Dýisenbi, 13 Mamyr 2024
Alashorda 12742 0 pikir 13 Aqpan, 2017 saghat 10:41

Serik DÁULETOV. KETE (jalghasy)

 

KETE

«Kitya (kidya, Ni-ti) upominaitsya v chisle teh 18 plemen, knyaziya kotoryh byly sobrany v 1120 godu Eluy-Dashy y zasim pod ego predvodiytelistvom vo glave svoih otryadov vystupily na zapad dlya zavoevaniya gosudarstva Karahanidov. V nastoyashee vremya kitya vhodyat v sostav otdela alchin podotdela alimuly Maloy kirgiyz-kazachiey ordy. V plemeny alchin Aristov vidit metisov turkov y belokuryh dinlinov, pomeshaya ih rodinu v strane Alakchiyn, lejavshey na Eniysee, pry ustie Angary, gde, soglasno odnomu iz uzbekskih predaniy, vse loshady byly pegimi, a ochagy zolotymi. A esly tak, to y kitya mogut byti potomkamy belokuryh dinlinov». [1]

Múndaghy  dinlinder turalytújyrymdy (ol kәsiby tarihshylardyng mәselesi dep oilaymyn)jәne ala-shúbar at pen altyn oshaq turaly anyzdy qaperimizge almasaq,búl ýzindining mәiegi- keteler alshyn elining ruy.  

Kete taypasy turaly M.S. Múqanov pen V.V. Vostrov  Grumm-Grjimaylonyng biz ilgeride keltirgen pikirin qaytalay kele, Mubarakshah aitqan hita taypasy osy bolar dep oy týiedi. Olar ketening qúramyna alty ru kiretinin aitady.[2]

  

«Alshyn shejiresine» keletin bolsaq, avtordyng aituynsha Kerderining Ketebiyke súluynan taraghan úrpaq «kete» atanghan.[3]

Shyn mәninde Kete ruynyng etimologiyasy Keti ózenine baylanysty.

 

 

Úzyndyghy 1621 km bolatyn búl ózen Batys Sibir jazyghymen aghyp otyryp, Obi ózenine qúyady. Osy ózenning boyynda ejelden túratyn taypa Kete dep atalghan.

Ketelerding Ojyray, Soyyrqas, Áytek, Bәiimbet rulary Dulattyng Shymyrynyng Besterek bólimshe ruynyng qúramynda kezdesedi, Jambyl oblysynda túrady. Búlar Qazaq handyghy qúrylghan 15 ghasyrda Kerey men Jәnibekke ilesip, Mogholstangha kelgen ketelerding úrpaqtary.

 

BAYÚLY

Alash ózenining jogharghy aghysyaudany600 sharshy shaqyrymdy alyp jatqan Bay-tayganyjaghalaydy. An-qúsqa bay osy taygada  anshylyqty kәsip etip jýrgen halyq Joshynyng әskerine Bayly degen atpen qosylsa kerek. Bertin kele Bayly Bayúlygha ainalghan.

 

Bayúly degen atau tarihy qújattarda alghash ret 1561 jyly kezdesedi. Sol jyldyng 23 mausymynda Noghay Ordasynyng bii Smayyldyn  Orys patshasy Ivan Groznyigha jazghan hatynda Bayúly úlys retinde atalady.[4]

 

ALAShA 

Sayan tau silemderinen bastau alatyn Qarakól jәne Chulicha  ózenderi qosylyp úzyndyghy 125 kilometrlik Alash ózenine ainalady. Bastapqyda aghysy qatty tau ózeni Kemshikke qosylar túsynda Alash dalasyna shyghyp qarqynyn bәsendetedi. Osy jazyqta qoy-eshki, jylqy, qodas baghyp tirshilik etip jýrgen halyq 13 ghasyrda Alashy dep atalghan, Alshynnyng qúramyndaghy Alasha osy bolar.

 

Alash ózeni. Sayan taulary. Tyva respublikasy.[5]

  

Alasha taypasynyng qúramynda Albannyng Qonyrbórik, Dulattyng Qúdayghúl, Jәdik, Bektemis, Búzau, Botpay, Shektining Tileu men Qabaq rulary kezdesetinine qaraghanda, Alasha-rular konfederasiyasy.  

 

ADAY

Aday taypasynyng negizi- Orman elining halqy. 

Adaylardyng ótken ghasyrda Ýrәnqay ólkesining Kemshin qosynynda kezdesetindigi turaly Grumm-Grjimaylo enbeginen ilgeride ýzindi keltirdik. Búl ghalym adaylar qyrghyzdyng adygene bóliminde de bar ekenin aitady.[6]Sonymen birge hakastynQyzyl bóliminde Aday ruynan basqa, Aq aday, Kók aday rulary bolghan. Ony anyqtaghan-  shved zertteushisi  Stralenberg (Shtralenberg) Tabbert Filipp Iogann. Tarihy derekter boyynsha ol 1709 jyly kapitan sheninde orys-shved soghysyna qatysady. Alayda Poltava týbinde orystargha tútqyngha týsip, Sibirge jer audarylady. Ol jaqta qarap jýrmey, 1721-1722 jyldary D.G.Messershmidting ekspedisiyasyna qosylyp, Ertis, Obi, Tomi, Eniysey ózenderining basseynin zertteydi. Sol ekspedisiyasynda ol Újúr bolysynyng Parna auylynda túratyn 97 jasar Shola Ichiygeev degen qariyadan hakastyng Qyzyl bólimining rularyn jazyp alady. Ol rulardyng tiziminde jogharyda atalghan Aday, Aq aday, Kók aday rularynan basqa Alshynnyng Alasha, Altyn,Tazrulary bolghan.[7]

Tyva Uikiypediyasynda 19 ghasyrda altay ýrәnqaylarynyng arasynda   Kók monshaq qosynynda Aday ruynyng bolghany aitylady.[8]

Adaylardyng Orman eli bolghanynyng taghy bir dәleli myna tómendegi karta.

 

Qazirgi Reseyding Irkutsk oblysynda teniz dengeyinen 1500 m biyiktiktegi samyrsyn taygasynan bastau alatyn úzyndyghy 41 shaqyrym Aday ózeni bar, ol Zima ózenine qúyardan búryn Ýlken Aday jәne Kishi Aday bolyp, ekige bólinedi. Ertede Aday halqy osy ózenderding boyyn mekendep, taygada anshylyqpen ainalyssa kerek.  

  Tarihshy ghalymdar M. S. Múqanov pen V. V. Vostrov «Rodoplemennoy sostav y rasselenie kazahov» degen enbeginde aday tanbalaryn zertteu arqyly búl taypanyng әuelden beldi taypa ekenin, onyng qolastyna әrjaqtan әrtýrli rular kirgenin jazady. 

«Prosess rosta adaevskogo roda proishodiyl, veroyatno, na protyajeniy vsey ego dolgoy istoriy y obiyasnyalsya tem, chto adaevskiy rod daje v svoem pervonachalinom viyde predstavlyal soboy mnogochislennyy y silinyy rod, pod egidu kotorogo ohotno podpadaly slabye sosednie rody iliy  ih chasti. Chasti etih priyshelisev prinimala, vozmojno adaevskui tamgu, a chasti- sohranyala svoi»[9].  

Shynymen de, Aday taypasynyng qúramyndaghy rulardy zertteytin bolsaq, Adaydyng ishinde Tabyn taypasynyng Labaq ruy, tipti Alshynnyng Tórtqara, Baybaqty, Qarakesek, Taz taypalary ru retinde kezdesedi. Taghy bir qyzyghy Aday Bayúlynyng qúramynda bolsa, Adaydyng qúramynda Bayúly bar.

Búl ghalymdar 15 ghasyrda Adaylardyng Kerey men Jәnibek súltandargha qosylyp, Jetisudyng batysyna - Mogholstangha kóship kelip, Qazaq handyghyn qúrugha atsalysqan halyqtardyng qatarynda bolghanyn, adaylardyng qazir de osy ónirde túratynyn aitady.[10]

Mogholstannyng negizgi halqy dulattar edi. Múqanov pen Vostrovtyng sózimen aitsaq, «Po sviydetelistvu Muhamed Haydara, dulaty vhodily v sostav Mogulistana y «byly odnim iz mogushestvennyh plemen»... Na rubeje HV-XVI vv. plemya dulat obitalo na toy je territoriy y yavilosi odnim iz vajnym etnicheskih komponentov, voshedshih v slojivshuisya kazahskui narodnosti».[11]

«Úly jýz rulary arasynda Kishi jýz qazaqtarynyng jekelegen bólikterining osy kezge deyin de bar ekeni kezdeysoq emes. Jәnibek pen Kerey Kishi jýzge 50 jyldan keyin qaytqanymen, rulardyng bir bóligi, sonyng ishinde adaylar ol jerde úzaq uaqyt qalghan boluy yqtimal. Tek XVIII ghasyrdyng basynda, yaghny ýsh ghasyrdan keyin ghana bir kezderde Qazaqstannyng batysynda mekendegen atababalaryn mýldem úmytqan adaylar búl jerdi qaytadan ashty deuge bolady.

      Halyqtyng jadynda adaylardyng Manghystaugha oraluy turaly mynaday mәlimetter saqtalghan. Osydan eki jýz jylday búryn Bayúly,Jetiru jәne Álimúly birlestikterining keybir rularynyn, sonyng ishinde aday ruynyng qazaqtarySyrdariya boyynda (Sauran manynda)mekendegen. Bos jerden tapshylyq kórgen olar birte-birte batysqa, Aral tenizining jaghalauyna qaray jyljy bastaydy. Birneshe rubasylary, onyng ishinde aday ruynan Qosaydyng nemeresi Esentýgelding Eseni Jemdi betke alyp, ary qaray ketti. Onda jetken song olar búl jerdi qalmaqtardyng alyp qoyghanyn kórdi. Olar Manghystaudy qystap, jaylaugha soltýstikke, Jemge, qalmaqtar jerine keletin týrikmendermen de osynda kezdesti. Jem, Oiyl ónirin kóship jýruge qolayly dep tauyp jәne qalmaqtardyng әlsizdigin paydalanyp, olardy búl jerden yghystyryp shyghardy. XVIII ghasyrdyng ayaghynda Kishi jýzde jer daghdarysynyng shiyelenisui saldarynan aday ruy ontýstikke, Ýstirt jәne Manghystau jondaryna, týrikmen rularynyng aimaghyna yghysugha mәjbýr boldy. Ras, adaylardyng keybir toptary búghan deyin de qys meyilinshe qatty bolghanda Ýstirtke kóterilip jýretin, al XVIII ghasyrda býkil týbek pen Ýstirtti adaylar birjolata qaratyp aldy. Týrikmen rularynyng negizgi kópshiligi adaylardyng qysymen ontýstikke, Qarabúghaz Gol shyghanaghyna qaray ketti de, ýsh mynday adam ghana adaylar arasynda odan әri kóship jýrdi.»[12]

Al Mogholstanda qalyp qoyghan Adaylar Dulattarmen aralasyp, sinisip ketti. Sol Adaylardyng úrpaqtary qazir  Jambyl oblysynda túratyn  Dulattardyng qúramynda.

Búny T. Ýsenbaevting «Alshyn shejiresinin» 76-81 betterindegi Aday shejiresi men Jambyl oblysy Merki audanynda túratyn Núrghaly Omaraliyev aqsaqal jinaghan Dulat-Botpay shejiresin salystyrghanda angharugha bolady.

Mysaly, Adaydyng qúramynda da, Dulat-Botpaydyng qúramynda da Altay, Qarpyq rulary bar. Ayta ketu kerek, Altay, Qarpyq rulary arghynnyng qúramynda da bar, «qarpyq» dep ýrәnqaylar qarshygha qústy aitady.

Adaydyng qúramynda da, Dulat-Botpaydyng qúramynda da Búzau jәne Jaras rulary bar, búlar oirattar men qalmaqtarda da kezdesedi.

Odan basqa, Adaygha da, Botpaygha da ortaq Múnal,Shal, Qonyrbay, Baqtybay, Qúdas, Qanay, Qoja, Qúdayghúl,Bәiimbet, Mәmetek, Begey, Andaqoja, Sazanbay, Sary, Bәibishe, Tórtqara rulary bar.

Songhy beseui Dulat-Botpaydyng ishindegi Bestorsyq bólimshesine kiredi. Bir qyzyghy, Bestorsyqtyng qúramynda tek Andaqoja bolsa, Adaydyng qúramynda Andaqojadan basqa, onyng aghasy Aytqoja bar. Bestorsyqtyng qúramynda tek Sazanbay bolsa, Adaydyng qúramyndaghy Sazanbaydyng Shortanbay degen aghasy bar,  Bestorsyqtyng qúramynda tek Bәibishe bolsa, Adayda Bәibishemen birge tughan Toqal da bar.  Adayda Aqsha kedey jәne Qara kedey degen rular bar. Dulattyng ishinde solardyng Aqsha kedeyi Aqsha degen atpen belgili. Búl mysaldar Adaylardyng barlyghy birdey emes, tek  bir bóligi ghana Dulatqa kirgeninkórsetedi. Sonymen birge Adaydyng Bektemisi Jambyl oblysy Túrar Rysqúlov (búrynghy Lugovoy) audanynda túratynDulattyng Shymyr bólimshesinde kezdesedi.

 

 

BERISh

M.S.Múqanov pen V.V. Vostrovtyng jazuyna qaraghanda Berish Kishi jýzding iri taypalarynyng biri. Olar Berishting Jayyq, Esenghúl, Qaratoqay,

Qúlkesh, Begis, Esen, Janbyrshy, Sebek, Besqasqa siyaqty toghyz rudan túratynyn, olardyng bir bóligining aty Baybaqty ekenin jazady. Búl tarihshylardyng oiynsha bir kezderi osy Baybaqtynyng bir bóligi Berishten bólinip shyghyp, óz aldyna derbes rugha ainalghan.  Olar Baybaqtyny da, Berishti de  qypshaq ruy dep esepteydi, onyng dәleli retinde  Egiypetke súltan bolghan Beybarys pen Qalauynnyng qypshaqtyng burjogly ruynan ekenin algha tartady.[13]

         Búl tújyrymdy tekseru ýshin genetikalyq  genealogiyanyng nәtiyjelerin qarap kóreyik. Jaqsylyq Sәbitovtyng atalmysh enbegining tirkemesindegi kesteden  DNK-test tapsyrghan Berish pen Baybaqtylardy izdeymiz.[14]Olar tórteu eken- ýsh Berish, bir Baybaqty. Olardyng gaplotobyn qarasaq, eki Berish pen bir Baybaqty S3s1 bolyp shyqty. Ol degen sóz olar Alshyn klasterine jatady- Orman eli,  tek bir Berish Esenghúl R1b1a1 eken. Demek, búl tújyrymdar әli de zertteudi qajet etedi.

       Súltan Beybarysqa keler bolsaq, ol mamluk[15]  edi. Mongholsha qúldy buurj deydi.[16]  Burjogly dep jýrgenimizding maghynasy «qúldan shyqqan» boluy mýmkin.

Bizdinshe,Berish atauynyn  etimologiyasy gidronimge baylanysty. Shyghys Sayan taularynyng soltýstik betkeylerinen bastau alatyn úzyndyghy 629 shaqyrym  Eniyseyding ong arnasy Qan ózeni bar. Sol Qan

ózenine qúyatyn Ýlken jәne Kishi Berish ózenderining jaghasynda ómir sýrip, anshylyqty kәsip etken taypalar  Berish dep atalghan.

(jalghasy bar)

Abai.kz

 


[1]G.Grumm-Grjimaylo. Zapadnaya Mongoliya y Uryanhayskiy kray. 3-t. Leningrad,1926 j. 14- b.

 

[2]M.S.Múqanov, V.V.Vostrov. Rodoplemennoy sostav y rasselenie kazahov. Almaty, Nauka. 1968j. 93-94bb.

[3]Tenizbay Ýsenbaev. Alshyn shejiresi. Qyzylorda. Túmar, 2003j. 91-b.

 

[4]Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah HVI- XX vekov. I- t. Almaty, Dayk-Press, 2005 jyl, 126- b.

 

[6] G. Grumm-Grjimaylo. Zapadnaya Mongoliya y Uryanhayskiy kray. Leningrad, 1926 j.

3-t. 15-b.

[7]http://www.khakasia.com/forum/index.php?threads/

[9]V.V. Vostrov, M.S. Mukanov. Rodoplemennoy sostav y rasselenie kazahov. Nauka, Almaty, 1968 jyl, 86-87 bb.

[10]  Sonda, 87-b.

[11]V.V. Vostrov, M.S. Mukanov. Rodoplemennoy sostav y rasselenie kazahov. Nauka, Almaty, 1968 j, 37-38 bb.

 

[12] H.Arghynbaev, M.Múqanov, V.Vostrov. Qazaq shejiresi haqynda http://kazchronic.host.kz

[13]V.V. Vostrov, M.S. Mukanov. Rodoplemennoy sostav y rasselenie kazahov. Nauka, Almaty, 1968 jyl, 102-103 bb.

[14]J. Sabitov. Etnogenez kazahov s tochky zreniya populyasionnoy genetikiy  The Russian Journal of Genetic Genealogy (Oryssha núsqa): 5-t, №1, 2013-j.

 

[15]( Mamlukter- ortaghasyrlyq Mysyrda týrkilerden (qypshaq) jәne kavkazdyqtardan (gýrjin, sherkes) shyqqan  jas qúldardan jasaqtalghan әskery kasta),https://ru.wikipedia.org/wiki/Mamlukiy

[16]B. Bazylhan. Mongol-kazah toli. Ulaanbaatar ólgiy, 1984 j. 98-b.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1971
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2334
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1913
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1563