Keyingi kezderi búqaralyq aqparat qúraldarynda Mýsirәli Sopy Áziz pir babanyng shyghu tegi turaly qaueset pikirler jiyi-jii jariyalanyp tipte keybireuleri jerden jeti qoyan tapqanday 1855 jylghy shejireni algha tartyp, jaqynda tauyp alghan kórinedi, al, ol shejire shaghatay-parsy tilderinde jazylypty-mys dep týrli-týrli әngimeni respublikalyq gazet redaktorlarynyng esigin jaghalap jýrgendigin esitip, qolyma qalam alugha tura keldi.

Mýsirәli Sopy Áziz pir baba turaly eldi dýrliktiretin alyp-qashpa әngimeler búrynda bolghan, aldaghy uaqytta bola bereri sózsiz. Kezinde bizder «Pir bolghandy qor qylmayyq» degen taqyryppen 1999 jyly «Qazaq әdebiyeti» gazetine jariyalap, naqty tarihy derektermen dәleldep, sol kezdegi avtordy sabasyna týsirgenbiz.

Jalpy, shejirege býkil qazaq ru, taypalaryn kirgizip qamtu mýmkin emes. Mәselen, 2006 jyly «Alash» ghylymy zertteu ortalyghynyng preziydenti, dosym Hayrulla Ghabjalelov ekeumiz óz qarajatymyzgha Tatarstan men Bashqúrtstanda túratyn Kereylerding qúryltayyna arnayy shaqyrtumen baryp qayttyq. Sondaghy kórgen-bilgenimiz, sonau Altyn Orda dәuirinde qonystanghan bayyrghy qazaq rularynyng býgingi úrpaqtarymen kezdesip, jýzdesip, dastarhandas boldyq. Odan әri Tatarstandaghy Qazan Kremilining siyrek qoljazba kitaphanasyna kirip, tanystyq. Al, Hayrulla dosym, óz babasy Shora batyr turaly qúndy qújattardy tapty. Sol Shora batyr turaly tatar últynyng qyzy, kandidattyq dissertasiya qorghapty, onymen de, tanysudyng sәti týsti. Al, sol kezde búlardyng atalyqtary shejirede jazylmaghandyghyna kózimiz jetti.

Mýsirәli Sopy Ázizding shyghu tegi tónireginde, auyzdan-auyzgha, úrpaqtan úrpaqqa jetip jýrgen el ishindegi әrtýrli qayshy pikirlerding boluy tabighy qúbylys. Keybireuler, Mýsirәli babamyzdyng tegin IH ghasyrda ómir sýrgen Rabigha anamyzgha telip jýr. Kóptegen ghylymy qitaptar jazghan (1525-83) jyldary ómir sýrgen Ábu Bayazid Bastomy ghalymnyng úrpaghy dep babany birden arab etip shygharady.  Negizinen búl keltirilgen derekter aqiqatqa esh janaspaydy. Sonda qalaysha, búlardyng arasynda 6-7 ata auysyp ýlgergen. Mýsәrәli Sopy Áziz babamyz 1639 jyly dýniyege kelse?! Búdan úqqanymyz Kereyt ruynyng tarihyn zertteushiler qily zamandaghy oqighalaryn jete zerttep, saraptamaghany bayqalady. Mәslen, 802 jyldary Rabigha anamyz ómir sýrse, Kereytter, qalaysha búl aimaqta bolady. Ertedegi tarihy derekterge jýginsek, Rashidaddiyn, Ábilghazy Bahadýrhan men basqa da kóptegen europalyq ghalymdar óz jazbalarynda týrki taypalaryna jatatyn Kereyt atalyqtaryn IH ghasyrdan belgili ekenin aighaqtap, Kereytterdi oghyz taypasynyng bir tarmaghy deydi. Kereyt ruy ol kýnderi Onon, Kerulen, Selengi, Argun ózenderining jaghasyn mekendegen kóshpeli taypalardan qúralghan jogharghy mәdeniyetti memleketterding biri dep jazady. Búl derekti bes myng jyldyq tarihy bar Qytay Imperiyasynyng ghalymdary da rastaydy.

Ári qaray, Mýsirәli Sopy Áziziyding Kishi Jýzding kereyt ruynan shyqqany jóninde dәleldeytin búltarpas, tarihi, etnografiyalyq, ghylymiy  túrghydan zerttelgen qújattargha jýgineyik:

1. Qazaqstan Últtyq ensiklopediyasynyn  I tomynyng 644 betinde: «Ájiqoja Jәdikúy Mýsirәli Sopy Áziz turaly pir, dindar, azan shaqyryp qoyghan aty Mýsirәli, ruy kereyt bolghanymen, dinge shyn berilgen, sopylyghy men taqualyghyna oray Ájiqoja, al onyng úrpaqtary Kereyt qoja atalyp ketken» degen derek ótken ghasyrdyng 30 jyldary «Ádebiyet maydany» jurnalynan (qazirgi Júldyz jurnaly) alynghan.
2. Mýsirәli Sopy Áziz turaly HIH ghasyrda kórnekti týrkolog ghalymdar V.V.Radlov pen Á.Divaevtyng zertteu enbekterinde molynan kezdesedi. Týrkolog ghalym Á.Divaevqa kelsek, «Endi biz osy jerde toqsan eki bauly Qypshaqtan shyqqan әuliyeler attaryn keltirip, qaysysyna kimning pir bolghanyn, kimning kimnen shyqqanyn kórsetemiz. Ahun, әziz – Kereyt ruynan edi»dep jazady.
3. Ataghy alty Alashqa belgili foliklortanushy, oishyl Mәshhýr Jýsip Kópeyúlynyng QR Últtyq Ghylym Akademiyasynyng siyrek qoljazbalar qoryndaghy №1172 bumasyndaghy derekte: « 1858 jyly Qazaqtyng sol kezdegi iygi jaqsy-jaysandary Mekkege qajylyq sapargha  barghandyghyn, onyng ishinde Kishi Jýzden jýz kisi, Orta Jýzden jiyrma kisi, yaghny jýz jiyrma kisi ortasynan Dosjan Haziretti Baghdat shәriftegi Ábu Hanifa imam Aghzamnyng kitaphanasyna jiberip, qazaqtyng arghy, bergi tarihy men ru,taypalarynyng shejiresin» alyp keluge jibergendigin 1928 jyly aighaqtap jazady. Sol tústa Mәshhýr Jýsip ózining 70  jasta otyrghandyghyn, qajylyqqa barghan aqsaqaldarmen jýzbe-jýz kezdeskendigin aitady.
4. Osy әkelingen shejireni payymgha alyp, HH ghasyrdyng basynda ómir sýrgen Kishi Jýz Tabyn atalyghynan shyqqan Shonbay jyrau Júbanúly ózining shejire dastanynda bylay jyrlaydy:

Arghy atamyz Kereyt taghy pirli bolghan,

Kereytten Qoja shyqty Qosym atty,

Kisi eken, әruaghy kýshti qahary qatty,

Qaradan qalay qoja shyghady dep,

Esitken elding bәri tanyrqapty.

Ataq alghan Ýsh Jýzden Mýsirәli,

Kórsetip, kóp ishinde keremetti,

Ýsh Jýzding kenesinde «toy tóbede»,

Pirlikke Mýsirәlini halqy qabyldapty, - dep naqty aighaqtar keltiredi.

Al, HIH ghasyrdyng songhy jartysynda ómir sýrgen Kereyt ruynan shyqqan aqyn Jarylqasyn Syrmanúly ózining Ayqyn qyzben aitysynda:

Oylap em, bir bala dep jýzing jarqyn,

Tiling –kilt, keuden- sandyq, aqylyn- altyn.

Aqylyng kópte, shashyng úzyn,

Jiberding kelistirmey sózding artyn,

Qyz tory, myna sózing ne degenin?

Qojanyng bilmeymin dep qazaq sartyn?!

Qazynyng sonday jaqsy balasymyn,

Elinde jón biletin joqpa, qartyn?, - dep úshqyr oimen, útymdy jauap bere otyryp ózining Qoja da emes, sartta emestigin Kereyt ruynan ekendigin dәleldeydi. Jarylqasyn aqyn men Ayqyn qyzdyng aitysy 1881-85 jyldary bolghandyghy turaly qúndy tarihy derekter bar. Ayqyn Beksaryqyzy men Aqmeshittegi Jarylqasyn aqyn Syrmanúly Qonyrat elindegi ýlken toyda aitysady, qortyndysynda Jarylqasyn aqyn qarsylasy Ayqyn qyzdy jenedi. Qazaq tarihynda ózindik orny bar, qasiyetti Mýsirәli babamyz turaly ózderining enbekterinde bas keyipker retinde alghan Qazaqstannyng halyq jazushysy, Qazaqstannyng Enbek Eri, belgili memleket jәne qogham qayratkeri Ábish Kekilbaev: «Ýrker» romany men «Ýsh payghambar» atty kitabynda, marqúm jazushy M.Eslәmghaliyúly «Áyteke biy» romanynda, belgili jazushy B.Aynabekov respublikalyq aqparat qúraldarynda birneshe ret maqalalar jariyalap kóp enbek sinirdi. Al, jazushy B.Úzaqbaevtyng 2011 jyly «Mýsirәli Sopy Áziyz» kitaby shyqsa, shejire jinaushy M.Netaliyevtin «Kishi Jýz shejiresi» kitabynda babamyzdyng Kereyt ruynan shyqqanyn anyqtap jazsa, soghan qosa, marqúm akademiyk, tarihshy M.Qozybaev pen ataqty jazushy M.Maghauinde óz enbekterinde Mýsirәli babany Kereyt ruynan ekenin dәleldep jazady. Al, búl az bolsa, Egemen Qazaqstan gazetining 2000 jylghy 30 tamyzyndaghy sanynda jazushy Ábish Kekilbaevtyng «Pir Beket atanyng 250 jyldyghyna» oray bergen súhbatynda: «Biyge qúlaq assa, sardargha baghynyp pirge tabynady, Han auyssa da, Pir auyspaydy. Tәuke han saylanghanda, Pir de birge saylanyp, ýsh úlystyng pirleri júrt aldynda әruaq salystyryp, kereyt Sopy Áji Mýsirәli dýnie salghannan keyin, jalpy qazaqta pir saylanghan emes» dep naqtylap oiyn ayaqtaydy.

1961 jyly marqúm Áziz maqsúm Qyzylorda oblysy, Jalaghash kentinde qaytys bolady. Jergilikti halyq Áziz maqsúmdy Kishi Jýz Jetiru ruyna ortaq әulie dep, jeti pirge qol bergen dep sýiegin Jalghash kentining ortalyghyna jerlegisi kelgende, biraq, Kereyt ruynyng Ayaghan Sandybayúly bastaghan aqsaqaldary marqúmnyng sýiegi Kereyterdiki ekenin eskertedi. Alghashqy kezde, jalaghashtyq aqsaqaldar әruaq ortaq dep kelispey qoyady, keyin, jergilikti halyq rayynan qaytyp, sózge toqtap, onyng mýrdesin Áziz maqsúmnyng úrpaqtary túratyn Enbek auylyndaghy ata-baba qorymyna qongha mәjbýr bolady. Býginde, Áziz maqsúm qorymynyng janynda kópshilik ziyarat etetin «Tileuhana» bar ekenin aita ketuimiz qajet.  

Al, Maydan Týiimbetke kelsek, ol el ishindegi anyz-әfsana men shejireni jinap qúrastyrushy, orta bilimi bar qarapayym adam. Qúrmetti akademik myrza, Siz M.Týiimbetke sengenshe, әlem tanyghan týrkolog ghalymdar men tikeley qandas babanyz Rashidaddinge sengeniniz dúrys bolar, al, óz basym tarihshy Rashidaddinnyng zertteulerine sýienemin.

Keshe ghana Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn býkil el bolyp toyladyq. Kerey men Jәnibekke eskertkish qoydyq. Osy dýbirli toydyng qarsanynda túnghysh Elbasy N.Á.Nazarbaev óz sózinde: «qazaq halqynyng tarih aldynda úyalatyn eshnәrsesi joq» dep qadap aitty. Sol sekildi ejelgi Kereyt taypasynyng tarih aldynda eshqanday kinәsi joq. Mәselen, eger Shynghyshannyng ókil әkesi Kereyt taypasynyng Túghyryl hany (qytay tilinde Vanhan, týrki tiline audarghanda Úly han degen maghynany beredi). Sol Túghyryl han bolmasa, Altaydan Atyraugha, Syr boyynan Saryarqagha deyingi orasan aumaqty jerimiz bolar ma edi, bolmas pa ekenin bir qúday biler?!

Juyrda júmysta otyrsam, Aqtau qalasynda túratyn ózin Qoja Kereytpin dep Nysanbay atty bauyrym telefon shaldy. Ózara әngime barysynda, «Sizde qoja Kereytsiz be, dep súrady, al men bolsam, joq men qoja Kereyt emespin dep jauap qattym. Sonda ol, Qúrman agha búl qalay bolghany, bizding DNK-myz bir eken» dedi. Sonda men, sen mening bauyrymsyn, Taz atamyzdan Bidas pen Jandos taraydy, al men Bidastan, sen Jandostan taraysyn, әriyne, DNK-myz bir bolady dedim.

Kereyt ruynyng ishinde atalyqtar kóp, biraq, Bidas tarmaghynyng biri o dýniyelik bolsa, óli mýrdening basyn óz bauyry ústasa, keude túsyn mindetti týrde qoja kereyt ústap, aqtyq sapargha attandyrady, búl búrynnan saqtalghan ainymas ýrdis ekenin aitqym keledi. Al, kisisi qoja Kereytten qaytys bolsa, sýiekti juugha bizding atalarymyz kirip, músylmandyq mindetin atqaratyndyghy әli kýnge saqtalghan.

Ár dәuirde ómir sýrgen, jogharyda atalghan dana oishyl, parasaty biyik ghalym-jazushylardyng zertteulerin joqqa shygharyp, óziniz janadan shejire taptym dep jar salyp, Mýsirәli babany Qoja ruynan shyqqan dep jýrgeninizge jol bolsyn akademik myrza.

Keshegi kenestik dәuirding qyp-qyzyl tәrbiyesin kórip, qazirde elding arasyna rugha bólinu  boyynsha әrtýrli arandatu jasap jýrgen el aghalarymyz bar. Menimshe, búl dúrys baghyt emes, osy maqalany jazu barysynda, býgingi úrpaqqa Qoja men Kereytting qaydan shyqqandyghy, әlimsaqtan belgili ekenin aitqym keledi. Tarihymyzda Qojalar din әkelushi ókil retinde belgili, al, úlanghayyr qazaq saharasynda Kereyt pen Nayman handyqtary HIII ghasyrdyng yaghni, 1206 jylgha deyin bolghandyghyn kәri tarih rastaydy.

Al, Qyzylorda qalasynda juyrda ghana boy kótergen meshitke kelsek, esimderi sol ónirge ghana emes, kýlli respublika júrtshylyghyna belgili Kereyt ruynyng belsendi azamattarynyng úiymdastyrumen bastalghan iygi shara ekenin aitqym keledi. Atap aitsam, naryqtyq qiyn kezenge de qaramay, qarapayym auyldy qala dengeyine jetkizgen, Elbasynyng qolynan arnayy Qazaqstannyng Enbek Eri ataghyn alghan, belgili kәsipker Abzal Eraliyev, memleket jәne qogham qayratkeri, «Kereyt» qorynyng janashyry Samit Daldabaev aqsaqal, oblystyng basty bilim oshaghy atanghan Qorqyt Ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetining rektory, akademik Qylyshbay Biysenov sekildi azamattardyng bastamasymen Allanyng ýii salynyp, oghan Mýsirәli Sopy Áziz babanyng esimin beruin úigharghandyghynyng ne aiyby bar?! Áriyne, búl arada ol aimaq basshysy Q.Kósherbaevpen kelisilgen júmys ekenin aituymyz kerek.

«Biz zayyrly, qúqyqty, demokratiyaly elmiz» dep, Ata Zanymyzda kórsetilgendey, meshitti salyp, onyng esimin beru ýshin bizder Qoja ruynyng azamattarymen aqyldasyp, olargha bata jasatyp, rúqsat aluymyz qajetpe degen oy ózinen ózi tuyndaydy?! Sóz sonynda, Qoja aghayyndar býgingi úrpaqtyng aldynda týrli arandatular jasamay, jogharyda keltirilgen taghlymy mol tarihtyng derekteri men naqty dәiekterine sýienip, Mýsirәli Pir babamyzdyng Kereyt ruynan shyqqanyna dau tudyrmay, moyyndaghany abzal ekenin aitqym keledi.  

Qúrmanghaly Ashanúly, jeke kәsipker

Abai.kz