Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Qogham 5844 0 pikir 16 Sәuir, 2015 saghat 13:23

TARIHY TUYNDYLARDYNG QADIRI NEGE KETTI?

 

 

foto: yvision.kz

Iliyas Esenberin – “hrushevtik jylymyqtan” keyingi qazaq әdebiyetindegi tarihy epika dәuirin bastap bergen qalamger. Stalindik zúlmattyng saldarynan nәr alar bastau-búlaghynan ajyrap, ótken tarihyna, danqty túlghalardyng eldik, erlik dәstýrine shóldep, shólirkep qalghan halqymyz tarihy shygharmalardy izdep jýrip, qúnygha oqydy. “Kóshpendilerden” song ondaghan tarihy romandar, jýzdegen poemalar jazyldy. Keshegi Jeltoqsanda múzgha alau bolyp jaghylghan jastardyng jýregindegi jalyndy mazdatqan kýshting biri de, biregeyi osy shygharmalardyng ruhany әseri bolatyn. Mine, ruhany qaynar osynday bolghan.

Qazirgi kýni tarihy epikagha degen ruhany shólimiz qanghany sonday, endi sol búlaqty kórsek jýregimiz ainityn dengeyge jetippiz. Sebebi, býginderi búlaqtyng móldir túnyghy әbden laylanyp, shóp-shalam qaptap, baldyr-batpaqqa ainalyp ketken eken.

Aty-zaty tamam qazaqqa belgilisi de, belgisizi de, sanaqtaghy jeti jýz qalamgerding sanatynda bary da, joghy da, qazaq shekarasynyng ar jaghyndaghysy da, ber jaghyndaghysy da songhy shiyrek ghasyr jýzinde japa-tarmaghay jarysa jazyp tastaghan tysy talystay, qalyndyghy kirpishtey “Pәlen batyr”, “Týgen biy”, “Anau sheshen”, “Mynau abyz” deytin shiykili-pisili ruhany ónimderding arasynan jogharydaghy sózimizding dәleli retinde talayyn tabarymyz anyq. Áriyne, barlyghy birdey ótken tarihymyzdy týgendep, óshkenimizdi jandyryp, ketkenimizdi keltirip, kemtigimizdi toltyryp, ruhany qazynamyzdy bayytyp jatsa, múnday enbekterding nesi jaman bolsyn! Alayda…

Tarihy taqyryptaghy әdeby tuyndy – qanshalyqty jazushynyn, aqynnyng oi-qiyalyna baylanysty jazylatyn dýnie degeninizben, tyrnaq iliktirer bolmashy men aiparaday anyq arasyndaghy tarihy derekter men faktilermen tiyanaqtalyp otyruy tiyis emes pe? Sózding de eki dýniyede súrauy bar ekendigin eskeru qajet qoy?

Qazirgi kýni “Pәlenshening jazghan romany týgeldey Týgenshening romanynan kóshirilgen”, “Ana jazushynyng “Anau” degen romanynda Mynau batyrdyng tarihtaghy, el auzynda jýrgen erligi qisynsyz telinip ketken”, “Sol jazushy “Sonday” romanynda sol jýzding adamdaryn әdeyi asqaqtatyp, osy jýzding hany men biylerin kýiki etip beynelegen”,  “Ánebireu romannyng basty keyipkeri “Áldebireu” ómirde onday adam bolmaghan. Áneu úrpaghy әkim bolghan son…”, - degen siyaqty yryn-jyryn, qym-quyttan song tarihy romandar men poemalardyng qadiri ketip, qúny týspegende nesi qaldy? Ózinde bardy ónegelep, órge tartqan dúrys qoy, tek Abay dana aitpaqshy: “Ózinde barmen kózge úryp, artylam deme ózgedenge” sayyp ketpegey edi.

Zaman, qogham ózgerisine oray, súranys ta ózgeredi. Yaghni, keshegi qandy qyzdyryp, jandy terbep, últtyq ruhty oyatqan I.Esenberliyn, S.Smataev, M.Maghauin zamanyndaghy tarihy taqyrypqa degen súranys býginderi ózgergen. Qazirgi oqyrmangha artyq qiyaly jyltyraqsyz, qapysyz múrghattyq dәiekke qúrylghan, shaghyn kólemge kóp oy syighyzylghan, rulyq sanany emes, últty múratty úlyqtaytyn dýniyeler qajet. Tarihy taqyrypqa kólemdi tuyndy jazudy josparlap jýrgen, jazyp jýrgen jazarmandar bolsa, osynday oilarymyzdy eskere jýrse, oqyrman ýshin de Otan ýshin de paydaly bolar edi.

Asylbek BAYTANÚLY,

Kókshetau qalasy.

Abai.kz

0 pikir