Onyng qatary býginde kóptomdyqtaryn shyghara bastaghan. Biraq, búl kisi kitap shygharugha da qúlyqsyz. Áytpese, ýlken bir baspanyng qúlaghyn ústap otyr. «Osy kýnge deyin jazghanym bir-eki kitaptan aspaydy» deydi ózi. Biraq, biz oghan senbeymiz. Óitkeni, Onyng dosy da, syrlasy da, múndasy da – Ólen. Múnday adamnyng jazghany az bolmasy anyq. Ángime iriktep, súryptap, «en, en, en» degenderin shygharu turaly bolsa, sóz basqa. Jalpy, búl kisi súhbat bermeydi. Televiydeniyege barmaydy. Jazushylar Odaghyna da. Biraq, anda-sanda әngimelesip qalsan, qúlaq qúryshyng qanady. Býgingi keyipkerimiz – aqyn, Memlekettik syilyqtyng laureaty Esenghaly Raushanov. 

Keyde osy qoghamnyng barometri siyaqty kórinetini de bar. Osy joly da әngimeni ә degennen halturshikterden bastady. «Jastar óssin, kóterilsin dep, artyq-auys pikir de aitpaymyz. Biraq, búlar ósu ornyna, haltura jaghyna qaray ketip bara jatyr. Ózderi ólenning ne ekenin bilmeytin jigitter el-eldi aralap, master-klass ótkizetin kórinedi», – dep bastady әngimesin. Alghashqy saualdy aqyndyq, aqynnyng qoltanbasy degen túrghyda qoydyq. 

 – Ángimeni, ózing aityp otyrghan, әrtýrli aqyndardyng kóbeyip ketkendiginen bastayyq, – dedi Esenghaly agha. – Olar qay kezde de kóp bolghan. Sovet ókimetining túsynda da az bolghan joq. Onda da ózining geniylary, ózining halturshikteri boldy. Biraq, ol kezde irikteu bar bolatyn, redaktorlyq qyzmet degen bar edi. Jaqsyny – jaqsy, jamandy jaman dep aita alatyn әdeby syn bar edi. Qazir zaman da, әdebiyet te kóp ózgere qoyghan joq. Ózgergen birdi-ekili úghymdar men nәrseler ghana. Sonyng eng bastysy – talghamnyng azayyp ketkeni. Onyng basy jana qogham qúrudan bastau aldy. Sol jana qoghamgha say iydeologiya men mәdeniyet payda boluy kerek edi. Biraq, olay bolmady. Men kezinde marqúm Altynbek Sәrsenbayúlymen júmystas boldym, kórshi de boldyq. Jaqsy jigit bolatyn. Talay aittym. «Áy, Altynbek, tartsandarshy tizgindi, tym qatty ketip barasyndar», – dedim. Ol әuelgide «qatty ketpegende neden qorqamyz?» dep jýrdi. Keyin ózgerdi. Qatty ózgerdi. Ol kezde men eshtene demedim. Marqúm kóp sóilemeytin edi ghoy. Týbi anaday boldy. Biz iydeologiyagha baghynu ornyna, belgili bir toptardyng qyzyghyna, solardyng tanym-talghamyna, solardyng intellektisine baghyttalghan, soghan shaqtalghan, soghan layyqtalghan qogham qúrdyq. Býkil nәrseni osy jerden izdeu kerek shyghar dep oilaymyn. Ádebiyetting jaghdayy nashar dep otyrmyz, bylayghy jerde búdan da nashar bolady. Óitkeni, býgingi qogham – ózgeristi talap etip túrghan qogham. Qazaq eshqashan túlpar men jabyny bir bәigege qospaghan. Bizding zamanda sol mýmkin bolyp túr. Mysaly, anau bir kisining mynau bir tuysy, inisi, qúdasy Memlekettik syilyq alady, oghan eshkim tanghalmaydy. Esesine, Tynymbay Núrmaghambetov, Serik Aqsúnqarúly nemese Jәrken Bódesh almay qaluy mýmkin. Bayaghy zamanda múndaygha tanghalatyn edik, qazir tanghalatyn týk te joq. Sol zamanda Tynymbaydyn, Seriktin,  Jәrken Bódeshtin, Tynyshtyqbek Ábdikәkimovtyng namysyn qorghaytyn, solardyng jyrtysyn jyrtatyn әdeby syn, әdeby orta – Jazushylar Odaghy bar edi. Qazir ol  joq. Ádebiyetting esik terezesi ashyq-shashyq. Abay aitqan, «Kóringen  it ketedi bir-bir saryp» dep. Ádebiyetiniz býginde sheshek shyghyp, shette qalghan bir ýy sekildi, kez kelgen adam kelip, keregin alyp, shyghyp ketip bara jatady. «Áy» deytin әje, «qoy» deytin qoja joq. Qanshama halturshik jastardy dayyndadyq, dayyndap kele jatyrmyz. Jastargha beriletin memlekettik «Daryn» degen syilyq bar. Ony kim beredi, komissiyanyng mýsheleri qanday, men ony bilmeymin. Ádebiyetting taghdyryn sheship otyrghan adamdardy tanymaymyn. Biraq, olar  jazushy-memleket qayratkeri, jazushy-qogham qayratkeri bolyp esepteledi. Abay aitady taghy da, «Sonda jauap bere alman men beyshara» dep. Sodan men úyatty qoyyp, «ol jazushy ma edi, qanday jazushy edi?» dep súraymyn. «IYә, jazushy ghoy, birdene degen povesi shyqqan» degen jauap estiymin. 

Tiri jýrsek, topyraqtan tysqary bolsaq, bizding ózimiz bir-eki jylda alpysqa kelemiz. Bizding buyn sharasyz, bizding aldymyzdaghy buyn býginde jetpiske keldi. Olar da osylay kete bersin deytin siyaqty. Nemese sharshaghan. Kýtuli. Qatty kýtuli. Eng myqtysy Dulat Isabekov  gazet, jurnal, teledidar, radiogha interviu beruden qoly tiymeytin sekildi. Tipti, Dýkeng audandyq gazetke súhbat berip jatyr eken dese tanghalmaymyn. Qalay jalyqpaydy, toba.

1991 jyldan beri men gazet oqymaymyn. 1991 jyldan beri teledidar, sonyng ishinde qazaq teledidaryn qaramaymyn. Radio ekibastan. Amanhan aitsa qarauym mýmkin. Keyingi kezde ol da eshtene aitpaytyn bolyp jýr. 1991 bastap 2015 jylgha deyingi aralyqta әdeby prosess toqtap túr. Biz artymyzdan ergen jastargha dúrys tәrbie bere almadyq. Qazirgi jastardyng kileng variasiya jasaumen әuestenip ketkeni de sodan. Poeziyada janalyq joq. Sen qoltanba turaly aityp otyrsyn, qoltanba qaydan bolady, janalyqtyng ózi joq! Ózi bolmaytyn sebebi, biz olardy salghannan maqtadyq. «Qanday keremet, ne degen ghajap!» dep, sayttan sayt qoymay, gazetten gazet qoymay, maqtaumen boldyq. Eshqaysysy synalghan joq. Nәtiyjesinde, әdeby ólimge para-par jaghdaygha tap kelip otyrmyz. Men pessimist emespin, biraq, әdebiyetting qazirgi ahualy optimistik oigha jetelemeydi. Ádebiyetting qazirgi ahualy degen ne sóz? Ol qoghamnyng qazirgi ahualy degen sóz.  Al ol ahual maghan keremettey bir optimistik boljamdar, baylamdar jasaugha mýmkindik berip otyrghan joq. Mening әdette interviu bermeytinim, maqala jazbaytynym, jastarmen kezdesuden qashatynym, olardyng ólenderin oqyp jýrsem de, oqymadym dep kózapara ótirik aitatynym, qútylyp ketuge tyrysatynym osydan. Amanhan óitpeydi, ol myqty. Menen myqty.

– Biraq, әr adamnyng jauapkershiligi degen nәrse bar emes pe? Mysaly, siz janaghyday kezderde qútylyp kettim dep oilarsyz, sýikimimdi ketirmeyin dersiz, bitpeytin daudy bastap qaytem dep oilarsyz. Biraq, ol әri qaray da bәribir oilandyrady ghoy, sol kýii úmytylyp ketpeydi ghoy? Osynyng bәrin nege aitpasqa?! Álde, ony týsinetin, qabyldaytyn orta joq dep esepteymiz be? 

– Orta turaly oilanbaymyn. Sebebi, birinshiden, ol ortanyng maghan keregi joq. Ortagha mening de qajetim shamaly boluy kerek. Sondyqtan orta degen nәrseden  shet qaldym. Men ózime kerek әlemdi ózim qiilastyryp  jasap alghan adammyn. Qoldan jasadym. Sanaly týrde. Ómirimning ayaghyna deyin oqiytúghyn kitaptarym da ózime ayan. Olar mende bar. Basqa ortanyng  nege keregi bar? Ýnemi qaytalap aita beretin bir sózim bar, sony taghy da qaytalap aitayyn, qogham ózgerui kerek. Qogham ózgermese, eshtene de ózgermeydi. Qoghamnyng ózgeruin asygha kýtip jýrgen eki adam bolsa, sonyng bireuimin. Kóktemdi kýtken sekildi. Qústardyng oraluyn asyghyp kýtkensiz be, kýtseniz siz meni týsinesiz. Osyghan deyin múny kóp aitpay keldim. Endigi jerde ashyq aitamyn. Jastardyng arasynda halturshikter kóp. Arsyzdyq basym. Kisi maqtau, eseppen óleng  arnau súmdyq. Endi aita bastaymyn dep oilaymyn. Mening biletinim bir nәrse – 1991 jyldan beri әdebiyette janalyq bolghan joq. Jastar arasynda búrynghy jazylghan nәrselerding týrli variasiyalary jasaldy. Úiqasty biledi, tehnikany mengerdi. Ghabeng aitqanday, qazaq óleni ózi úiqasugha súranyp túrady. Onay jymdasady. Sol boyynsha qazir jazyp jatyr. Mening býkil jazghanym – 18-20 baspa tabaqtyng arasy. Búl kóp. Qysqartu kerek. Myjy berme dep ýiretken Quan aghang men Toqash kókem. Óz qatarym turaly aitpay-aq qoyayyn, menen keyin kelgen jastardyng arasynda 18 kitap shygharghandary bar eken! Meniki 4-5 kitaptan artpaydy. Onyng ózining bireui qústar turaly kitap. Demek, múnyng obal-sauaby bar-au, osyny taza saqtayyq, shaldardan qalghan múra ghoy, amanat qoy degen oy joq qazir. Osynyng bәrin ýilestirip otyratyn jer de  joq. Resmy biylik Jazushylyr Odaghyn jekemenshik bir firma dep qabyldaytyn sekildi. Ádebiyetting ósuine múryndyq bolu, onyng mún-múqtajyn aitu, dúrys imandy jolgha salu, jaqsy nәrselerding jazyluyna qolúshyn beru, ózge eldermen aralasu, audarma, nasihat júmysyn ýilestirip otyrudyng ornyna, qaptaghan halturshikterding úyasyna ainaldy. Kezinde Ábdijәmiyl aqsaqal bastap, PEN-klubty qúrghan edik. Marqúm Simashko ekeumiz orynbasar boldyq. Ádepkide әlgi aitqan sharalar jaqsy jýrdi. Bizge mýshe bolghysy kelgender kóbeydi. Kóbeydik. Esesine  sapa tómen týsip ketti. Alghan alghysymyz shamaly. Simashko Izrailigha ketip, sonda qaytys boldy. Qútylyp ketti. Qazirgi PEN-klubpen mening qatysym joq. Almaty, Astananmen de. Sol ekeui izdemegen sayyn quanamyn. Bir kýn bolsa da bylghanbay jýrgenge ne jetsin. Ekeui de jat. «Jat ishindegi jalghyzday» degen óleng bar ghoy. Birjolata ketip qalayyn desem, Qazaqstan bireu. Basqa Qazaqstan joq. Basqa Qazaqstan bolsa kórsetshi, qaramdy sol kýni-aq batyrayyn. Jә, PEN-klubqa oralayyn. «Sonymen sol apang baygha tiydinin» keri. Ol bayaghy klub emes. «Agha, sen meni onday dau-sharyna  aralastyrma» dep shalgha aittym. PEN ózining mýmkindigin sarqyp bitirdi. Jazushylar Odaghy da sol. Olay bolatyny ainalasynda jýrgen jigitter kórkem әdebiyetti iman, úyat, obal men sauaptyng isi dep bilmeytin siyaqty, esen-sau, aldyrmay-júldyrmay jýrsek boldy dep qabyldaytyn sekildi. Odaq kisi ólse kerek – bir, ekinshiden, syilyq ýlestirgende kerek. Shygharma taldau, tarazylau, perspektiva belgileu, sheteldermen baylanys, elge әdebiyetti tanytu, nasihattau, nashar dýniyelerdi talqylaudy qoydyq. Nege ol Jas әdebiyetshilir kenesin ótkizbeydi? Memsyilyqqa úsynylar dýniyeler talqylaudan ótpeydi. Qatysyp tyndar edim. Biraq, qaytemiz, jogharghy jaq solardy moyyndaydy. Jazushylardan qorqudyng keregi joq. Dúshpandyq aqyndardan kelmeydi. Talantty adamdardy qorlap otyr. Shyn talanttardy. Bayaghy eski óleng qalay deushi edi: «Osy kýni shyghyp jýr, Qasym degen bir aqyn». Songhy kezde Sәbit Dosanovtyng tasy  órge domalay bastady. Órge ghana emes, aspangha shapshyp túr. Bauyrynan jaraghan qarayghyr sekildi. Týbi Orazalinning ornyn alady-au sol. Súry jaman. Memlekettik syilyqty layyqsyz alghandar keyin keler zamanda keri qaytaratyn bolady. Búghan seniniz. Kezinde Sovet ókimetining qúlaytynyna da eshkim sengen joq. Dýnie ózgeredi әli. Tek tezirek ózgerse eken sol bar bolghyr. Terezeni ashyp, bólmeni jeldetip almasaq, aua adam túnshygharlyq bolyp ketti. Osynday kýige tap kelip otyrmyz. PEN-klub ta, Odaq da qarapayym nәrselerding ózin jasay almay otyr. Sondyqtan, әri qaray ne bolaryn boljay da almaymyn. Optimist bolghym-aq keledi, biraq soghan negiz joq. 

Aqyndardyng qoltanbasy degenge qayta oralsaq. Ótkende Gýlnәr Salyqbaevagha «Jazushy» baspasynyng «Jyldyng ýzdik aqyny» degen syilyghyn bergizdim. Sol jerde de aittym, taghy qaytalap aitayyn, myn-san ólendi aralastyryp, qoparystyryp jiberip, ishinen suyryp alghan uaqytta da Gýlnәrding ólenin tanugha bolady. Sol siyaqty sonsha ólenning ishinen Temirhannyn, Serik Aqsúnqarúlynyn, Jәrken Bódeshting nemese Amanhan Álimnin, Tynyshtyqbek pen Úlyqbekting ólenin janylyspay tauyp alugha bolady. Al keyingi jastar inkubatordan shyqqan siyaqty. Bәrining óleni jaqsy. Biraq, keremet emes. Sondyqtan men olardy aqyndar dep emes, oqyrmandar  retinde baghalaugha beyimmin. Ne, oqyrman bolu jaman ba? Qoltanba degen osyndaydan shyghady. Ótkende Tynymbay Núrmaghanbetovpen әngimelesip, jastardan kimdi oqyp jýrgenin, jalpy oqityn-oqymaytynyn  súradym. «Oqimyn, biraq túshynbaymyn» deydi. Múqaghaly aitpaqshy, óleng «arpalys-qayshylyqta tuady». Qayshylyghy joq, ashyq túrghan esikten emin-erkin kirip, alshanday basyp tórge ótken balalar ghoy. Bayaghyday arpalysu, dәleldeu, kózin jetkizu degenge olardyng eshqaysysy tap kelgen joq. Asylynda, jastargha qarsy sóilemeu kerek. Óitkeni, jastyng aty jas. Olardy qorghap, qoldap-qolpashtau kerek. Bizdi de sóitip qorghady kezinde. Biraq, qazaqta «nar balasyn qarpyp sýiedi» degen sóz bar. Ádeby tilge audarsaq, kemshiligindi betine basyp aityp otyrady degen sóz. Jer-jerde tolyp jatqan festivali, mýshәiralar halturshikterdi qaptatyp jiberdi dep oilaymyn. Jaqynda bir kisi maghan Jukeli Hamay degen monghol aqynynyng toptamasyn berdi.  Qyzyq eken. Sol sekildi aqyndardy kóbirek audaru kerek. Olar әr elde bar.

JAZUShYLARDYNG JAGhDAYY QALAY?..

Men taqauda Ózbekstan  Jazushylar Odaghynyng Tashkenttegi  Dýrmen shygharmashylyq ýiinde  boldym. Jazamyn dep jýrgen bir nәrselerim bar edi... Birsypyra qaghazdarymdy rettestirip degendey... Ózbekter Jazushylar Odaghynyn shygharmashylyq ýiin sol kýiinde saqtap qalghan. Barlyq mýshelerge qoljetimdi. Tap-taza. Odan tysqary Dýrmen baghynda ataqty qalamgerlerge arnap kottedjder de túrghyzghan. Árkim óz ornyn biledi. Ár nәrse óz ornynda. Qalyptasqan tәrtip (al tәrtip Ózbekstanda qatang saqtalady) boyynsha, әr jazushy sol kottedjderdi jaldap túrugha qúqyly. Jazyp jatqan dýniyeng ayaqtalmasa, merzimin әri qaray sozdyrasyn. Jazyp bolsang ýidi bosat, basqa jazushy keledi.  Ýsh aptagha men bizding aqshamen on segiz myng tenge ghana tóledim.  Ózbek qalamgerlerining óz preziydenti Islam Karimovqa degen syilastyghy keremet. Onyng kórkem әdebiyet turaly, ruhaniyat  turaly  qanatty sózderin Dýrmen baghynyng eng kórnekti jerlerine jazyp qoyghan. Jәne búl kópe-kórineu jaghympazdyq emes, shyn qamqorlyq tanytyp otyrghan júrtbasyna degen agheden yqylas. Júrtbasynyng ótirik sóilemeytinine, bardy bar, joqty joq deytinine razy. Tipti, әdildik ýshin tughan qyzyn da zanmen jazalaghanyn aityp riza bolysady. Bizdegidey mysh-mysh әngime joq. Bәri ashyq. Sosyn eshkim jaza baspaugha tyrysady.

Álbette, 2005 jylghy Andijan qyrghynyn eshkim úmytqan joq. 

Álbette, Tashkent metrosynyng әr beketinde eki milisiyadan túratyny, kez kelgen kóshede  kez kelgen adamdy toqtatyp tekseretini taghy ras.

Qazaqstan Jazushylyar Odaghynyng shygharmashylyq ýii qayda? Men ony bilmeymin.

Qazaqstan Jazushylaryna bayaghy Hrapunov beretin bazar qayda? Ony da men bilmeymin.

Qazaqstan Jazushylar Odaghynda nege shygharmashylyq atmosfera joq, men ony da bilmeymin.

Qylmys bar jerde Jaza bolugha tiyis. Bizding Odaqty teksermegen organ joq, biraq nege jabuly qazan jabuly kýiinde qala beredi?..

HALTURANY NASIHATTAU – ÁDEBIYETTI QORLAU

– Siz ýnemi aityp jýretin Syrbay Mәulenov, Ghafu Ghayyrbekov, Saghy Jiyenbaev, Quandyq Shanghytbaev qatarly bir top aqyn bar. Ol kisilerding zamanynda ólenge degen kózqaras ta basqasha bolghan siyaqty. Quandyq aghamyzdyn, mәselen, óleng jazbay da ketken kezderi boldy...

– Ómir baqy jazghany – jalghyz tomgha jeter-jetpes. «Evgeniy Oneginnin»  audarmasy basqa. Súnqar aqyn ghoy! Keremet talghampaz aqyn. 

– Sol talgham túrghysynan qaraghan uaqytta Quandyq Shanghytbaev qatarly taghy kimderdi aitsaq bolady? Qazirgi prozadaghy tazalyq turaly sóz bolsa, eng aldymen esimizge Tynymbay Núrmaghanbetov týsedi. Sol siyaqty bizding qazaq poeziyasyndaghy tazalyq pen bekzattyqtyng ýlgisi derlik aqyndar kimder? 

– Syrbay agha Mәulenov keremet bekzat edi. Erekshe taza adam bolatyn. Ol kisi turaly «Jazdyng júpar janbyry» degen maqala jazdym. «Jas Alashqa» shyqty. «Jas Alashtan» basqa eshkim mening shygharmalarymdy baspaydy da. Onyng ózi keyingi kezde qaysybir halturshikterdi nasihattaytyn bolypty. Osy jana ghana Ámirhan Mendekemen sóilesip, «búdan keyin sening gazetine eshtene bermeymin, kestim at qúiryghyn, sen meni qorladyn» dedim. Qorlaghany sol, halturshikterdi basady, solardy nasihattaydy. Al men ony әdebiyetti qorlau dep týsinemin. Yaghni, birinshi kezekte meni qorlau dep týsinemin. «Qazaq әdebiyeti» turaly tipti aitqym da kelmeydi. Júmabaydyng ózine talay ret aittym da. Búl ózi seksen-toqsan jyldyq tarihy bar basylym ghoy. Arghysyn kóp bile bermeymin, biraq men bilgende, búl gazetting dәl osy kýngi dengeyge deyin qúldyraghan kezi bolghan joq. Osynshalyq nashar bolghanyn kórgen emespin. Bayaghyda Sherhan Múrtazanyng kezinde myqty bolyp, Sayyn Múratbekovting kezinde kishkene tómendep ketken kezderi bolatyn. Ol kezde de әrtýrli intrigalar bolyp jatatyn, ony balalyqpen angharmadyq. Al býgingi, әsirese, songhy on jyldaghy «Qazaq әdebiyeti» óte nashar. Basqasyn aitpaghanda, sóilem qúraudyng ózi shylqyp túrghan joq. Sherhannyng túsynda búl әdebiyet pen mәdeniyetting gazeti bolatyn. Qazir әdebiyetting ózining jýgin kótere almay otyr. Eger qazir osy gazet jabylyp qalatyn bolsa, men týk qinalmas edim. Óitkeni, «Qazaq әdebiyetin» oqymasam eshtene joghaltpaytynymdy bilemin. Keyin sauatty jastar kelip qaytadan ashyp jatsa, oghan tilektes bolarym taghy dausyz. Osy kýiinde búl gazetting nege keregi bar ekenin men bilmeymin. «Qazaq әdebiyetin» bir kezderi jana aityp otyrghan Syrbay agha basqardy. Ol kezde halturshikter az boldy deysing be? Adam salatyndar, kisi salatyndar, aghasyn sýirep baratyndar ol uaqytta da kóp bolatyn. Kezinde ózim de jurnalgha redaktorlyq ettim, jaqsy bilemin. Ondaygha tótep bere alatyn tózim, ishki prinsip kerek. 

– Syrbay aghamyzdan basqa kimderdi aitugha bolady? 

– Qalijan aghay Bekhojin bar. Dúrys adam boldy dep esepteymin. Shygharmalaryna qarasan, haltura joq. Shyndyghyn jazdy. Bireuge únar, bireuge únamas, biraq Qalijan aghay ólende eshqashan haltura jasaghan joq. Úmytylyp, mýldem aitylmay bara jatqandardyng arasynda Iztay Mәmbetov bar. Qaynekey Jarmaghambetov, Qasym Toghúzaqov degen aqyndar boldy. Úmytylyp qaldy. Olardy izdep jatqan odaq ta joq. Bilmeydi de, tipti, oqymaghan da boluy kerek solar. Aqyn adam oqymasa, óspeydi. Chehov 700-ge juyq shygharma jazghan eken. Bunin zertteu jýrgizip, sonyng 49-yn eng myqty shygharmalary degen toqtam jasaghan. Sol Chehovtyng artyqshylyghy retinde ýnemi til bilgendigi aitylady. Qazir ózge әdebiyetti týpnúsqada oqu, tipti, orysshanyng ózin oqu degen joq. Ózing bilesin, men shet elderden keletin qazaqtardy jaqsy kóremin. Múnyng sebebi kóp. Bir sebebi Ýkimet mening babalarymdy da  qanghyrtqan. Bizding shaldar turaly Arnauly qauly da bolghan. Oralmandardy jazyp jýrmin, qadariy-qalymsha jәrdemimdi de berip jýrmin. Biraq, kónilim qalatyn bir nәrse, aldynyng kelgenine 20-30 jyl boldy, kóbi әli kýnge  qazaq jazuyn  oqy almaydy. Jaqynda Irannan kelgen bir aghayynyma úrystym. Týk oqymaydy sabaz.

Osy jerde myna mәselege nazar audaru kerek sekildi. Ózbekting ziyaly qauymy zar jylaydy, «latyngha kóshkeli balam meni, men balamnyng jazghanyn oqy almaymyz» desedi. Olarda jiyrma jyldan beri eki әrip. Kirill men latyn. Jiyrma jyldan beri әri-sәri. Qalamgerler baspa basshylaryna «mening kitabymdy kirill qarpimen shyghar» dep jii ótinish aitady. Ózbek jastary arasynda oryssha bilmeytini óte kóp. Jaza da almaydy. Deklarasiya toltyra almaytyny qansha? Al bizdiki ne? Oralmandar qalay ma, qalamay ma, qazaq әlippesin ýirenu kerek, onyng ýstine oryssha ýirense ózine payda. Ol kerek dýniye. Eng bolmasa, dýkenge barsa da, qajetine jaraydy. Oqudy bylay qoyghanda. Oryssha ýirenbeysing be degenderge «sender orystyng qúly bolyp ýirenip qalghansyndar, bizdi de orys qylghylaryng keledi» dep Abay zamanynyng nadandarynsha kerguding paydasy shamaly. Oryssha bilu az, aghylshynsha da bilu kerek. Men Jazushylar Odaghy basshylaryna aittym: «Anau ghimaratty arendegha berip aqsha tauyp otyrsyndar ghoy, sonyng bir-eki bólmesin bosatyp, jazushylargha til ýiretu kurstaryn ashyndar. Qaptaghan qalyng nadan bolyp ketuge shaq qalyp túrsyndar», – dedim. Shyghysta bir qarghys bar, «Ózing bilme, bilgenning tilin alma» degen. Shyghysta taghy bir bәiit bar: «Mýhmin bolmaq әste-әste, Kafir bolmaq bir pәste». Joq, nadan bolmaq bir pәste, yaky tez, jyldam degen sóz. Jyldam til ýirenip ketken oralmandargha janyng sýisinedi. Orystyng shovinistigin jek kóruge bolady, biraq, onyng әdebiyetin joqqa shygharugha bolmaydy. Ony oqu ýshin til bilmek kerek. Osynyng bәrin ýilestirip otyratyn úiym, adam joq. Jaraydy, Jazushylar Odaghyn qoyayyq, ol, Beyimbet aitpaqshy «belgili Bekbiyke» bolyp túr ghoy, biraq, basqalar bar emes pe? Mәselen, búryn Premier-ministrding bir orynbasary osynday mәselelerge qaraytyn. Memlekettik hatshy degen bolatyn. Qazir de bar. Biraq, Ábish Kekilbaev, Múhtar Qúl-Múhammed bolghan kezdegidey me? Olarmen әdebiyet turaly sóilesuge bolatyn. Keyin ol oryngha Saudabaevty qoydy. Anau bir әieldi qoydy. Saudabaevpen әdebiyet turaly ne aitugha bolady? Saudabaevpen jalpy ne turaly әngimelesuge bolady?! Qazir qaysybir basshylar turaly «Saudabaevtyng moralindegi adam ghoy» degendi estiymin. Demek, «Saudabaevtyng morali» deytin «morali» bar. Al onday adammen ne turaly sóilesuge bolady? Týptep kelgende, qogham ózgermey, eshtene ózgermeydi. Sondyqtan, osy siz ben bizding aityp otyrghan әngimemizding de bireuge keregi bar ekenine kýmәnim bar. 

– Jasyratyn nәrse emes, myqty-myqty aqyndarymyzdyng birazy biylik basyndaghylar men bay-manaptargha arnau jazyp, solardy әspettep, solardy marapattap jýrdi. Tipti, Fariza apamyzgha deyin osyndaygha aralasyp ketti. Osynyng barlyghy asqyna kele, maqtaugha arnalghan poemalardyng jarysyna úlasyp ketkendey kórindi. Múnday nәrse sizderding jas kezderinizde de boldy. Múnday nәrse sizderding aldarynyzda da boldy. Biraq, oghan bylghanbay, ondaydan biyik túrghandar da barshylyq edi. Quandyq Shanghytbaev «Stalinge arnap birde-bir shumaq, birde-bir jol jazghan joqpyn» dep, sony ózine medet tútyp ótken aqyn, mәselen. Biraq, stalindik repressiyanyng zardabyn kóre túryp ta, sol kósemge marapat aitqandar boldy. Aqyn adamnyng bireudi maqtauy, bireuding yghyna jyghyluy, bireudi dәripteui aqyndyqqa qiyanat emes pe? 

– Kósem maqtau Jambyldan bastaldy dep jýrmiz ghoy, anyghynda maqtap at minu, maqtap shapan kii degen Jambylgha deyin de bolghan. Tipti bolmasa, jetim laq berip, esek jetektetip jiberedi eken. Halyq әninde «Qu kedeylik qolymdy kesip otyr» demeytin be edi? Súramsaqtyq, tilenshektik degen sol erte kezden bar bolsa kerek. Men tilenbedim. Qay kezde de jasyrmay aityp jýrmin, men bar jerding balasymyn. Jeti atamyzdan beri jilik mayymyz ýzilmegen túqymbyz. Bireuding malyn baqpappyz. Shoshqasyn da. Qorlyqqa, mazaqqa, ittikke, teksizdikke shydamaytyndardanbyz, baqytym da, baqytsyzdyghym da sonda. Namys degen bizde basqasha qabyldanady. Bireuding sózin sóileu, bireudi bóstirte maqtau, sodan birdene dәmetu degendi týsinbeymin. IYә, Túmanbay turaly jazdym, Saghy turaly jazdym. Syrbay, Ghafu, Qaldarbek aghamyz turaly da jazdym. Hamang men Tahang qalyp túr. Jazamyn. Biraq, olardan eshtene dәmetken emespin. Kezinde Qonaevty maqtau, dәripteu dәuirinde bir aghamyz piesa jazdy, bireu roman jazdy, Túrsynzada Esimjanov poema arnady. Qalay qabyldanghanyn ózing bilesin. Qonaevty qansha jerden maqtap, dәriptegenmen, ol dýniyeden ótkende Sadyqbek Adambekovting jazghan bir shumaq óleni ol kisining kim ekenin belgili bir ortagha dәleldep ketti. Qazaqtyng tili, әdebiyeti ýshin shóp basyn syndyrmay ketti degen pikir bar. Osy sóz qanshalyqty ras? Qanshama qazaq mektebi jabyldy, qanshama orys mektebi ashyldy. Almatyda jalghyz ghana qazaq mektebi boldy. Bizding balalar sonda oqydy. Qonaevtyng túsynda Qazaqstandaghy qazaq mektebinen Ózbekstandaghy qazaq mektepterining sany kóp boldy. Sәkenning el arasynda keng taraghan ólenderi kóp. Sonyng biri:

Politburo ishinde

Túrushy edi sorayyp. 

Ardaqty tatar halqynyn, 

Ayaulysy ketti Qonaev, – dedi. Onyng aldynda  Ghabit Mýsirepov qaytys bolyp, tómen jaqqa jerlendi. Qonaevtardan tómenge. Sadyqbek aghamyzdyng  myna óleni sonda tudy: 

Qazaqtyng úly Ghabiyti,

Tas jolgha sýiep iyegin,

Kýzetip jatyr Kensayda,

Saudager tatar sýiegin.

Maqtau men dәripteu әdebiyette de boldy. Biraq, ol jaryq kórmeytin әdebiyet edi. Fariza apamnyng bay-baghlandargha óleng arnaghany ras, onday boldy. Ony kezinde apamyzgha aittyq ta. Biraq, ol kisining qabyldauy basqa bolatyn. «Olar mening dostarym, inilerim», «mening sinlim» deytin. Ózining oilap tauyp alghan shyndyghy bolatyn. Osynday nәrseler ólendi qorlau ekenin týsinu kerek. Mysaly, qazir bir audangha bara qalsan, әkimi qarsy alady, qasynda shapan jamylghan aqyny bolady. Sol aqyny seni maqtaydy. Múnysyn seni syilaghanymyz dep týsindiredi. Ólendi biz osylay «qadirlep» kelemiz. Ólendi tughan ananday qadirleu kerek. Ony kóp azamat toqalynday paydalanyp jýr.1991 jyldan beri payda bolghan dert búl.

Mening bir tanghalatynym, «meniki dúrys bolmady-au» degen týsinik joq bizde. Halyqtan keshirim súrau joq. «Onday-onday bolady ghoy» degen týsinikpen ómir sýrip jatyrmyz. Qogham ózgeristi kýtip túr. Qogham irip-shirip, iyisi shyghyp, mýnkip túrghan qogham. Ol ózgermey, eshtene ózgermeydi. 

POEZIYa DEGEN ShOU EMES!

– Qirabaevtargha ústaz bolghan, Beligerlerding әdebiyetke keluine yqpal etken Qaynekey Jarmaghambetov býginge úmytylyp ta ketti. Biraq, harizmasy joqtyqtan ba, joq әlde, ózine jarnama jasaugha shorqaqtyghynan ba, odan beride de kóptegen aqyndarymyz aitylmay ketti. Mysaly, óziniz talay jyl birge qyzmet istegen Esenbay aghamyzdy da ózgeshe órnegi bar aqyn desek, kelisetin shygharsyz. Ómirining sonynda dostyq әzilder de jazyp jýrdi... 

– Onysy nashar boldy. Esenbaydyng jazghan shygharmalarynyng ishindegi eng nashary sol әzilderi boldy. Qolynan kelmeytin nәrsege úryndy. Synnyng joqtyghynan ol da. Qazaqta dostyq әzildi, epigrammany jaqsy jasaghan jalghyz adam bar, ol – Jarasqan. Al Esenbaydiki úiqasqa ghana qúryldy. Kórkemdik, tyng sheshim, tapqyrlyq degen onda bolghan joq. Esenbaydyng ólenderinde kezinde jaqsy-jaqsy nәrseler boldy. Akademik Rymghaly Núrghaliyev sony dәl bayqap, dәl baghalaghan da edi. «Boztorghay» degen keremet óleni boldy. 

– Esenbay aghamyz siyaqty aqyndardyng kópshiligi baspada qyzmet etti. Keyde osy kisilerding mýmkinshiligi basqalardyng ólenin óndep-jóndeumen qor bolyp ketken joq pa dep te oilaysyn. Úlyqbek aghamyz da kezinde baspada istedi. Jalpy, aqyndardyng kópshiligi baspada qyzmet etti ghoy...   

– Baspada, gazet-jurnalda istemese, odan basqa qayda isteydi? Ony katorga retinde qabyldaudyng qajeti joq shyghar. Júmys istese, aqshasyn aldy, bala-shaghasyn asyrady. Al keybir aqyndardyng úmyt qalyp jatuyna kelsek, ol zandylyq. Solay bolugha tiyis. 700 aqyn-jazushy bar dep jýrmiz, rasynda, onyng barlyghy aqyn-jazushy emes. Sonymen birge, onyng barlyghy qazaqtyng esinde qalyp, alaqanynda әlpeshtelip jýrui kerek degen de sóz emes. Odan tragediya jasaudyng qajeti joq. Al eskerilmey qalatyn esil talanttar bolady, ol, әlbette qiyn. Keyde osy bizding baspagha bayaghyda Memlekettik syilyq alghan keybir aqyn aghalarymyzdyng ýiindegi jengelerimiz keledi. Úmyt qalyp bara jatqanyna renjiydi. Sovet ókimetin men qúlatqan sekildi ókpesin, múnyn aitady. Oghan ne deysiz? Kezinde bolarynda bolyp ótti, bozjorghaday jelip ótti, boldy, sonymen ketti. Últqa emes, qoghamgha qyzmet etti. Bay-baghlangha, biyliktegilerge arnau jazu degen óz aldyna, agha-apalarymyzdyng odan basqa da Qúday sýimeytin qylyqtary kóp boldy. Arnaushylar jas aqyndarda da kóp. Ákesine arnamaghan ólendi paydasy tiygenderge arnaydy. Biraq, jylandy ýsh kesse de, kesirtkelik qauqary bar deydi. Kez kelgen aqyn ólse, býgingi sheneunikterden sýiegi auyr bolady dep esepteymin. Maghan seniniz, kez kelgen qalamger halyqty qarapayym sheneunikten artyq sýiedi. Kez kelgen aqyn sheneunikten bir kitap bolsa da artyq oqidy. Býgingi iydeologiya aqyn-jazushylardy kýstanalaumen keledi. Ondaghy maqsat aiqyn – elge kóp sýikimdining keregi joq. Biraq, búl tarihta talay ret bolghan nәrseler. Kóne Rim imperatorlarynyng oishyldarmen, aqyndarmen tatu bolghandary  da, bolmaghandary da bar. Tatu qaghandar tarihta qaldy, basqalary Neron sekildi boldy. Qúday betin ary qylghay.

– Agha, osy arada bir jaghymsyzdau әngime oiyma oralyp otyr. Kýni keshe ómirden Orazbek Sәrsenbaev degen jazushy aghamyz ótti. Sol kisining qazasynda sóz alghan belgili aqyn Múhtar Shahanovtyng qaysybir pikiri biraz júrtqa basqasha әser etti. Múhtar agha sonyng aldynda ghana dýniyeden ozghan әnshi Batyrhan Shýkenovting qazasyna myndap adam jinalghanyn algha tarta kelip, Orazbek aghamyzdyng qazasyna nege sonsha adam jinalmaghanyna keyistik bildirgen siyaqty. Sol jerdegi jastardyng kópshiligi múny qúptamaghanyn anghardyq. Jalpy, osynday salystyru, sonyng ishinde ólim ýstinde salystyru dúrys emes shyghar?..

– Júldyz, men tyndaytyn, men jaqsy kóretin әnshilerding tiziminde Batyrhan Shýkenov degen әnshi joq. Men «Juliyany» emes, «Jariyam aidaydy» tyndaymyn. Biraq, búl Shýkenov nashar әnshi edi degen sóz emes. Mening talghamym – ol mening ghana talghamym. Sening talghamyna qol súgha almaymyn, solay boluy kerek te. Árkim óz talghamyn halyqqa tanbauy kerek. Al Múhana kelsek, ol kisi sharshanqyrap jýr ghoy deymin. Joq, dúrysy, ol kisini sharshatyp jýrgen boluymyz kerek. Ótkende filarmoniyadaghy keshine bardym. Sol jerde «Qadyr Myrza Áli halyqqa qarsy sóilep edi» degen әngime aitty. Qadyr qazaqqa qarsy shyqty degenge Alash balasy sene me? Qadyrday qazaq endi qashan tuady? Taghy birde «Túmanbay Moldaghaliyev mening ýstimnen KGB-gha aryz jazypty» deydi. Men búghan senbeymin! Túmaghang KGB-nyng qayda ekenin de bilmeytin adam. Kýltayyna, Dәurenine, Alatau, Almatysyna óleng arnap qoyyp, ózimen-ózi jýrdi. Jaqsy óleng jazdy, lirik edi. Biraq, kósheli oy aitatyn, ýlken masshtabtyng kýresker adamy emes edi, marqúm. Shahanov ózinikin dúrys dep esepteydi. Fariza apay da ózinikin dúrys deydi. Onyng ýstine, Shahanovty jóndey almaymyz. Ol mýmkin emes. Ol kisi endi sol Túmanbaydy jek kórgen qalpy ketedi. Shýkenovting qazasyna kóp adam jinalsa, ol әrkimning  óz qalauy, al biz oghan qúrmetpen, bolmasa týsinistikpen qaraugha tyrysugha tiyispiz. Aleksandr Blok  birde Mayakovskiyding muzeyde ótken keshine barady. Sonda muzeyge adam syimay ketken eken. Tanghalady. Keyin ózi kesh jasaydy. Bes-aq adam keledi. Onyng ýsheui әiel. Okololiyteraturnye damy degender bolady, aqyly azdau, ajary dúrystau, ólendi jaqsy kóretin әielder. Jalpy, ólendi sýietin әielderden qorqu kerek. Múny maghan Toqash aitqan. Aulaq  bolghaysyng dep. Biraq, Blok eshtene demey, sol jerde bir saghattay óleng oqyghan. Al bizding Múhandar zal tolmasa, qonyltaqsyp túrady. Zal nege tolyp otyrugha tiyis degen súraq qanshalyqty zandy bolsa, nege zal tolmaydy dep súrau da oryndy. Mening biletinim Poeziya degen shou emes! 

ShAHANOVQA – 4000, QALGhAN JIYRMA AQYNGhA – 500...

– Mektep oqushylary arasynda ótetin kórkemsóz oqu sheberlerining bayqauynda bayqalatyn bir tendensiya, bizding balalar ne Abaydan, ne Múqaghalidan, ne Múhtar Shahanovtan oqidy. Ara-arasynda Kýlәsh Ahmetovanyng ólenderin oqityn qyzdar kezdesedi. Soghan qaraghanda, bizde oqylymdy, estradnyy deymiz sol, sol poeziyanyng ózining jaghdayy onsha keremet emes pe dep qalamyz. Siz osy baghytta ne bayqaysyz? 

– Múhtar Shahanov Respublika sarayynda poeziya keshin ótkizetin bolsa, eger saraygha ýsh myng adam syyady desek, ol kisige tórt myng adam baruy mýmkin. Al qalghan qazaqtyng 20 aqyny birigip kesh jasaytyn bolsa, oghan 500-aq adam baruy mýmkin. Biraq, Shahanovtyng keshine baratyn ýsh myng adamnyng barlyghy birdey  shyn poeziya, biyik poeziyany týsinip bara ma? Tәken Álimqúlov aitpaqshy, «qyzyqqa qasha ma, qyz alyp qasha ma?». Poeziyany shou men aitystyng dengeyinde nemese úiqasqa týsken oqighalar tizbegi  týrinde qabyldaytyndar bar. Bar emes, kóp. Shyn poeziyagha obal. Búl Shahanovty týsiru emes. Ótkende «Kitaphana» degen habargha qatysqanymda da aittym, qazaqta Shahanovtan tanymal aqyn joq. Búl tamasha. Biraq, Shahanovtyng oqyrmanynyng barlyghy birdey sapaly dep oilamaymyn. Bizding әdebiyetke jasaytyn obalymyz osynda. Sauaty az, auyldan jana kelgen, oqymaghan, mәdeniyeti tómen, shauyp shyqqany bir kezde obkomnyng instruktory bolghan kisiler últtyq genefondty qúray almaydy. Mysaly, men Túrsynjan Shapay sol keshke barady dep oilamaymyn. Túrsynjan degende men intellektual qazaqtardy aitqym keldi.  Qalay bolghanda da, oqyrmangha obal. 

– Qazir internette on myngha deyin oqyrmany bar jas aqyndar bar. Jastardy oqyghanda ne bayqaysyz? 

– Oqymaymyn. Oqyp kórdim. Tynymbay kókem  aytpaqshy, túshynbaymyn. Sondyqtan qoydym. Bir shumaghynan belgili. «Tenizding dәmi tamshydan» deydi. Poeziyada janalyq joq. Qyzdar Gýlnәr Salyqbaevagha elikteydi. Bәri әieli bar kisige ghashyq bolady, soghan «siz» dep óleng jazady. Kórkemdik talapqa jauap beretin dýniyeler az. Halturshikterdin, әlbette, qay-qaysysy da jaqsy emes. Eng qiyny – әiel halturshikter. Ne dep toqtatudy, qalay qoydyrudy bilmey dal bolasyn. Mysyq tóbelesken siyaqty. Jaqyndap abyroy tappaysyn. Syrttan baqylap qana túrasyn. 

Qúrysyn, Birjan saldan bastayyqshy: 

Qara su esik aldy, laylandy,

Bay bolmaq, jarly bolmaq Qúdaydan-dy. 

Shapannyng kelte pishken etegindey, 

Dýnie óterinde shyr ainaldy, 

– deydi.   

Qadyr aitady: 

Qaryndashty úshtadyq, 

Gilizaday bop qalghansha. 

Túmaghang aitady: 

Eki júldyz, eki baqyt kóktegi,

Tóbemizde túryp aldy ketpedi. 

Keyin әn de shyghardy. Saghy aghamyzdyng Jem turaly ólenderi bar. Túmanbay men Saghidy shatastyra almaysyn. Qadyr men Túmanbaydy tipten shatastyrmaysyn. Júmeken óz aldyna basqa. Árqaysysynyng ózining mektebi bar. Al qazirgilerden ondaydy bayqamaymyn. 

– Múqaghali, Tólegen Aybergenov jәne Júmeken Nәjimedenov turaly kóp aitylady, aqyndyq turaly sóz bolghanda aldymen auyzgha iligetin de osylar. Sonymen birge, ýnemi aitylatyn, auyzdan týspeytin aqyndardyng qatarynda Kenshilik Myrzabekov, Júmatay Jaqypbaev jәne baghana óziniz aityp ketken Jarasqan Ábdirәsh bar...

–Tek olar emes, Tynyshbay Raqym degen aghamyz boldy. «Altaydyng ar jaghynan kelgen arudy» bilesiz. Myqty aqyn edi. Dәuitәli Stambekov qanday keremet edi! Ánge mәtin jazuda haltura jasamau Tynyshbaylardyng túsynan bastaldy dep oilaymyn. Oghan deyingi aghalarymyzdyng әn sózine qoyghan talaby asa keremet emes bolatyn. Janaghy aityp otyrghan Shahanov – әn sózine haltura jasamaghan aqyn. Al Shómishbaydyng teksteri turaly aitpay-aq qoyayyn, ishing sezip otyr. 

Júmatay Jaqypbaev turaly pikir oryndy, men ony marapattap maqala da jazdym. Jaqsy aqyn edi. Biraq, eki nәrsege nazar audaru kerek. Birinshiden, Júmatay ómirden qor bolyp ótti, ýkimetpen aiqasyp ótti degen pikir shyndyqqa  tipti janaspaydy. Ol uaqtyly ishetinin iship, ózimen-ózi, ólenin jazyp qana jýrgen adam bolatyn. Jalqaulyghy boldy, jasyratyny joq, jәne ony ózi serilik dep týsinetin. Birge júmys istedik. «Jalyn» jurnalynda. Kompartiyadan tayaq jedi degen – bos sóz. Kompartiyany jek kórsem, men jek kórer edim. 1937 jyly әkemdi «halyq jauy» dep týrmege otyrghyzghan. Auylymdy toz-toz ghyp jer audarghan. Al Júmataygha kommunistik partiya qiyanat jasaghan joq. Júmataygha eshkim qiyanat jasaghan joq. Ol qiyanatty ózine ózi jasady, eger jasaghan bolsa. Óleni  dúrys boldy, qazirge deyin jastar ony jaqsy kóredi. Ózim Júmataydan góri dinamikasy myqty aqyndardy únatamyn. Júmataydyng óleni, mening úghymymda, әdemi qabyrghagha salynghan әsem suret siyaqty. Bar bolghany. Onda qozghalys joq, onda dinamika joq. Tamsanyp-tamsanyp túrasyng da, ketip qalasyn. Túryp qalghan su siyaqty. Múny ózine de aitatynmyn, maqalamda da jazdym. 

Jarasqandy men jaqsy kórdim. Biraq, ylghy shekisip qalatynbyz. Ekeumiz saghynysyp kórisetinbiz, jasy ýlken edi. Biraq, eshqashan әngimemiz ayaghyna deyin jetpedi, orta tústa mindetti týrde úrsysyp qalatynbyz. Mende qaybir jetisken minez bar?! Songhy kezdeskenimizde de solay boldy. Kóptegen prinsipteri maghan say kelmedi. Jarasqannyng erekshe baghalaytyn eki nәrsesi bar, ony ýnemi aityp ta, jazyp ta jýrmin. Birinshi baghalaytynym – keremet audarmashy boldy. Audarmany Jarasqanday jaqsy, sapaly, keremet etip jasaghan aqyndardy az bilemin. Ol óz qatarynyng arasyndaghy eng sauattysy edi. Ekinshisi – epigrammalary. Júrtqa «qyrghiday tiydi». Meni de jetistirgen joq. Dúrys istedi. Mine, mynau Jarasqan turaly jazyp jatqan maqalam. Ýzindi oqyp bereyin: «Kózi tirisinde keremet tatu boldym dep aita almaymyn. Qatu boldym da demeymin. Siyrek te bolsa kezdesip jýrdik. Kezdesken sayyn qúshaqtasyp amandasatynbyz. Osylay kórisuding sәti týskenine ekeumiz de qatty quanatyn edik. Sol sәtteri «pa, shirkin, attyng basyn erkin bir jiberip, kemi ýsh-tórt saghat әngime-dýken qúratyn boldyq-au» dep oilaghanmen (onyng әngimesi mazmúndy, mәndi, býgingi tilmen aitqanda intellektualdy bolatyn), 10-15 minut ótpey shartpa-shúrt kermaldasyp qala beretin aurudyng emin men de, ol da tappadyq. Sirә, izdemegen bolarmyz. Qazir oilap otyrsam, týkke túrmaytyn nәrse eken sonyng bәri». Jarasqan qaytalap oqityn aqyndarymnyng biri. Ásirese, audarmalaryn oqyp túramyn. Al Jarasqannyng rejisser balasynyng qazirgi istep jýrgen tirligin әkesi tirilip kelip, súrasa, ne dep jauap beretinin boljay almaymyn. Sol balanyng ózin kórsem, súraghym kelip jýr. Jarasqan komsomoldyng syilyghyna qatty qúmartty. Ol kezde komsomol syilyghy degen qazirgi Memlekettik syilyq siyaqty bolatyn. Sóitip jýrgende ol syilyqty Kýlәsh Ahmetovagha berdi. Jәkeng Kýlәshtan  búrynyraq tanyldy, әriyne, qapa boldy. Taghy bir ret әne alam, mine alam dep otyrghanda kóp eshkim bile bermeytin, әdeby ortada asa tanymal emes Baqqoja Múqaevqa berildi ol syilyq. Saghat Áshimbaev aldy. Anau biraz ghalymdau, azdap aqyndau bir  jigit boldy ghoy, familiyasyn úmytyp otyrmyn, sol aldy. Ádiletsizdikke tózbegen Jarasqan «shetelge ketip qalamyn» dep qighylyq saldy,  ony rayynan qaytarghan Ánuar Álimjanov edi. Sol kýii ala alghan joq. Alatyn jóni bar edi... Sol kezdegi komsomoldyng basshylary Quanysh Súltanov pen Serik Ábdirahmanov Jarasqannan góri Baqqojany, Saghatty talantty dep tanydy. Álde basqa sebepteri boldy ma?..

Kenshilik naghyz aqyn boldy. Jigitter «solardyng arasyndaghy eng aqyny Kenshilik» deytin. Men ony jaqsy baghaladym. Adam retinde aghalaryna, qataryna kóbirek erkelep qoyyp jýrgen kezderi boldy. Adamnyng ózi qanday bolsa, óleni de sonday bolady. Kenshilikting ózin kórgen adam onyng ólenin de tanityn edi. Alqyn-júlqyn, aghyl-tegil, asta-tók. Ne aitsa da, shyn kónilmen berilip túryp aitatyn. Tittey aramdyghy joq edi. Ras, keyde keshe bastaghan isin býgin  bastaghan isi juyp ketetin. Qazaq múndaydy shayma deydi. Komsomol syilyghyn ol da ala almady. Qay syilyqqa da layyq edi marqúm Kenken. Qaytalanbaytyn klassikalyq dýniyeleri bar. «Inkәr dýniye» degen kitaby, tútastay alghanda, sәtti shyqqan dýniye. «Anar», «Áubәkir», «On besten on altygha jetken apam», «Qayrolla» degen ólenderi keremet. Bolashaqta kenshiliktanushylar qolgha alsa, әlbette, әlgi  kitabynyng kólemi qysqaruy mýmkin. Kólemning qysqarghanynan qoryqpau kerek. Ol aqyndy osal etpeydi. Biz Múqaghalidy sol kólemmen qúrtyp aldyq. Intellektualdy oqyrmandardyng kóp jaghdayda ýnsiz qalatyny sodan. 

– Intellektualdy poeziya degende qazaq poeziyasynda kimdi aita alamyz? 

– Júmeken ghoy. Intellektualdy poeziya degen poeziyanyng sýikimdisi emes. Ári-beriden son, ol skuchnaya poeziya. Ekining biri oqy almaydy. Shahanovty oqyrmany, dúrysy tyndarmany kóp aqyn dedik qoy. Al búl oqyrmany eng az, tyndarmany odan da az poeziya. Biraq, ol – poeziya!..

– Kýni keshe ómirden ótken Ámirhan Balqybekti osy qatargha qosugha bola ma, qalay oilaysyz? 

– Meninshe, bolmaydy. Ókinishke oray, ol bala әli qalyptasyp ýlgermey jatyp ketip qaldy. Qaytys bolyp ketken adamdardy sypyra maqtaudyn, asyra maqtaudyng qajeti joq. Sondaydan qúrtyp alamyz. Sen intellektualdy poeziya turaly aityp otyrsyn. Al men «poeziya ma?..» degen súraq qoyar edim. 

Osydan keyin biz Esenghaly aghagha avtoryn aitpay, birneshe óleng oqyp berdik. Ádil Botpanovtyng biz oqyghan eki óleninen de Múqaghaligha elikteudi anghardyq. «Eger Ádil tiri bolghanda, keyin ózining jolyn tauyp keter edi», – deydi aqyn. Dәuletkerey Kәpúlynyng bir ólenin oqyghan ek, aqyn aghamyz avtoryn dәl tappasa da, «syrttan kelgen qandastardyng biri bolsa kerek » dep dәl tapty. «Olardyng tili  shúrayly keledi, biraq ólendi qoldan jasaudan aulaq bolghan jón. Óleng montajdaudan qúralmaydy. Syrty jyltyr. Jasandylyq tyz etpe jýirik sekildi, úzaqqa shaba almaydy. Tez barlyghyp qalady», – dedi. Mendekesh Satybaldiyevting bir ólenin oqyghanbyz. «Mendekesh aghay tiri bolsa, búl ólenge qayta ainalyp soghyp,  qayta qaraytyn edi», – dedi Esenghaly agha. Sonday-aq, «tiri bolghanynda Múqaghaly da kóp ólenderin redaksiyalaytyn edi» degendi aitty. «Óleng qalay jazylsa, solay jaryqqa shyghuy kerek deu dúrys emes. Ólendi de bir suytyp baryp oqu kerek. Redaksiyalau kerek. Bayaghyda  Múqaghalidyng eki tomdyghy jasaldy, ishine iriktemey, súryptamay, bәrin kirgize bergen. Ólendi iriktep, súryptau kerek. Jalpy, Múqaghalida «marqúm tiri bolsa, shirkin, qayta qarar edi-au» deytin jyrlar  kóp. Jәne onyng kitabyn qúrastyrugha analardan góri tereng adam kerek. Jalpy, aqyn retinde men Múqaghaligha eliktegen joqpyn. Odan góri maghan Túmanbay jaqyn. Tólegen jaqyn. Búl bireui myqty, ekinshisi әlsiz degen sóz emes. Mening ózimning shyndyghym. Eger Múqaghaly ólenderi iriktelip, súryptalsa, ol býgingi biyiginen de biyikte bolar edi dep oilaymyn. Búl mening sózim. Áriyne, sylap-sipap pikir aita salugha bolar edi. Biraq, adam ózine ótirik aita almaydy. Ondaydy arabsha múnafiq deydi, yaghny ekijýzdi degen sóz, moldalar múnafiyqtyq kýnә deydi, mening molda dosym joq, biraq osy, asylynda,  dúrys sóz», – deydi aqyn. Sonymen birge, Múqaghaligha qoyylghan eskertkish Túmanbaygha da, Qadyrgha da qoyylsa, әdiletti bolar edi dep esepteydi. 

Sonday-aq, qoghamdaghy keybir ózi týsinbey jýrgen jayttar turaly aitty. «Alpysqa da az qaldy. Onyng ar jaghynda payghambar jasy tiyip túr. Sondyqtan, men endi ótirik aitpau kerek, tek shyndyqty aitu kerek dep sheshtim. Ólende ótirik aitpaytyn edim. Endi ómirde de ótirik aitpaugha, aqiqatyn aitugha bel budym», – dedi týiin sóz retinde. Qazirgi jas aqyndargha tipten kónili tolmaydy. Sonymen birge, aqyn qinalghanda da, quanghanda da syrlasy jalghyz óleng ekenin, ólenin eshkimge oqymaytynyn, aqyndardyng arasynda dosy joq ekenin de jasyrmady. Súhbat barysynda bayqaghan bolsanyzdar, «qogham ózgermey, eshtene ózgermeydi» degendi kóp aitty. Biz de osy pikirge toqtadyq.  

Ángimelesken Júldyz Ábdilda

Kitap.kz