Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Alashorda 13000 0 pikir 20 Qantar, 2017 saghat 13:30

OSPAN BATYR TOQA MOLQY BOLADY

Shyghys Týrkistandaghy últ-azattyq kóterilisting qolbasshysy bolghan danqty batyr Ospan Silәmúlynyng shejirelik shyghu tegine qatysty "Ortalyq Qazaqstan" gazetinde (maqalany joldaushy solay dep kórsetken) "Ospan batyr toqa molqy bolghan" degen taqyryppen maqala jaryq kóripti. Osy jariya materialdy redaksiyagha joldapty. Biz sóz-sóilemin ózgertpey oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz. Búl maqalaqa qarsy әuj aitylghan materialdy qosymsha jariyalaytynymyzdy eskertemiz!

Abai.kz


Qazaq balasynyng tәuelsizdigi ýshin ghaziz janyn shýberekke týiip, bir ózi ýsh memleketting әskerine qarsy túrghan Ospan Silәmúlynyng esimi qazaq balasy ýshin qasterli bolsa kerek. Keshegi Kenesarydan keyin qazaq balasynyng tәuelsizdigi ýshin Ospanday jan alysyp, jan berisken  hany da, qarashasy  da bolmaghan. Sýiek qaralyghyna qaramastan onday erlerin babalarymyz «qaradan tuyp han bolghan» dep aspandatady. Mine, Ospan babamyz sonday han, sonday túlgha.  Ony da kәdimgidey aq kiyizge otyrghyzyp ýsh memleketting qazaghy (Qytay, SSSR (Qazaqstan), Mongholiya) han dep jariyalaghan.

Býginde qazaq baspasózinde Ospan batyr jóninde de jabyq dep kelgen materialdar jariyalana bastady. Batyrdyng ruhyna tәu etushiler kóbeye týsude. Ony últ batyry dep sanaytyn kótermeleushiler qarasy qoylanyp otyr.

Osyghan deyin Ospan batyrdyng sýiegi Kerey dep kelindi. Býginde oghan kýmәndәnushiler barshylyq. Solardyng qatarynda ózimiz de barmyz.

1992 jyly elimizge Mongholiyadan qandastarymyz kóship kele bastady. Tipti, olardy atajúrtyna kóshirisuge qazaqstandyqtar týgel atsalysty desek te bolady. Sonday qazaqtardyng biri – Imanqúl Jakiyn. Sol kezde ol Jezqazghan oblysynyng Aqadyr audanyna qarasty Aqshatau ken-bayytu kombinatynda jýrgizushi bolyp isteytin. Qonys audarushylaryng alghashqy legi atalmysh kombinattyng Aqjal kenishine ornalastyrylghan. Solardy aman-esen jetkizgen osy – Imanqúl bauyrymyz. Ol ekeuimiz bir mektepte oqyghanbyz, synyptaspyz. Sol jetkizdi, qonys audarushylar ishinde Sheriazdan degen aqyn bar eken, sonday-aq ataqty Ospan batyrdyng jaqyn qaryndasy bar eken degen әngimeni.

Múndayda bәrimizding de jabyla jýgiretinimiz bar ghoy.

Men ol tústa audandyq «Aqadyr tany» gazetining redaktory bolatynmyn. Eki ókpemizdi ústap biz de jetkenbiz. Alayda, alghash ret bolghan song ba, Ospan batyr jóninde әngime qozghay qoymadyq.

Keyinde Sheriazdan aqynmen aralastyq. Onyng shygharmalaryna gazetimizden oryn berdik. Keler jyly ol kisining ýiine, aqyndar Svet Orazaev, Aytaqyn Jeksenbayúly bar, baryp qútty bolsyn aitystyq. Bilgenimiz aityp otyrghan apamyz batyrdyng janama qaryndasy eken. Sodan da dabyra qyla qoymadyq.

Onyng ýstine osy tәrizdes biraz oqighalardy qozghaghanymyzben onymyz abyroy әpere qoymaghany bar. Mәselen, kýn kósem Lenindi atatyn eser Kaplan ózimizding Ortauda otyrghan eken. Ony jazuy jazghanymyzben sonynan ózimizdi sýireledi. Razliv kýrkesinde Leninning aldynda otyratyn bala Mondo Tayvisto eken. Ol sol tústa Aqshatau kombinatynda istep, zeynetkerlikke shyqty. Onyng ómirbayanyndaghy osy bir týitkil tústy jazamyz dep taghy da tiyisti oryndardan tayaq jep qaldyq.

Osymenen Ospan batyr jónindegi әngimemizdi úmytqanday bolyp jýrgende sol kezdegi Aqadyr kentining әkimi Júmaghaly Maghziyev habarlassyn. «Oy-bay, Tóke, Aqadyrgha jetiniz. Ospan batyrdyng kelini osynda túrady eken» dep. Búl 2009 jyl.

 

Aqadyr kentining búrynghy әkimi Júmaghaly Maghziyevting (surette) әngimesi

Júmaghaly Diarúly býginde Qaraghandy qalasynda túryp jatyr. Osyndaghy bir kolledjding diyrektory. Kezinde  Shet audanynda biraz lauazymdy qyzmetterde bolghan. Endigi әngimeni Júmekenning ózine bereyik.

– Aqadyrda әkim bolyp jýrip jatqan kezim.

Júmys bólmemde otyr edim, qabyldau bólmemnen shu shyqsyn. Búl ne boldy eken dep oilanghanymsha bolghan joq, esigimdi tayaqpen ashyp, jasy kelip qalghan keyuana kirip kele jatty. Keudesining kóterinkiligi, aduyndylyghy birden betke úrady. Sýiegi asyl eken dep ishimnen oilap qoyam. Ornymnan túryp amandasqan meni ornyma qayta otyrghyzdy. Jýrip sóilesken әngimede aqyl bolmaydy dep.

– Áy, balam! Seni Arghyn Toqa dep estiymin. Osy ras pa? – dedi.

Men bayaghy ras dep, basymdy iyzep jatyrmyn.

– Shynymen Toqamysyn? – dep taghy súrasyn.

Men taghy da basymdy iyzep jatyrmyn.

– Olay bolsa jap esigindi, onashalap sóilesetin әngimem bar, – dedi.

Men esikti jauyp, ornyma otyrmaqshy bolyp qasynan oza bergem.

– Toqta! – dedi apay, – endi dúrystap amandasayyq, men – Toqamyn, apang bolamyn, – desin.

Ishimnen oilap qoyam, Mongholiyada jýrgen búl ne qylghan Toqa dep. Sóitsem, taza Toqa eken, shyqqan jeri de – Toqa, barghan jeri de – Toqa bolyp shyqty.

Toqsannyng ýstine shyghyp, shau tartqanymen sóilegen sózi taza, ekpindep sóilep otyrdy. Qúlaq pen kóz ketti degenimen, jady tastay myqty eken. Biz siyaqty anau kim edi, mynau kim edi dep manymady. Ózining shejiresin de esh mýdirmey taratyp otyrdy.

Ózining aitysy boyynsha on-on eki jasynda elden yghysugha mәjbýr bolypty. Búl Kenes Odaghynda kýshtep újymdasu kezi. Sodan 1992 jyly elge bir-aq oralghan.

Sodan shegelep aitqany mynau boldy.

– Aruaghy razy bolsyn, Ospan batyrdyn  kim ekenin aitatyn uaqyt jetti, onyng ishinde Toqa ekenin, onyng ishinde Molqy ekenin keyingi balalar biluleri kerek. El-júrt ol kisini Kerey dep biledi. Shynynda ol kisi – Toqa! Saghan aitar amanatym – osy.

Shynyn aitsam múnday әngimeni kýtpep edim. Ózim qataralas balasy Qúrmetbekti kýnde bolmasa da kórip túramyn. Júmysynyng jýruine kómektesken uaqyttarym boldy.

Odan keyingi әngime belgili. Ile Ospan batyrdyng Toqa, onyng ishinde Molqy ekendigi jóninde BAQ betterinde maqalalar shyghyp jatty.

 

Belgili qalamger Serghazy Ábdibekovtyng (surette) әngimesi

Serghazy bauyrymyzdyng esimi Arqa júrtshylyghyna jaqsy tanys. Ol kezinde Shet audandyq «Shet shúghylasynda» redaktor bolyp istegen.Ólke tarihyna jetik te qalamger. Sodan da bolar osynda «Tolaghay» atty basylymdy negizdep, basshylyq jasady. Býginde Shymkent qalasynda túryp jatyr.

– “Ospan batyrdyng kelini Aqadyrda túrady eken” degen sóz shyghysymen izdep bardyq. Kәlimash sheshey Qúrmetbek degen balasynyng qolynda eken. Kelgen sharuamyzdy aitqan song onalyp otyrghan sheshey: “Toqsannyng ýsheuine ayaq bastym. Qúlaghym men kózimnen basqa әzirge kinәrat joq. Allanyng múnysyna da shýkir” dep qoydy. Toqsannan assa da sózi shiraq. Syry ketse de syny ketpegen, keshegi ata júrttan aua kóshkende Mojan baydyng qasyndaghy atasyna súraq qoyghan nemeresi osy Kәlimash sheshemiz. Ángimesin әriden bastady. “Úly әkem Mojan әjeptәuir mal bitken auqatty adam edi. Jaryqtyq, 104 jasqa kelip qaytty. Mening әkem Quanghannan 7-8 bala boldyq. Qazir kózi tirisi 3-4-eu-aq. Eki sinilim men bir inim bar. Inimning aty Jolbarys. Tughan jerdi әkelerimiz tastay qashqanda men 10-11-lerdegi oiyn balasy edim. “Basqa týsse - baspaqshyl” demekshi, basqa týskennen keyin aua kóshtik qoy. Biz neni bilippiz. Qytaygha baryp panaladyq. Ne kórsek te elmen birge kórdik qoy. Sheshemning sýiegi Toqa, onyng ishinde Molqy edi. Men boy jetip, әrkim-әrkim sóz sala bastaghanda sheshem ózining atalasy Zarqyn degen kisining Ábilqasym degen balasyna berudi jón sanady. Búlar da Toqanyng Molqysy bolady. Sóitip, naghashy júrtyma kelin bolyp týstim. Auyldan kelimdi-ketimdi kisi arylmaytyn. Bir kýni enem Kýlәn “Býgin tentek qaynym keledi” dep erte túryp qazan kótertti. Búl kisining “tentegi” kim boldy eken dep men de elendedim. Sәskege qaray auylgha bir top atty kelip týsti. Bayaghynyng batyrlary siyaqty qaru asynghan toptyng aldynda orta boyly, dembelshe kelgen, dóngelek saqal-múrtty adamgha erekshe qúrmet kórsetilip jatty. Kiyiz ýiding jabyghynan syghalap túrghan meni qonaqtar ýlken ýige jayghasqan song enem shaqyrdy. Ýlken kisiler otyrghan ýige kirip, sәlem jasadym. Tórde otyrghan managhy saqaldy adam eneme qarap: “Jeneshe, kelininning kórimdigi moynymda” dep ornynan túryp kelip mandayymnan sýiip: “Baqytty bol, ainalayyn” - dedi. Enem: “IYә, tentegim, kelinim osy” dep jatty. El anyzday ghyp aitatyn Ospan batyr osy eken. Búl mening Ospan batyrdy alghash kóruim edi. Odan keyin auylgha kelip jýrgende san ret kórdik qoy. Kózi ótkir kisi bolatyn. Jýre kele bilsem, batyr mening atam Zarqynmen nemereles eken. Dәkilden Silәm, Qaly tuady. Silәmnen Ospan, Qalidan Zarqyn tuady eken. Mening shalym Ábilqasym Zarqynnyng balasy. Sonda Ospan batyr maghan bir jaghy ata, bir jaghy naghashy bolyp keledi. Enem Kýlәn Ospan qaynysyn qatty syilaushy edi. Ospannyng ýlken balasy Sherdimandy da auylgha kelip jýrgende kórdim. Keyinde bizdi Mongholiyanyng jerine bastap baryp, Shegirtay ózenining boyyna qonystandyrghan da osy Ospan batyr ghoy.
Shegirtay degen ózen bastauyn Altay taularynan alatyn ýlken ózen eken. Eki eldin, Qytay men Mongholiyanyng arasyn bólip jatqan osy ózenning boyyn atajúrtqa qaytqansha meken ettik. Ospan batyr qol jinap, taugha bekingen kezde Qaly atamnyng 6 auyly, ishinde biz de barmyz, osy Shegirtaydyng boyynda qalatynbyz. Ospan batyr bala-shaghagha kesiri tiymesin dep solay istedi-au deymin. Ózim 6-7 qúrsaq kóterdim, bәri sol Shegirtaydyng boyynda ósip, jetildi. Úldyng ýlkeni qaytys bolghan, myna Qúrmetbegimning tileuin tilep otyrmyn. Qyzdarym bar, kelip túrady - dep әngimesin ayaqtaghan Kәlimash sheshey sóz sonynda: - Nemerelerimning aldy túrmysta, myna kýshik solardiki - dep 2-3 jastaghy jiyen-shóberesin ainalyp-tolghanyp jatyp, - Bireui oiutyn, - dep qaldy. Búryn estimegen bóten sózge elendey qalghanymyzdy angharghan ýy iyesi Qúrmetbek:
– Apam ózin әli Mongholiyada ekenmin dep qalady keyde. “Oyutyn” mongholsha student degen sóz. Úlym jogharghy oqu ornynda oqidy, student, sony aitqany ghoy, – dep týsindirip jatyr. Qúrmetbek 1956 jyly tuypty. “Ákem Ábilqasym Aqyt qajynyng oquyn tauysypty. Mongholiyada túrghanymyzda may zauytyn basqardy. Ózimiz ata júrtqa 1992 jyly keldik. Elge qaytar kezden birer jyl búryn auylgha Halifa Altay aghamyz kelip, mektep ashqan. Qyzdarym sol mektepten de shamaly uaqyt bilim aldy” deydi Qúrmetbek. Ózi jol boyynda júmys isteydi eken. Dóngelengen sharuasy bar.
Ospan batyrdyng kózin kórgen Kәlimash sheshey jasauraghan kózin jaulyghynyng úshymen sýrtip qoyyp bizge batasyn berdi. Biz de toqsannan asqan keyuanamen qimay qoshtastyq.

 

Ospan batyrdyng shóberesi Qúrmetbekting (surette) әngimesi

 Men Mongholiyanyng Bayan ólgeyinde Shegirtay brigadasynda 1956 jyly 22 qyrkýieginde dýniyege kelippin. Ol jaqtaghy brigada úghymy osyndaghy bólimshege keledi. Búryn zastava bolghan. Qytaymen shekaralas.

Búl jerge qonys audaruymyz – 1942 jyl. Qaly atamyz alty balasymen kelip qonystanady. Oghan deyin Ýrimshide túryppyz.

Ol jerde molqylar túrdy. Onyng ishinde – Qoshaghy. Búlar Kereyding molqylary. Molqylar óz ishinde tórtke bólinedi – Qoshaq  Molqy, Qúl Molqy, Qayyp Molqy, Aytughan Molqy dep.

Mening naghashy әjemning sýiegi – Toqa bolady. Ol kisi  qyzy Kәlimashty (bizding anamyz) boyjetken song ózining atalasy Zarqynnyng balasy Ábilqasymgha (bizding әkemiz) qosady.

Osy jerde shejiremizdi keltire ketsek artyq bolmas. Toqa Molqydan – Esqúl, Bayjigit, Kókbóri, Áuezqúl tuady. Osy Áuezqúldan  tórteu taraydy – Aytughan, Jantughan, Bóltek, Taymas. Aytughannan – Dәkil, Qali, Silәm tuady. Qaliyden mening atam – Zarqyn, Silәmnan – Ospan taraydy. Zarqynnan mening әkem – Ábilqasym tuady. Al Ospannan jeti úl, jeti qyz taraydy. Zarqynnan mening atam Qalidan basqa taghy bes úl tuady – Qojaqan, Álhan, Temirhan, Qaysar, Smaghúl. Qaliyden Ábilqasym jәne eki qyz tuady. Ákemning qaryndastary jastay shetinegen eken. Ábilqasymnan menen basqa Qúmarbek degen úl bolghan. Ol agham qyryq jasynda baqilyqqa ótti.

Qytayda túrghandarynda Zarqyn men Qojahan atalarymyz әldi túryp, qysyq kózderge ese bermey jýredi. Alayda andyghan almay qoymaydy ghoy. Sondaghy dýngender qapysyn tauyp, ekeuining de kózin qúrtady. Osy ólim sebep bolyp, qonys audarady.

Anam Kәlimash 96 jasynda 2011 jyly dýniyeden ozdy.

Ospan atamyzdyng úrpaghy, jaqyn tumalary kórmesti kórdi, adam tózgisiz japa shekti. Biz de qughyn-sýrginde jýrdik. Biz Ospannyng úrpaghymyz, qanymyz dep aita almadyq. Óitkeni búl ómirimizge qauipti edi.

Sonymen biz Toqa bolamyz, onyng ishinde Molqymyz. Biz Kereyding emes, Arghynnyng Molqysymyz.

 

«Toqa Molqy» qorynyng preziydenti Sapar Asqarúlynyng әngimesi

 Sapar Asqarúly jas ta bas bolyp jýregn inilerimizding biri. Ol býginde әkelerining izin jalghastyryp, jer betine tarap ketken Molqy atasynyng basyn qossam dep aramandaydy.Sol jolda biraz sharuany tyndyyrp ta ýlgerdi. Endigi әngimeni Sapardyng ózine bereyik.

– Býgingi kýni bilip otyrghanymyzday Qytayda da, SSSR-da da,  Mongholiyada da orasan zor zardapqa úshyraghan atalardyng biri bizding Molqy atamyz eken. Az sandy ata ekenimizdi jastayymyzdan sezinip óstik. Óz әkem – Asqar Dýisenbaev, Aytughan Salyqov, Fayzrahman kókelerim qashanda uhilep otyratyn. Sóitsek sol az sannyng ózin de basyn qosa almay sharshap otyrady eken ghoy. Óitkeni bizding atamyz jer betinde taryday shashyrap ornalasqan. Basty sebebi sol bayaghy – qudalau, atu, asu.

Sol әkelerimiz 1992 jyly osy Janaarqada basyn qosa aldy. Jastyghymyzgha baylanysty alqaly jiynnyng ishinde bola almasaq ta onda qanday әngimening qozghalghanyn  ishimiz sezedi. Onyng mysalyn alystan izdep keregi joq. Men biletin әkem osy Molqy atasynyng joqshysy boldy. Bir jerde bir Molqy balasy bar dese jer shalghaylyghyna qaramastan izdep baryp, tauyp keletin. Tauyp qana qoymay «ýiirine әkep qosatyn».

Sol tústa molqylardyng shanyraq sany otyzdan aspapty. Qazirde ózimizding óskenimiz bar, tabylyp qosylghan molqymyz bar – eki jýz shanyraqtan asyp otyrmyz.

Agha úrpaqtarymyz ómirden ótti. Ýnireyip oryndary qaldy. Alayda joqshylardyng Ramazan, Nauryzbay aghalarymyz syndy jana túlghalary ósip shyqty. Solardyng qatarynda men de túrdym.

Basymyzdy qostyq. Eng aldymen ata-babalarymyzdyng atausyz jatqan qorymdaryn tauyp, ayaq astynan joghary qorshap, bastaryna belgitastar ornattyq. Eng sonynda Narbaq ózenining boyyndaghy ata-babalarymyzdyng úly qorymyna aituly belgitas qoydyq. Babalarymyzgha arnap Qatym Qúran týsirip, audan ortalyghynda as berdik.

Aqmola oblysynda, Balqash qalasynda túryp jatqan tuystarymyz tabylyp, qatarymyzdy toltyrdy. Bir-birimizben jaqyn tanysuymyzgha mýmkindik aldyq. Ýlkenderimiz ishte jatqan sherlerin tarqatysty.

Osy jiynda bir býiirimizde jýrgen Ospan batyr jónindegi týitkilimizdi ortagha saldyq. Ol babamyzdy da ýiirine qosugha bәtualastyq. Batyr babamyzgha baghyshtap Qatym Qúran týsirdik.

Jalpy, Ospan batyrdyng tegi Toqa Molqy ekendigi jónindegi materialdar BAQ betterinde 2009 jyldan beri jariyalanyp keledi. Ghalamtorgha da shyghyp ketti. Alayda birde bir adam  batyr babamyzdy Toqa Molqy emes dep aitqan joq...

Sóz joq, Ospan batyr qazaq balasyna ortaq túlgha. Qazaq tarihynda batyr babamyz Kerey elining batyry dep moyyndalyp ta qoydy. Búl da bir tarihy sananyng kiltipany. Degenmen, tarihy shyndyqtan attap ótuge de bolmaydy. Olay bolsa Arghyn Toqa Molqy úrpaqtarynyng búl izdenisine «Alla jarylqasyn» deymiz. 

Tórehan MAYBAS,  jazushy.

Qaraghandy

Abai.kz

0 pikir