyq memleketke tәn «jetekshi, memleket qúraushy últtyng memlekettik jauapkershiligi» atty qazaq últynyng tarihy missiyasy onyng (últtyn) mindeti aumaghynan shyghyp qaldy.

Endi myna jaghdaygha nazar audarayyq: tәuelsizdik almay túrghan kezding ózinde qazaq últynyng aldynda «tәuelsizdikke jetu» degen «missiyalyq» baghdar bolyp edi! Al endi tәuelsizdik alghannan keyin, qazaq últy ol missiyadan ajyrap, «abdyraghan kýide» degenge say keletindey últqa ainaldy. Sonda tәuelsizdikti ne ýshin alghanbyz − «missiyasyz meshel últqa» ainalu ýshin be? Al «qazaq missiyasyn» almastyruy tiyis «azamattyq jauapkershilik» әrtýrli әleumettik tensizdikting ornauyna baylanysty oyana almauda. Tipten korrupsiyamen úshtasqan әleumettik tensizdik shiyelenisken sayyn, «azamattyq jauapkershilik» odan әri әlsirey beru qaupi bar!

Onyng ýstine Qazaqstandy meken etken ózge últtar Qazaqstandy «tarihy Otany» sanamaydy. Olar resmy týrde «kópúltty» delinse de – Qazaqstandy eng aldymen «qazaq memleketi» dep týsinedi. Sondyqtan ózge últ ókilderi «memlekettik jauapkershilikti» qazaq halqynyng mindeti sanap, ózderine múny missiya retinde jýktemeydi. Sonyng nәtiyjesinde ózge túrmaq, qazaq últynyng ózi «últtyq namys» shenberinen tys qalyp, «memlekettik jauapkershilikti» jat qolgha ótkizip berdi: onyng býgingi qojasy − korrupsiyalanghan jýie!

Al onday jýiede qanday da bir «últtyq namys» boluy mýmkin be? Áriyne, joq! Sebebi, aldymen jeke basty oilaghan jerde – últ pen memleket mýddesi qorghansyz qalady. «Últtyq namys joq jerde jauapkershilikti talap etetin kýsh te joq» ekenin sybaylasqan jýie jaqsy mengerdi. Sony bilip, memleket pen el-júrt ýshin namysqa tyrysudyng ornyna, búl sybaylasqan jýie óz esebin týgendeumen ghana әure. Onday «memleketshilik» bizding kóz aldymyzgha «Memleket degen – men!» dep aitqan Ludovikting sózin keltiredi. Búl jerde «mennin» ornynda jýie túr.

Búl is jýzinde Bismarktyng sayasatyn elestetedi. Biraq Bismark әlemdegi eng myqty últtardyng biri – nemis últynyng negizin qalap, onyng sanasyna «MEN» degen sózdi mәngilikke qúiyp ketse, bizdegi jaghdayda búl tek qana biylik pen halyqtyng arasy ajyraghanyn bildiredi: bizding «bismark» pen «tamyrlana almay jatqan últ» ekeui eki baghytta, eki maqsatta ómir sýrip jatyr…

Al «últtyq namys» qayda? Oghan bir ghana jauap bar: «Ózining tarihy missiyasy men baghytynan ajyrap qalghan últta últtyq namys bolmaydy» degen! Kezinde Abay ol turaly «Payda oilama, ar oila» dese, býginde Sh.Múrtaza «Ruhy men namysy sóngen el – ólgen el» deydi. Ol az bolsa, preziydent N.Nazarbaevtyng ózi de Abaydyng 150 jyldyq mereytoyynda sóilegen sózinde «Ar-namyssyz azamat ózgelerding kósegesi týgili, ózining kósegesin kógerte almaydy. Onsyz últtyq sana men últtyq namys ta túl» deydi. Búl sózderde mәn bar!

Ókinishke oray, elbasy aitqan «kósegeni kógertu» tetikteri býginde tolyghymen ózining qolynda túrsa da, el basqaru tizginin senip tapsyrghan uәzirleri últtyq namysty oyatugha asyqpaytyndaryn aitpay kete almaymyz…

Sonymen, «Últtyq namys» degenimiz ne? Últtyq namys dep «adamnyng óz últynan kindigi ajyramaghynyn sanasyna siniruin, sóitip, Otanyna degen sýiispenshiliktin, onyng taghdyryna degen jauapkershilikting payda boluyn, yaghny әrbir azamattyng memlekettigin sezinuin» aitamyz.

Keybireuler «últtyq namys» degende ony «últtyq egoizm» dep qabyldap, namystyng oyanuyn «fashizmmen» úshtastyrdy. Búl óreskel búrmalaushylyq pen últshyldyqqa jabalghan jala, últtyq namystyng oghan esh qatysy joq! Kerisinshe, últtyq namysy bar adam ghana óz últynyng kemshilikteri jóninde ashyq aita alady. Al sanasy «últtyq egoizmmen» ulanghan jan onday kemshilikterdi kóruding ornyna, últtyq minezding kertartpa jaghyn da dәripteuge, ony jetistikke baghalaugha beyim keledi. «Últtyq egoizm» últtyng damuyn әlemdik tendensiyalarmen baylanystyrudan kenje, tipten keyde qiyal men mifologiyanyng jeteginde jýrgendi jany qalap túrady… Al últtyq namysy bar jan qiyn kez bola qalghanday bolsa − óz últynyng naghyz qorghanyshyna ainalady. Biraq múnday biyik «últtyq namys» kýndelikti ómirde aiqaylap túrmaydy. Alayda ol − qoghamnyng belgili bir danalyq satysyna jetkenining belgisi bolyp tabylady.

Biz oghan qashan jetemiz?..

Últtyq namysqa jetuding joly – soqpaq…

Maqala jazu barysynda osy mәsele turaly kim ne jazdy eken dep izdey bastadym. Arnayy zertteu júmystary kezikpedi. Tek qana Ál-Faraby atyndaghy Qazaq ÚU-i Sayasattanu kafedrasynyng professory, sayasy ghylymdarynyng doktory Seyilbek Músataevtyng «Aqiqat» jurnalynyng 2014 jylghy qyrkýiektegi sanyndaghy «Qazaqtyng últtyq namysynyng qúny qansha?» degen maqalany keziktirdim. Tәp-tәuir jazylypty: qazaqy namystyng psihologiyalyq, pedagogikalyq astarlary birshama taldanghan eken. Mysaly, «Kez kelgen adamnyng adamy bolmysy men minez-qúlqyn anyqtaytyn basty psihologiyalyq qasiyet – ar-namys. Ol jeke adamnyng boyyndaghy adaldyq, әdilettilik, shynshyldyq, ar, abyroy, tektilik, kórgendilik siyaqty sapalyq qasiyetterdi baghalaytyn keshendi moralidyq-etikalyq jәne әleumettik-psihologiyalyq týsinik. Namys san-qyrly qyzmet atqarady: ol beyne bir adamnyng ishindegi kórinbeytin tәrtip saqshysy − adamgershilikke jat is-әreketter jasaudan saqtap qana qoymay, pasyq niyetterden arylu ýshin de qajet», – dey kele, «jeke adamdardyng ar-namysynyng jiyntyq sapasy, týptep kelgende, qanday da bir últtyn, eldin, dinnin, әleumettik toptyng ar-namysynyng dengeyin anyqtaydy. Kez kelgen últ ókilderining ar-namysy qanshalyqty bolsa, sol últtyng últtyq namysynyng sapalyq dengeyi de soghan say bolmaq» degen qorytyndy shygharady.

Men Seyilbekti izbasar ini retinde syilaymyn. Alayda onyng búl oiymen kelise almas edim. Nege deysizder ghoy? Sebebi, jeke adamdar namysy jiyntyghy ne qosyndysy esh uaqytta «últtyq namystyn» sapalyq dengeyining anyqtaushysyna ainala almaydy. Kezinde dana Abay «Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym!» dep beker aitty deysizder me? Abay aitqan «qiqymdardyn» keudesin namys (jeke) kerip ketkeni sonshalyq, olar ózining emes, elining qamyn oilaghan Abaydy tayaqqa jyqty. Sondyqtan әr «adamnyng jeke namysy últtyq namysqa úlasady» degen tújyrym prinsipti túrghyda qate pikir. El biyligindegi «jeke namys» – eldi azdyrady, al ondaghy «últtyq namys» – ozdyrady!

Mine, mәselening tórkini qayda?! «Jeke namys» әri ketse últtyq tәrbiye, әdet-ghúryp, salt-dәstýrding sapalyq kórsetkishi bola alady. Ol – aldymen «qazaqylyqtyn» kórinisi. Al «últtyq namys» − eldikting kórinisi, әri ol әr adamnyng minez-qúlqynan emes, últtyng iskerlik qabiletinen, birliginen, bilimge úmtylysynan jәne t.b. izgilikti isterden kórinedi. Múndaghy eng manyzdy nәrse dep «últtyq namystyng tek qana qayyrymdy qoghamda ghana tuynday alatyndyghyn» aitar edik! Sondyqtan «últtyq namystyn» basty kriyteriylerin qoghamnyng ýilesimdiliginen, qogham sanaly týrde qabyldaghan, onyng barlyq mýsheleri ýshin «jazylmaghan zandyq» kýshi bar «últtyq iydeologiyadan» izdeu kerek. Ol iydeologiya bizding ómirimizding ishki-syrtqy jaghyn tolyq qamtuy tiyis.

Eger tarihy bir kezende memleket ózining aldynda túrghan týiindi mәseleni «últtyq namysqa» sýiene otyryp sheshu qajettigine tap bolsa, onda ol eshqashan «jeke namysqa» emes, ózining últtyq iydeologiyasyna sýienip әreket etedi. Óitkeni, múnday jaghdayda últtyq namysty oyatatyn kýsh әr adamnyng sanasyndaghy «memleketim – mening mәrtebem» degen iydeologiyalyq ústanym bolyp tabylady. Onday «ústanymy» bar memleketti óte kýshti memleket dese bolady. Basqasha aitqanda, búl − «memleket halyqtyng mýddesine oray júmys jasap jatyr» degendi bildiredi. Eger osyny basshylyqqa alsaq, onda avtoritarizm – «jeke namys», al halyqty memlekettiligin sezinetin subektige jeteleytin demokratiya – «últtyq namys» bolyp shyghady, yaghny ekeuining «shyghar tegi» eki bólek ekenin kóremiz.

Sondyqtan «últtyq namys» − últtyng damuymen birge qalyptasatyn qúbylys: eger halyq últ retinde úiysa almasa, biyligi ony últ retinde úiystyra almasa – búl ortada «memlekettigin sezinu» joq. Sondyqtan qansha jerden «jeke namys» ishti jaryp bara jatsa da, onday memleketting azamattary ózin memleketining egesi dep sanamaydy. Sóitip, últtyq namysy da oyanbaghan kýide qala beredi...

Jogharyda biz «últtyq namystyn» sport, óner jәne basqa salalarda jetken tabys kezinde órleytini turaly aittyq. Biraq ómir ýnemi jenisterden qúralmaydy. Ol jenister qysqa sәttilik − az uaqyttan song úmytylady. Al últtyq namystyng oyanuy memleketting túraqty órleu baghytymen sәikes keledi. Ol ýshin azamattardyng kónil týkpirinde «memleketimen maqtanu» sezimi ornyghuy tiyis. Ókinishke qaray, biz mýmkindigimiz bola túra, onday ahualgha qol jetkize almaudamyz. Sóitip, elge ishten, ne syrttan qauip tónetindey jaghday kezikse, elbasynyng ózi aitqanday, «ózgelerding kósegesi týgili, ózimizding de kósegemizdi kógerte almaytyn» hәlding aldynda túrmyz. Býginde últ taghdyryn oilap jýrgenderding bәri osyghan alandauly. Biz serpiltetin, silkindiretin atamúra demokratiyalyq jolymyzdy janghyrta almay, ol kezding keluin ansaumen kelemiz...

Jaqynda saylau bolady dep kýtilude. Keybir basylymdar qazirden bastap, saylaudy halyq «birauyzdan qoldady» dep әndete bastady. Erteng «preziydentti birauyzdan qoldap shyqty» dep taghy da jyrlaytyn bolady. Biraq «últtyq namysqa» jetu «birauyzdan» boluy eshbir mýmkin emes. Eger biz halyqtyng sanasy «últtyq namysqa» úlassyn desek, onda ol «sanany» besikke bólep, terbete beruden qútylu qajet! Sonda ghana halyq «namysyn qayrap», ózderi kózben kórip otyrghan әdiletsizdik ataulyny qirata bastaydy. Búl – kýres. Halyq ta osynday kýreste janyghyp-shynyghady. Onday halyqty eshbir jau ala almaytyny, onday halyqpen kim de bolsa «razvedkagha» barugha dayar ekendigi – talassyz shyndyq. Endeshe búl saylau qazirgi «últtyq namystyn» barometri bolghaly túr. Ol − aitpasa da týsinikti shyghar…

Ábdirashit BÁKIRÚLY.

Abai.kz

Derekkóz: «Obshestvennaya pozisiya» gazeti. (proekt «DAT» №12 (283) ot 26 marta 2015 g).