Ilening jaghasy Nilding jaghasy siyaqty. Búirat qúmdardyng arasynda toranghy ósedi. Aghashta da minez bolady. Minez bolmasa, oqshau túra ma?

Sapar onynan tuyp, Túr­syn­jangha jolserik boldyq. Týie­moyyn aghashtardyng túsyna kel­dik. Keyde basy órttey qy­zarady. Syidighan týri Túrsekene úq­sady.

– Anau aghash ne aghash? – dedim bir ezu tartyp aldym da.

– Toranghy, – dedi Túrsynjan bauyryn kórgendey júmsaryp.

– Taudyng balasy bilmeydi eken desem.

Túrsynjannyng razy bol­ghan­da jyly jymiyp kýletini bar. Qyrlauyt qabaghynyng astyna shuaq jýgirdi. Toran­ghyny ta­nyghanyna rahattandy. Basqa auyl­d­yng balasy bizding auyldyng ba­lasyn tanyghanday men de mәzbin.

– Búl ózi qasiyetti aghash. Qabyghyn tilseng qan shyghady. Son­dyqtan eshkim tiyispeydi. Qu­rap qalghandaryn ghana alady. Áyt­pese sheberlerge taptyrmaytyn material, – deymin men.

Túrsynjan endi osynyng bә­rin mening bilgenime razy keyip tanytty. Meni qostap bir­dene aitqysy kelip tamaghy býl­kil­dedi. Biraq ishindegisin týgel ai­typ alsyn degendey, sózinning artyn tosatyn әdeti bar. «Á, iyә», – dep ernin jybyrlatty. Endi toqtasam, úzyn sonar әn­gimege ketpek. Jer betinde to­ranghynyng qanday týrleri kezdesedi? Qazaqstanda qansha tý­ri ósedi? Aytpaqshy, Lepsining ja­ghasynda bolyp pa edin?

– Toranghy týn ishinde syn­syp jylaydy. Qúlaq qoyyp tyn­da­san, synsyp әn salghan se­kil­de­ne­di. Sazy adamdy shaqyryp arbap tú­rady. Biraq, týbinde úiyqtaugha bol­maydy. Búl da janghaq aghashy siyaq­ty, – dep kezek tiygizbey bas­tyrmalatyp kettim.

Bayqaymyn, «toranghy týnde әn salady» degenim eleng etkizdi. «Ómir boyy Túrsynjandy tyn­dap kele jatyrmyn, meni de bir tyn­dasyn» dep asyryp aittym. Basqa basqa, Túrsynjandy tan­ghaldyru qiyn. Biraq ol aghashtyng әn salatynyna biraz emeksidi.

Toranghy negizi taza aghash. De­ni tózimdi bolghanmen, jany qyl­­day nәzik. Basqalardyng arasyna tyghylmaydy, jayly oryn­gha talaspaydy. Jaydaq sudan su ishpeydi, ishem dese de ishe almaydy. Túrghan jeri shól, sortan. Tamyryn on metrdey terenge jiberedi. Dini myqty aghash.

Bylay shygha bere: «Sidighan týri Túrsekene úqsaydy», – degen oiyma taghy keldim. Toranghynyng siyrek ósetin aghash ekenin, qazir búrynghydan da azayyp bara jatqanyn oiladym.

«Qyzyl kitapqa» engizilgen aghashtyng qalay qúryp bara jatqany eriksiz tandandyrady. Onsyz da toranghyny kiyeli aghash dep eshkim syndyrmaydy. Qurap, semip qalghandarynan ghana dombyra, qobyz jasaydy. Biraq qazir el ishinde onday sheberler de qalghan joq. Endeshe toranghygha ne jau tiydi?

Ana bir jyly Túrsynjan Alma­tydaghy «Samal» shaghyn au­­danynan «Qazaqfilim» jaq­qa kósh­ti. «Auasy taza jaqqa bar­ghan ekensin», – dedim. «Sa­lys­tyrmaly týrde taza», – dep ke­bir­tiktengen dauysy qolqamdy júlyp ala jazdady. Kýnning qabaghy kirtiyse, Túrsynjannyng da qabaghy kirtiyetin kez.

Túrsynjandy sayaq adamgha ai­naldyryp bara jatqan da sol ký­timning jayy bolu kerek. Qazir Almatydan taghy bir-eki qadam alys­tady. Shuly ortagha kele ber­meydi, súhbat bere bermeydi. Syryn, múnyn әnimen aityp jatqanday elesteydi. «Aqqudyng kóz jasynday kólge tamghan, Janymdy terbetesing sherge tol­ghan»…

Bir kýni Túrsynjan «Aq jelken» jurnalynyng jas oqyr­man­darymen súhbattasugha keldi. Tilshilerdin: «Balalar kezdesuge shaqyrady», – degen sózin jerge tastay almady. Balalardyng qoyghan súraqtaryna eki saghat ynty-shyntysymen jauap berdi.

Mening esime osydan jiyr­ma-jiyrma bes jyl búryn qazaq­tyng ýlken aqyny Ábdirashtyng Ja­rasqanymen jasaghan súhbaty týs­ti. Qazaq poeziyasyn ish qyr­ty­syn qotara taldaghan onday súh­bat Ayqyn Núrqatovtyn, so­dan song Saghat Áshimbaevtyng jo­lyn janasha jalghaghanday jalt qaratty. Jas tilshilermen әn­gimesi sondaghy qyzuqandy pikirlerin eriksiz eske saldy.

Ádebiyette bireuler synshyl, bi­reuler minshil, endi bireuler menshil bolady. Túrsynjannyng synshyldyghy basym, biraq minshildigi men menshildigi joq. Synyn anyq jәne qanyq aitady. Sóilemderi fotografiyalyq dәldikke qúrylady. Ne asyryp, ne kemitken jeri bolmaydy. Asyryp ta jibermeydi, aqyndy da jemeydi. Búl jaghynan kidi, kirpiyaz, taza.

Bir qyrghyz bir qyrghyzdy: «Aura­sy taza, ónýnón nur chygyp turgan, kirip kelse janynda 5-6 adam koshtap jýrgóndóy kóp adamdyn sýrýn ala jýrgón kishy ele», – dep maqtapty. Mende de betke maqtau degen joq, son­dyq­tan qyrghyzshalap kettim. Auy­ly­myz qyrghyz jerinen alys bol­sa da, bizding jaqta «sh»-ny «ch» dep sóileydi. Qyrghyz jaqqa qay­ta Túrsynjannyng auyly jaqyn.

Mine, sol Túrsynjan kelip ketkennen keyin bir qyz bala: «Aurasy jaqsy adam eken», – dedi. Taghy bir qyz bala: «Men Túrsynjan aghany aryq adam ba dep jýrsem, boyy úzyn eken», – dedi. Taghy bireui: «Men búl kisini Asqar Júmadildaevpen nege shatastyram desem, búl kisi de matematik eken ghoy», – dedi. Kezdesuden alghan әserlerin jasyra almay, balalar biraz uaqyt dabyrlasty.

Jogharyda biz әngime etken to­ranghynyng da dini myqty. Alys­tan sidiyp kóringenmen, qa­syna barsang som jaralghanyn bay­qaysyn. Onyng bәri qatyp qal­ghan qanqa emes, boyyna sóldi kóp jinaytyn aghash. Shóldi jerde ósip túrsa da, boyynda ylghal mol. Toranghynyng týsi, boyauy qanyq kórinetini sodan. Shólding aghashy bolsa da, «toranghyday tolyqsyp» degen de sóz bar eken.

Kóp boldy, Túrsynjannyng alys­qany qoghamnyng derti. Tilgen jer­den qany shyghatyn dert. To­ran­ghynyng dininen shyqqanday tam­shylap túrady. Biz qazir otar­shyl­dyq pen bodandyqtan keyin ózi­ne-ózi endi-endi kelip jatqan últ­pyz.

Boyymyzda sylyp alyp tas­taytyn keselder az emes. My­sa­ly, namys ýshin shiyding basyn syn­dyrmaytyndar bar, biraq «na­mysyng joq» dese qyrylyp qa­la jazdaydy.

Birde Túrsynjangha: «Namys­shy­l­dyq turaly osynday bir shy­ghar­mang bar edi, esime bir týsip, bir týspey túrghany», – dedim. Son­da Túrsynjan: «Qaysysyn ai­ta­syn, mening jazghandarymnyng bә­ri sol jyrtys bir jyrtys qoy», – dedi. «Biraq, «Bayaghy jartas – bir jartas, Qanq eter, týkti bay­qamas» bop túr emes pe?» – deg­endi әlde ol aitty, әlde men aittym, әiteuir aittyq.

Túrsynjandy Abay taqyry­by­na jaqyndatqan osy minez.

Ádeby syndy esse túrghy­sy­nan jazu Túrsynjandy biraz biyik­ke kóterdi. Ayqyn Núrqatov ta Abaygha osy baghytta kelgen. Biraq jeldirtip ketetin tústary kóp. Dәm-túzynyng erte tausyla­tynyn sezip, asyghynqyraghan tә­rizdi. Saghat Áshimbaev bolsa, fiy­losofiyagha qaray auynqyrap ke­tedi. Biri taza ghylymnyng adamy, ekinshisi qayratkerligi basym qo­ghamshyl kisi. Al, Túrsynjan neni izdese de әdebiyetting ózining ishi­nen izdeydi. Sondyqtan esse janryna jany jaqyn.

«Tarih bizge jas Abaydyng kel­betin saqtaghan joq», – dep sezimge tiyetin esse tilinde jazady. Rasynda da biz kórip jýrgen Abaydyng sýgireti bizdi Abaydan alystatyp túrghan sekildenedi. Túr­synjannyng maqsaty Abay­­dy últqa jaqyndatu. Óz júr­tymen ózin qauyshtyru. Abay portretine úzaghyraq toq­­ta­luynyng ózi tartymdy. Abay port­­reti arqyly Abay júm­ba­ghy­nyng ishine kire týsedi.

Ábilhan Qasteev «Jas Abay­dy» saldy. Ýnilip qarasanyz, Abay­dyng týri sopayynqyrap túr. Qasteev Qasteev bolghannan keyin sәl erkinsigen tәrizdi. Al endi Túr­s­yn­jannyng qalamyndaghy er­kin­dik ózgeshe erkindik. «Jas Abay­dy beynelegen birdi-ekili kar­tina eshkimning sanasyna sinbey-aq qoydy», – dep jazady Túrsynjan.

Myna bir sózdi Túrsynjan emes, basqa bireu jazsa, bi­raz adam er-túrmanyn bauyryna alyp tulaytyn edi. «Qay-qay­sy­myz­dyng da abaytanudaghy alghash­qy qadamymyz Qazaqstan­da­ghy barlyq mektepting qabyr­gha­la­ryn­da iluli túratyn sezimsiz, toq­meyil, jaydaq qarttyng bey­ne­sinen bastalghan joq pa?», – dey­di Túrsynjan. Júrt «Osy Túr­syn­jan birdene biletin shyghar» dep oilaydy. Áytpese biz ýshin Abaydyng sureti keshegi qytymyr qoghamda partiya bekitken núsqa siyaq­ty berik ornyghyp qalghan.

Mine, Túrsynjan Shapay ghy­lymy tildi qinamay, esse tili­men-aq osy qasang týsinikke sәu­­le jýgirtti. Onyng ýstine Túr­­synjan Abaydyng syrtqy bey­­nesin ghana emes, ishki bolmy­syn qalay tanuymyz kerek ekenine de emosionaldy týr­de eshkimning janyn auyrtpay ghana әdemi jol núsqady. Búl onyng shygharmashylyq intu­iy­siya­synyng qanshalyqty myqty eke­nin kórsetedi.

Qara sózden ólenge kelgender joq, ólennen qara sózge kel­gender kóp. Sonyng basy – Abay. Qara sóz janr ma, janr emes pe? Qara sózding antoniymi – óleng sóz. Óleng sózding janry – poeziya. Demek, qara sózding janry – proza. Abay ósiyet dep al­ghan joq. Qara sózding ishine kirip jazdy. Qara sózdi qasiyet tútyp, ósiyet sóz dәrejesinde qol­dandy. Bәlkim, odan da biyik túr­ghan bolar.

Qazaq әdebiyetinde janrdyng dauy jesir dauynan bir kem emes. «Túrsyn­jannyng jazyp jýrgenderi ne?», – dep bas qatyrushylar bar. Onyng kitap­ta­rynda «әdeby syn, esseler, pub­liy­sistikalyq tolghaular, әn­gimeler» degen anyqtamalar birinen biri tuyndap jatady. Kitaptarynyng attaryna qarasan, sonyng bәri shyn mәninde kórkem dýniyeler ekenin andatady.

Mysaly, ekinshi kitabynyng aty «Shyn jýrek – bir jý­rek», óleng kitapqa da taptyrmay­tyn at. Ýshinshi kitaby «Qazaq­tyng jany» dep atalady, pub­liy­­sistikalyq tolghaular ýshin kýt­­­pegen atau. Toranghynyng ba­sy siyaqty dóngelenip túr. Tór­tinshi kitabynyng aty «Kýlki jә­­ne kóz jasy», búl endi naghyz dra­­ma, tipti tragikomediya. Al endi negizgi janryn osy anyq­ta­­ma­­lardyng qosyndysynan shy­gha­ryp alynyz.

Óz basymyz prozashy bol­ghan son, Túrsynjandy óz qatary­myz­gha tartqymyz keledi. Dulat Isa­bekov auyz­sha bir sózinde: «Prozada bayandap jazu, surettep jazu degen әdister bar», – dep qalyp edi. Ekeuinde de su­jet algha shyghyp túr. Al Túr­syn­janda sujet ekinshi planda qalghan. Minezdeu, key­ip­teu, obraz jasau alda túr. Onyng shy­­­ghar­­malarynyng janryn tanymay sha­ta­suymyzdyng bir syry osyn­da jatqan se­kildi. Áytpese aiy­zyng qanyp oqityn kórkem-aq shygharma.

Túrsynjan býgingi adam­dar­dyng bolmysyn ashuda tereng psiy­hologizmge barady. Olardyng basyndaghy jaghdaydy ishki dramatizmge qúrady. Aqyrynda ony ashy sarkazmmen beredi. Túrsynjandy danyshpan dep otyr­ghamyz joq, biraq ózine ózi kýl­gen adam danyshpan. Yaghni, onyng keyipkerleri retinde tý­bin­de siz ben biz danyshpan bolyp shygha keluimiz ghajap emes. Kýl­sek basqagha emes, ózimizge ký­leyik.

Álgi sapardan Esenghali, Úlyqbek, Túrsynjan bәrimiz birge qayttyq. Búl mening talantty adamdardyng qasynda bir kýn de bolsa birge jýrip, bir jasap qal­ghan kezim boldy. Ileden ary-beri ótken jo­laushynyng qúm tóbelerding arasynan sorayyp shygha keletin týiemoyyn to­­ran­­ghygha kóz salmauy mýmkin emes. Jay qaramaydy, onyng tә­kapparlyghyna tandanady, qay­sarlyghyna tamsanady, júmbaghyn sheshkisi kelip oilanady. Biz jaqta búl aghashty «Qúm padishasy» dep te әspettep qoyady. Qúm padishasymen kózben qoshtasyp, basqa jolaushylar siyaqty biz de Ile jaryqtyqtyng sortandy jaghalauynan alystap úzay berdik. Kólik jýrgizip kele jatqan jiyenim Aday az-kem ornay qalghan ýnsizdikti búzyp, muzyka qosty. Birazdan beri kóp tyndalyp jýrgen bir әn qúlaqtan kirip, boydy alyp sharyqtay jóneldi. «Aqqu-qaz әueleydi qalyqtaghan, qayteyin qanatym joq qalyp baram»…

Bizding jaqqa jiyde gýlde­gen­de barsang ghoy, shirkin. Jiyde­ning sol kezdegi iyisi әtirding iyi­sin­­dey búrqyraydy. Jiyde gýl­degende bir baryp qaytarmyz, bәl­kim. Túrsynjandy sonda bir tan­dandyrarmyn degen oiym bar.

Jýsipbek QORGhASBEK

Almaty

"Egemen Qazaqstan"