Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 26650 12 pikir 23 Qantar, 2017 saghat 12:45

AQSAQ TEMIRDING ÚLTY ÓZBEK EMES

Jaqynda Reseylik «Russkaya Semerka» gazeti «Temirlannyng últy kim bolghan» degen maqala jariyalapty:

«Temirlan barlas ruynan shyqqan. «Barlas» etnoniymi Shynghyshan zamanynan belgili. Kóptegen derekkózderde barlastardyng týrkiler arasyndaghy kýshti, bedeldi rulardyng biri bolghany aitylady.

Arap tarihshysy Rashid ad-Din bylay dep jazady, Shynghyshannyng óz balasy Shaghataygha bólip bergen tórt myng qoldyng basym kópshiligi barlastardan túrghan jәne olar basynda mongoldyng barulas ruy dep atalghan, mongol tilinen audarghanda «juan, kýshti». Jәne sonymen qatar «qolbasshy, kóshbasshy, erjýrek jauynger» degen ataqtardy soghystardaghy erligi ýshin iyemdengen.

Temirlan ýnemi óz atalarynyng Shynghyshannyng atalarymen tumalas ekendigin aityp maqtanyp jýrgen jәne oghan asa kónil bólgen. Temirlannyng әsker basshylarynyng basym kópshiligi barlastar bolghan. Qyzyghy, parsy patshasy Mansúr Múzaffary Temirlangha jibergen hatynda Temirlandy «ózbek», «aqsaq Temir» degenine qatty arlanyp, ashulanghan. Mine osy sózder Aqsaq Temirding parsynyng Shiraz qalasyna joryq jasap, qorytyndysynda qala talqandalyp, tonaugha úshyrauyna sebep boldy.

Qazirgi uaqytta barlas ruy Mongholiyadaghy qalqa-mongholdar jәne Qalmaq Respublikasyndaghy (Kalmykiya) qalmaqtar (oyrattar) arasynda taraghan. Olardyng úrpaqtary Ózbekstanda, Tәjikstanda jәne Qyrghyzstanda túrady»  (Russkaya Semerka (27.09.2016 jyl http://russian7.ru/post/kem-po-nacionalnosti-byl-tamerlan/).

Birinshiden, maqala da kórsetilgendey, Rashiyd-Ad-Din arap tarihshysy emes. Rashiyd-Ad-Din - Parsy (Iran) elining biyleushisi Qazan hannyng bas uәziri, Ekeui de Shynghys hannyng tikeley úrpaqtary. Qazan demekshi, Shynghys hannyng tegi qazaq bolmasa, úrpaghynyng aty Qazan dep qoyylmaghan bolar edi.

Ekinshiden, Barlas ruy tek qana qalqa-mongholdar men qalmaqtar arasynda emes, olar Bashqúrttardyng Tabyn taypasynyng qúramynda da bar. Sonymen qatar, baryn qyrghyzdardyng arasynda etnonim retinde saqtalsa, qytay, nayman taypalarymen birge baghysh tobyna kiredi. Qyrghyz ben Bashqúrt baryndarynyng tanbalary da birdey. Baryndar Qyrym tatarlary arasynda da kezdesedi.

Ýshinshiden, osy Barlas ruynyng atauy tek qana búlay emes, Baaryn, Baryn, Barnauyl (Baryn auyly), Barul (Bәri úl), Barulas (Bәri rulas, yaghny bәri bir atanyng balasy)  dep te atala beredi. Búl ataulardyng bәri taza qazaqy sózder bolyp tabylady. Áytpese, bizding sózdik qorymyzda Ar, Bar, Baru, Barmau,  Barys, Barlyq, Jolbarys degen siyaqty sózder bolmaghan bolar edi.

Al, ekinshi buyndaghy «yn», «auyl», «ul», «rulas» degen sózder ózi–ózinen týsinikti bolsa kerek. Sebebi, osy «yn» degen týbirden tuyndaytyn yndyn, yndyny kebu, yndyq, yndyqtyng týbi, qyn, qynap, (qylyshtyn, qanjardyng qynaby) búl úghymdardyng tegi әiel degendi bildiredi.  Auyl – týbiri «Au» (Aua Ana), yaghny bәri bir Ananyng balasy, Ul (Úl) – bir Atanyng balasy, Rulas – Atalas degen sóz.  Ózderiniz kórip otyrghanday, Qazirgi Aziya (Qaziya, Qazaqiya) Atalyq tekti, al Evropa (Ev, Eva, Deva, Devushka) Analyq tekti qúraytynyng syry osy. Ejelgi shejireshilerding batys elderin, sonyng ishinde orystardy da jiyender eli deytinderining de syry osy.

Barynnyng (Barulastyn) rulyq bólimderin: burus, bereken, butiys, derdjimen, davletbay, kazah, kalmak, karaelke, kara ugez, kuluy, kuzyan, kuy-sary, kustanay, kyzylbash, kyrgyz, kariym, kesek, myshar, mustafa, uruk, sukur, subey, sutek, syskan, tabyn, tuktagul, tuluptar, turkmen, tungatar, teke, tupey, un, haiskan, sapash, sart, hupeiys, syzgy, shuran, aile, akunchuk, alakay, burangul, iylek-aymagy, iymel, isyangul, kazah, kalmak, katay, suvash, taz, tatar, tauk, turna, ismaiyl, yulysh qúraydy.    

Ejelgi birtútas Altay ólkesi tórtke bólingende Reseyge qarasty Altaydyng bóliginde Barnaul atty qala bar.

Reseyge qarasty Altay ólkesining ortalyghy Barnaul qalasy atauynyng shyghu tegine kelsek:

«216. Múnal shyndyghy boyynsha, bizde noyandyq shen – beki qoyatyn dәstýr bar. Bodanshardyng ýlken úly Barynnyng túqymdary osynday shenge ie bolghan...» (Múnaldyng Qúpiya shejiresi. 154 bet.) Manghystaudaghy Jetibay kenti (Qaraqiya audany) men Shetpening (Manghystau audanynyng ortalaghy) arasyndaghy eldi meken kýni býginde de sol dәuirding tiri kuәsindey «Beki», sol siyaqty Kaspiy – Aral aimaghy Jem ózeni boyynda Kazbek degen jer, qazirgi Gruziyanyng Alandar elindegi (soltýstik Osetiya) tau men eldi meken «Kazbek», yaghny Qazaqtyng begi dep atalady.

Sol Bodanshar múnaldyng (sol zamanghy jazbalardyng bәrinde de Bodanshardyng tegi Múnal dep jazylghan) ýlken balasynyng auylynan Barnaul (Baryn auyl) degen toponomikalyq atau qaldy.

Qala Altaydyng soltýstik-shyghysynda ornalasqan, 2014 jylghy sanaq boyynsha 819 000 adamdy qúraydy. Býgingi Barnauyldyqtar (Reseylikter) Barnaul degen sózding qaydan shyqqanyn birde-biri týsindirip bere almaydy. Sebebi, búl atau olardiki emes. Atasy, balasyna at qoyarda, onyng maghynasyn tek sol Atalary ghana biledi.

Búghan dәlel retinde  «Asyl anyzgha» jýgineyik:

Shynghyshan tórt úlyna ýles bólip bergende: «243. Shynghyshan odan әri bylay dep jalghastyrdy:

...Shaghataygha – ýsheuin: Qarashardy, Mónkeni jәne Ýdeng Adaydy». 

Shaghataygha bólingen Qarashar noyan osy Shynghyshan qúrghan alyp imperiyany qúlatqan Ámir Temirding (aqsaq Temirdin) babasy bolatyn. Ol 1221 jyldyng 22 qazan aiynda Irannyng Nishapur qalasyn alu kezinde qaza tapty. Al, Ámir Temirding ózi Shynghyshan әuletining kýieu balasy, tuystyq jaghynan Shynghys hangha toghyzynshy atadan baryp qosylady, yaghny Ámir Temir de, Shynghys handa Bodanshar Múnaldyng úrpaqtary. Bodanshar Múnal – Qabysh Batyr – Menin Tudyng – Qashuyn (Barlas ruy tarady) – Barul Aday...Qarashar noyan... Ámir Temir.

Baryn auyl (Barnaul), Barlas ruy, Barul Aday - búl Aqsaq Temir shyqqan rudyng aty.

Búl jayly Ózbekstannyng kórnekti jazushysy Berezikov E.E. ózining «Velikiy Timur» atty roman-hronikasynda bylay dep jazady. «Ámir Temir, sen esinde ústa, eshqashan úmytpa. Sen Temir Taraghaydyng balasysyn, al Taraghay - әmir Barghúlaydyng balasy, Barghúlay - әmir Ilynghyzdyng balasy, Ilynghyz – Bahadurdyng balasy, Bahadur – Anjal Noyannyng balasy, Anjal noyan – Suyinishting balasy, Sýiinish – Erdamshy Barlastyng balasy, Erdamshy Barlas – Qarashar noyannyng balasy. Al Qarashar noyan bolsa Shynghyshannyng tumalasy» (56 bet).

Qazaq qaghanatyn (Qazaqtyng Alash, Altyn Ordalaryn)  kýiretip, býkil әlemge týgelge juyq biyligin jýrgizse de  Aqsaq Temirge Atam qazaqtyng eng úly qasiyetti QAGhAN degen lauazymy berilmegen. Oghan sen atanyng qarashaghyraghynyng iyesi emessin, dep Gýrgen (kýieu bala) jәne  Ámir Temir degen lauazymdy enshilegen. Ekeui de  «analyq»  tekke jatady. Aqsaq Temir biyligin zandy etuge tyrysyp, Ámir atalu ýshin Shynghyshan úrpaqtarynyng qyzyna ýilengen. Ángimening ashyghyn aitqanda, qazirgi mongholdyng «Ger» – ýy sózi de, «Gýrgen» – «kýieu jigit» sózi de qazaqtyng «kir (kirme)» degen sózinen shyqqan. Bayqaghanymyzday, sózdi zerttegende halyqtyng salt-dәstýrimen, tarihyndaghy mysaldarmen salystyra zertteu ghana dúrys nәtiyje bermek. Aqsaq Temirding aqiqaty osy.

Osy tarihy jaghdaylargha atalarymyzdyng qanday bagha bergendikterin saralaytyn bolsaq, kez kelgen tarihtan sәl-pәl bolsa da habary bar jandar myna jaghdaydy angharary sózsiz: Shynghys han jayly qazaq shejiresi birde-bir artyq sóz aitpaydy. Ony han, qaghan (әlem biyleushisi), әdilet ýshin kýresushi, әulie (әuletting iyesi) dep әspetteydi. Al, qazaqtyng Altyn Ordasy men Osman imperiyasyn kýiretken Aqsaq Temirge atalarymyz onday qúrmet kórsetpeydi. Myna kórshi ózbekter ony Ámir Temir, Saqypqyran, Kóregen dep qúrmetpen atasa, bizding atalarymyz ony jay ghana auyl, ýiding ayaghy aqsaq tentek balasy ispetti Aqsaq Temir dep ataghan. Qazaqta deni dúrys, qúrmet kórsetetin adamynyng dene kemshiligin esimine qosyp atamaydy. Áytpese, ejelgi qazaqta dene kemshilikteri (soqyr, sholaq, býkir t.t.) bar biyleushiler (handar men qaghandar) az bolmaghan.  Demek, adam balasy dýniyege keledi, óledi, ólgesin úmyt bolady. Tek eki adam ghana mәngi ólmeydi: birinshisi elin jaqsylyqqa jaqyndatqan adam, ekinshisi Ata júrtyn sorlatqan adam. 

Atam Qazaqtyng «Ishten shyqqan jau jaman» dep Aqsaq Temirdi qazaqqa jolatpaytyndarynyng syry osy.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz

 

       

 

 

 

 

12 pikir