«DAT!» aidarynyng qonaghy – kezindegi «Habar» teleagenttigining «otymen kirip, kýlimen shyqqan» belgili telejurnalist, qarymdy qalamger Arman Sqabylúly. Sonau 90-jyldary Qazaq­standa «jana teledidardy» qalyptas­tyrugha atsalysqan, aqparaty qúryp qalghan kenistikti habarmen «toltyrudyn» tisqaqqan mamany bolghan azamatpen aradaghy súhbat­tasuymyz kәsipqoy jurnalister tilindegi sóz bolsa da, onyng basty mazmúny qojalaq qoghamgha qatysty әbigerli әngime edi. Oqyp kóriniz.

Ermúrat BAPIY

 –Arman myrza, «Feysbuk» jelisine salghan songhy bir suretinizding astyna «qyrt» tirlikten jerip jýrmin...» degendey jazba qaldyrghan ekensiz. Ol «qyrtynyz» – qay «qyrt»: bayansyz bazyna ma, әlde әdilet­sizdigi әl bermeytin qoghamnyng qiyanatyna kórsetken kәsipqoy jurnalisting «qyrsyq­tyghy» ma?

– «Qyrt» dep kimdi aitushy edi, Ereke? Eng aldymen aitqan sózi aidalagha ketip jatatyn ezbe adamdy aitpay ma? Kónil­inizge kelmesin, siz de, men de qa­zir «qyrttarmyz». Birdene ait­qan bolamyz, birdeneni dә­leldep jazghan bolamyz – esh­kim ony qúlaghyna qystyryp jat­qan joq. Qazirgi jurnaliys­ter jay ghana «qyrttar» emes, «kók­ ezu qyrttargha» ainalyp barady. Negizgi mindetimiz – qo­ghamdyq ýrdiske yqpal etu bolsa, biz odan әldeqashan aiyrylyp qalghanbyz. Ásirese qazaq jurnalistikasy! Mamandyghyng «qyrttyqqa» ainalsa, tirliging de «qyrt tirlik» bolmay qayt­sin! Búl jerde eshqanday «qyr­syqtyq» joq. Qoghamgha qyrsy­ghatynday jurnaliste qaybir qauqar bar deysiz...

– «Qyrttardyn» qata­ry­na jurnalister qauy­myn qosqanynyz jaqsy janalyq eken! Ras, búghan bir auyz qarsy­lyghym joq: «aydaghany bes eshki – ysqyryghy jer jarghan» naghyz kók­ezu boldyq. Degenmen, sizding «qyrt­tyghy­nyzdy» qaydam, al mening jeke basym elimizdegi teledidar jurnaliys­tikasynyng jana tarihynda orny bar sizding esim-esenizdi moyyndaymyn. Basqasyn aitpaghanda, kezinde «Habar» agenttigin aqpa­rat әlemine әkelip, ony qazaqstandyq kenistik diapazonyna taratugha qosqan ýlesiniz bir tóbe. Degenmen, qazaqshalap aitqanda, bauyr etiniz birge bitisip ketken tele­jәshikten nege jerip kettiniz?

– Sol «Habardyn» shanyra­ghyn kóterip, ystyq-suyghyna kón­gen Vladimir Rerih kete­rin­de: «Men múnday «Habardy» qúrghan joqpyn!» – dep, aiqay­la­typ súhbat berip, ókpelep ketti. Osy sózge alyp-qosarym shamaly. Jalghyz men emes, sol arnanyng uyghyn qadasqan, keyin elding beldi jurnalisterine ai­nalghan, «Habardan» ketken kóp­tegen әriptesterimning berer jau­a­by da osynday bolaryna kýmәnim joq. Olar «su ishken qúdyqtaryna týkirgileri» kel­me­gendikten, oilaryn ashyq ait­paydy. Bir auyz sózben aitar bolsam, býgingi «Habarda» biz isteytin júmys qalghan joq. Arnanyng baghyt-baghdary songhy jyldary mýldem ózgerdi. Eli­mizding negizgi aqparattyq arnasynan oiyn-sauyq, shou-duman­gha ainalyp jatyr. Aqparattar aghyny «24 kz» arnasyna ótti. Ózinde qalghan jibi týzu bagh­dar­lamalardyng denin autsorsing kompaniyalargha bólip berdi. Key­bir salmaqty baghdarla­malar mýldem jabyldy. Bir kezdegi dýrildegen, elding eng bas­ty telearnasy deytin qúry­lymnan qazir eshtene qalghan joq. Ony ózderiniz de kórip jýrsizder. Qazirgisi «NTK» men «HIYT-TV»-nyng ar jaq, ber ja­ghyndaghy birdene...

Al men qyzmet istegen Almaty filialynyng jaghdayy tip­­ti mýshkil. Qayta-qayta bolyp jatqan qysqartular men As­tanagha bet alghan «úly kósh­tin» әserinen múnda bilikti jurnalister men telemamandar mýldem qalmady dese de bolady. Eki milliongha juyq túrghy­ny bar, asa iri mәdeniyet orta­lyghy bolyp sanalatyn qalada «Habar» filialynyng qanyrap qaluyn óz basym ýlken qatelik dep esepteymin.  Búl artqy she­bin jalanash tastap, jaugha shap­­qan­men birdey. Tipti sayasy qa­­telik deuge de bolatyn shyghar...

– Sizding búl «ketisiniz» azamattyq ústanymnan shyqqan sheshim desem, qatty qatelese qoymay­dy ekem. Bizding redak­siyagha búdan búrynyraq kelgen hattardyng birin­de «Habardy» osynday kýige týsiru – jogharghy jaqtyng esebimen jasal­ghan amal degen pikir aitylghan edi. Onyng mәn-maqsaty – kezindegi Darigha Nazarbaevanyng aqparattyq kenistiktegi yqpalyn әlsiretuden tughan qisap boluy mým­kin...

Al endi bir baqylaushy­lardyng pikiri boyynsha, «Habardyn» múnday jaghdaygha tap boluyna onyng býgingi basshysy Aydos Ýkibaydyng kәsiby biligi kesir bop otyrghan siyaqty. Rasynda, keshe ghana «Habardy» kanal etken mýiizi qaraghayday jurnalisterding qolyna su qúnggha әzer-mәzer jarap jýrgen «balanyn» býginde ózin jurnalist etken agha-әpkelerine bastyq bola qaluy – qúryltayshylar tarapynan tabylghan sheshim dep aita almaymyn...

– Men eshkimning týrin týstep, atyn atap aitpayyn: biraq «Ha­bardyn» qazirgi basshylyghy, ne­­ge ekenin – óz pikiri bar, tә­jiriy­beli jurnalisterding arnadan ketkenin ishtey «qalap» otyrady. Álgi Stalin degen bәle biy­lik qolyna tiygen son, ózining kem­shilikterin jaqsy biletin ýzengilesterinen birtindep qú­tylghanyn biletin shygharsyz?

– ...

– Biraq bizding basshylyq Stalin emes edi... Bizding de Troskiy bolyp túrghanymyz sha­maly. Dana Núrjigit,Serik Abas-shah, Berik Uәli, Jayna Slambek, Erkin Bayghabylúly, Dina Tólekova jәne taghy basqa da әriptesterimning izimen men de ózim aryz jazyp, basshy­lyq­ty «quantyp» kete bardym... Búl jerden eshqanday sayasat izdemey-aq qoyalyq. On bes jyl memlekettik arnada istep, «bir kýnde ózgerip kettim» desem, elden úyat bolar. Mening ómirlik ústanymym ózgergen joq. Sol arnada jýrip te shyn­dyqty aitugha tyrysatynmyn. Qazir de solay!

– Maghan býgingi qazaq­stan­dyq telejurnalistika әkim-qaralar dayyndaytyn dauryqpa «press-relizdin» jurnalistikasy bolyp ketken siyaqty bolyp kórinedi. Dayyn relizde ne jazyl­­ghanyn týsinbeytin jap-jas qyz-jigitterding ekrannan ekpindey sói­­­lep, kósemsigen keyip tanytuy kóbeyip ketken joq pa?

– Kóbeyse – kóbeygen shy­ghar. Biraq, mening oiymsha, jas­tardyng búl jerde kinәsi joq. Kezekti aqparat ministrining «efirde beti әdemi, júrt sýi­sine kóretin jýrgizushiler otyruy tiyis» degen janalyghyn ala kelgen de uaqyt boldy. «Ministr seni kórgisi kelmeydi eken» dep, belgili kommentator Amangeldi Seyithandy efirden alastatatyn da sol kez ghoy. Jalghyz Amangeldi emes, talay tәjiriybeli jýrgizushiler sol «bastamanyn» qúrbany boldy. Efirdi «júldyzqúrttar» men beti jyltyr әnshiler jaulady. Áli kýnge solay. Óziniz aityp otyrghan «ekrannan ekpindeytin» úrpaqqa da sol kezde jol ashyldy.

Jaghympazdanu emes, Dariy­gha Nazarbaeva «Habardy» qúr­ghan kezde aldymen osy beti jyl­tyraq, ishi quystardan ef­iyr­di tazalau ýshin kýres jýr­gizgen. Saraptamalyq baghdar­la­malardyng jýrgizushileri ózi jazghan mәtinmen, óz saraptamasymen shyghuy tiyis degen talap qoyghan. Nәtiyjesinde qan­shama ózindik pikiri bar jurnalister shoghyry qalyptasty. Qa­zir, ókinishke oray, «óli kóz­derimen» bireuding dayyndap ber­gen sózderin oqyp otyratyn «quyrshaq» jýrgizushiler qayta kóbeydi. Akterlik sheber­likke salyp, qansha ekpindetse de, olardyng sózderine el sen­beydi, sendire de almaydy.

Al «press-relizdik» jur­na­liys­tikanyng kelgeni – kelgen. Búl jerde de jastardyng esh kinәsi joq. Olargha baghyt-bagh­dar beretin, olar elikteytin, tip­ti olargha qalay jazudy ýi­retetin tәjiriybeli jurnalister qalghan joq telearnalarda... Oryssha mәtindi shalajansar «onlayn» sózdiktermen audaryp, maqala jazdym dep jýr­gen jastargha jýregim auyrady. Shynymen!

– Jalpy, býgingi jurnalistikany qoghamda qalyptasqan sayasiy-әleumettik jaghdaydan bólip alyp baghalaugha bolmaytyny belgili jәit: biyliging qanday – jurnalistikang sonday; aidauyng qalay – bay­lauyng solay! Biraq arygha barmay bayyptar bolsaq, songhy 15–20 jylda qoghamda qalyp­tasqan sayasy ahual jalpaqsheshey jurnalistikany, jaramsaq jaz­ghyshtardy qaulatyp jiberdi. Onyng nәtiyjesi – qoghamdyq jurnalistiy­kanyng tolyq toqyrauyna alyp keldi. Mening osy oiym aqiqattan qansha­lyqty qighash ketti dep oilaysyz?

– Qoghamdyq jurnalistika bizde eshqashan bolghan joq, Ereke! Biylikting nemese belgili bir toptardyn, ózderin oppozisiyamyz dep esepteytinderding soyylyn soghyp kelgenimiz shyn­dyq qoy.

Al jalpaqsheshey jurna­liys­tika búrynnan bar. Bola beredi de. Tek kózge maqtau de­genning tym shekten shyghyp bara jatqany ras. Tipti búdan halyq jeri­ne bastady. Óz basym múny jurnalistik sheberlikting joqtyghynan dep bilemin. Eki sózding basyn әzer qúrap jýr­gen tilshige maqta deseniz, «be­ti­nizge bylsh etkizip» maqtaudyng kókesin kórsetip beredi. Dattau da solay! Qazaqtyng qúdiretti tilimen neni de bolsa astarlap beruge bolady ghoy. Tipti sol «Habarda» jýrip te keremet as­tarly, «maqtamen bauyzdaytyn» dýniyeler jasaugha bolady. Kezinde solay boldy da.

– «Qoghamdyq jurnalistika» degende, men «qoghamdyq teledidardy» emes, jalpy jurnalistika ilimining qogham­da­ghy әlsirep bara jat­qan rólin aitpaq bolghan edim. Batyl oy baylanghan jerde jur­nalistika degen jaryqtyq batpaqqa batqan kýy keshedi, el ortasynda qalyptasqan biyresim qoghamdyq pikir qoralanyp, sayasat tehnologtary jasaghan biylikke jaghymdy pikir el sanasyna siniriledi. Osynday ýrdiske eriksiz baghynghan, oi-sanasyn biylikting núsqauy mende­gen jurnalist terennen tartyp, aqiqatqa qonsy sóz aitudan qaghylady.

Ras, jalpy jurnalistikany «ejelgi kәsip» sanaytyn oidyng oirany tuyp túr: qalyptasqan sayasatqa baghynyshty aqparat әlemi shekteuli bolghan son, beybaq jurnaliske basqa barar jer, basar tau joq – kim jem shashsa, sonyng tau­yghy boludan ózge tandau tapshy. Búl jagh­day jalghyz jurnalistika salasyna ghana emes, tútas azamattyq qoghamgha ashyq oidyng kendeligin tudyrghan jәit boldy degen pikirge qanday alyp-qosarynyz bar?

– Búl oiynyzben kelisemin. Óziniz aitqan «qoghamdyq jur­na­liys­tikagha» jetu ýshin de, qa­lam ústaghan paqyrymyz tym qú­ryghanda materialdyq tәuel­sizdikke qol jetkizui kerek qoy. Áu bastan jarymaghan qazaq jurnalistikasy songhy jyldary tizerlep, alaqan jayatyn jagh­daygha jetti. Sol «jem sha­shatyndardyn» ózi azayyp bara jatyr. Bayshykeshter búryn gazet, televiydeniyeni ózining aibaryn asyratyn, jamanyn jasyratyn qúral retinde ústap, sol ýshin qarjy bóletin. Tipti ýlken saylaulardyng aldynda arnayy maqsatpen týrli basylymdar ashylyp jatushy edi. Endi ol da joq. Óitkeni bizde búqaralyq aqparat qúralda­ryna kóp qarjy júmsamay-aq sayasy nauqandardy ótkizuge bolatyn ahual qalyptasty. Al «bóten oily» biren-saran basylymnan biylik seskenudi qoy­ghan. Jurnalistikanyng «ejelgi kәsipke» bir taban jaqyndauyna olardyng әleumettik jaghynan qorghalmauy da sebep boluda dep oilaymyn. Tipti memle­kettik arnada isteytinderding de jaghdayynyng jetisip túrghany shamaly. Astanany bilmeymin, Almatydaghy «Habardyn» qara­payym jurnaliysining jalaqysy 40 myng tengege jetpeydi. Qal­ghanyn qalamaqymen tabady de­genderi bolu kerek. Baghdar­lamalardyng kópshiligi autsorsingke berilip, qalghany Asta­nagha auyp jatqanda, qaydaghy qalamaqy? Qyryq myng tengege deni dúrys jurnalist júmys istemeydi ghoy... Ashqúrsaq til­shide qanday «ashyq oi» boluy mýmkin, Ereke!

– Jaqsy aittynyz, Arman! IYә, ashqúrsaq tilshiden «ashyq oi» kýtu qiyn. Degenmen, qúrsaq bolsyn, úrpaq bolsyn – bir qammen kәsibinizding endigi órisin internet-jurnalistikagha qaray búrghan ekensiz. Sheksiz-shetsiz kenistikte etikti qonyltayaq kiygen adam siyaqty bop jýrgen joq­syz ba?

– Mening kәsibim – jurnaliys­tika. Al jurnalistika dege­nimiz – televiydeniye, radio, bas­pasóz, sosyn óziniz aityp otyrghan internet te emes pe? Tilshilik jolymdy gazetten bastadym. Sosyn «TV» dep taban tozdyrdym. Endi saytqa saraptama jazyp jýrmin. «TV»-da jýr­gende-aq sayttargha jazghan­darym jii jariyalanyp túra­tyn. Ol kezde «hobbiy» edi. Endi ol ermek negizgi júmysyma ainaldy.

– Aytpaqshy, internet-basylymdardyng damuymen qaghaz gazetterding kýni qarang bola bastagha­nyn óz basymnan keshirip otyrmyn: songhy 2–3 jyldan beri gazet tara­lymynyng ósui toqtady. Bizdiki – iman-tarazy jaghday, ózge­lerding taralymy kýrt týsip, keybir gazetter jabylyp jatyr. Gazetti qújat dep sanaytyn qazaq ýshin búl qalypty jaghday dey alamyz ba?

– IYә, gazetter ýshin búl bir qiyn jaghday bolyp túr. Ghalam­tordyng damuyna qarasan, búl ýrdis qalypty jaghday siyaqty. Býgin bolmasa da, erteng múny moyyndaugha tura keledi. Basylym iyelerine de gazetten góri sayt ústaghan qarjylyq jaghy­nan tiyimdi ekeni ras qoy. Biraq sol internetiniz qazaghy qalyng auyldargha әli jetken joq! Óz basym aldaghy bes-on jylgha deyin gazet kerek dep esep­teymin. Sosyn salalyq gazetter ghana qalatyn shyghar. Birin-biri qaytalaytyn gazetterding kýni ótip barady. Oghan ózimiz de kinәlimiz. «Qayrat Núrtastyng «Bentliy» mashinasyn satyp alghan» janalyghymen oqyrman­dy, kórermendi alday almaymyz qazir. Oqyrman oily, sa­raptamalyq dýniyelerge susap otyr. Ony kim jazady? Mәsele – sonda!

– Sonymen, kezindegi «Habardy» telearna qylugha atsalysqan Arman Sqabylúly qysastyqtan «qonyz terip ketpegenin» bildik: býginde Ult.kz portalynan basqa ne tirliginiz bar?

– Qolynan jazu keletin adam eshqashan «qonyz terip» ke­te qoymas, Ereke! Júmys kóp. Ghalamtordaghy tirlikten óz­ge bir kórkem filimge ssenariy jazyp, ony óndiriske ótkizdik. «Qazaqfilim» qabyl­dap aldy. Keshe ghana auyl ómi­rin qazaqy qaljyndarmen kór­setetin komediyalyq serialdyng ssenariyi jazylyp bitti. Ótken jyldyng sonynda «Ókpelemeshi» atty jinaghymnyng jaryq kór­genin bilesiz. Júrtshylyq jaman qabyldamaghan siyaqty. Sol shygharmashylyghymnyng jalgha­sy retinde keshegi-býgingi «Habar» jayynda bir dýniyening jazylyp jatqanyn aita keteyin.

– Aytpaqshy, búl súhbat­tyng bisimillәsin sol «Ókpelemeshimen» bas­taugha bolaryn qaper­ge almappyn. Búl da ómirdegi kóp bilmestikting biri dersiz: ol dýniyeni oqyp shyqtym – tamasha! Qútty bolsyn! Shamasy, endigi oqylatyn kitaptyng keleshegi osynday «qolgha ústalatyn» әdebiyetting әlpetine qaray oiysatyn shyghar. Dayyn «press-relizdin» ónin ainaldyryp, jurnalist bolyp jýrgen ini-qaryn­dastargha aqyl aitarlyq dýnie búl kitapta bar­shy­lyq eken...

– Jastardyng barlyghy dayyn «press-relizge» jabysyp qaldy degen oidan aulaqpyn, Ereke! Qolynan jazu keletin ta­lay jasty men de bayqap jýr­min. Óziniz aitqan «shetsiz, sheksiz ghalamtor kenistiginde» ózindik ýni, ústanymy bar talay jas jurnalist jýr. Átten, ol­ardyng mýmkindigin sol virtualidy әlem ghana paydalanuda. Al gazet pen teledidardy, ke­ri­sinshe, jurnalistikany «press-relizdi» audara salu dep týsinetinderding jaulap al­ghany ókinishti, әriyne. «TV»-gha efirge shyghu ýshin, tipti mansap ýshin baratyndar bar. Úyat ta bolsa aitayyn, Serik Abas-shah qyzmetinen ketken kýni osynday jastardyng biri izin suytpay agha-kóke tamyr-tanystaryna telefon shalyp: «Maghan osy or­yndy alyp berinizshi», – dep ótinish jasaghanda, jaghamyzdy ústadyq. Álgi degenine jetti de. Búdan jurnalistika útty ma, útyldy ma – ony Abas-shahtyng «TV»-da ýnireyip qalghan ornyn bayqaghandar bile jatar dep oilaymyn... Teledidargha mansap ýshin emes, jurnalist bolyp qalyptasu ýshin barynyz­dar, jas әriptester! Mansap – qoldyng kiri, al jaqsy jurna­liys­t júmyssyz qalsa da, ony jau almaydy. Olargha búdan basqa ne aitayyn?!

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №20 (291) 21 mamyr 2015 jyl