Beysenbi, 16 Mamyr 2024
Alashorda 5832 0 pikir 14 Nauryz, 2017 saghat 16:31

Túrsyn JÚRTBAY. «TEKShENING BAUYRYNDA» (jalghasy)

III.

«Tentek kýnderding tanbasy» basylghan ekinshi әngime – «Tekshening bauyrynda» dep atalady. Alghashqy abzastaryn salystyryp qaranyz, «Abay joly» epopeyasymen bastaluy birdey. «Shәkirt bala býgin joldyng songhy, ýshinshi kýnine baryn saldy» – dese, odan on jeti jyl búrynghy qysqa hikaya: «Bir jyly iiliding ayaq sheninde jaylauda otyrghan qalyng elden týs aua shyghyp, qalagha qaray bes kisi kele jattyq. Bәrimiz de salt attymyz. Qala bizding elding jaylauynan ýsh kýndik jerde-tin» – dep oiyn sabaqtaydy. Ayyrmashylyghy – bir shәkirt qaladan auylgha bara jatyr. Ol – Abay. Ekinshi shәkirt jaylaudan qalagha bettegen. Búl – Múhtar. Joldyng úzaqtyghy – ýsh kýn. Osydan-aq, әngimening geografiyalyq qartasyn oilanbay tabasyn. Eki auyl da – bir auyl. Shynghystyng syrty. Baqanas, Bayqoshqar ózenining jaghasy. Bala Shaqpaq, Ýlken Shaqpaqtyng many. Dәleldeytin alghashqy mәselening basy – ashyq. Sol aradan qystau da – bir kýnshilik jer. Yaghni, Tekshening baurayyna týndeletip jetui de naqpa-naq. Qala men auyl arasyna on jasynan beri jylyna eki-ýsh ret qatynap әbden jol mashyghyn alghan Múhtar, eki shygharmasynda da at ýstinde jýretin uaqyttyng mólsherin dәl kórsetip otyr.

Sonda, «Tekshening bauyryndaghy» jastyq jelik pen er namysynyng bir saparyn bayandaghan hikaya da shyndyq pa? Kim boluy mýmkin? Onday erlik Shynghys tónireginde kimning qolynan keledi?

– Tek qana Tәukenin, er Tәukening qolynan keledi. Jәne ol ómirde solay bolghan. Men ol әngimeni ózim de estigemin, – deydi Shaymerden Ghaliyev, – mening ókil sheshem – Uәsila, Abaydyng úly Maghauiyanyng qyzy. Múhtardyng ol kezdegi tandap qosylghan jary – Kәmila  da Maghauiyanyng qyzy. Mening әkem Ghaly – Múhamet pen Múhtar tughan baja. Uәsila sheshemning Abay turaly esteligin Múhtardyng ózi jazyp bastyrghan. Keyin Abay atyndaghy opera jәne balet teatrynda últ kiyimin tigushi etip Múhan ornalastyrghan. Ýy de alyp bergen. Kәmesh pen Múhtar bizding ýige qonaqqa keldi. Apaly-sinililer de, bajalar da shýiirkelesip ketti. Dәstýr boyynsha, bizding tuystarymyz jaghalay qonaqqa shaqyrdy. Sonda er Tәuke de sәlem bere keldi. Ol kisi bizge jaqyn. Dóng basynda otyryp, әngimesin aitty. Múhtar qaghazgha jazyp aldy. Oi, ol basynan neni keshirmedi deysin. Túla boyy túnghan anyz, hikaya. Sonda, týn ishinde salqyndap tóbege shyghyp, ashyq aspannyng astynda bir uaqqa deyin kýbirlep әngimelesedi. Birde, tau ishinde kele jatqan pәueskedegi qyzdy týsirip alyp, oiyn-sauyq, qyzoynaq qúrghanyn aitty. Sony jazghan. Sol, Tәuke! Ýsh kýnnen song Múhtar kóksengirden ýiine qaytty. Ákem әdemi qara ala aty bar edi, sony mingizdi. Múhannyng ózi Tәukeni auzynan tastamaytyn. Kegin – kisi ólimimen emes, kesek әreketimen qaytaratyn.

Biz Tәukening erligine, Múhtarmen әngimeleskenine, Ghaliy-Múhmmedpen atalas tuystyghyna sendik. Biraq jana ýilengen eki jasqa ataqty Tәuke sәlem bere keldi degenge ilanbadyq. Sebebin izdep, qaghystyra kelgende, Tәuke – Uәsila men Kәmilanyng naghashysy bolyp shyqty. Maghauiyanyng әieli – Dәmegóy – Tәukening nemere qaryndasy eken. Bәibishesi Marjan Maghauiyadan song kóp úzamay, ol da dýniyeden qaytqan. Maghauiyanyng ekinshi әieli Dәmegóy jas nәresteni bauryna salyp alypty. Kәmila Dilda men Áygerimning qolynda búlandap ósken. Túraghúldan basqa adamdy betine qarsy keltirmegen. 1920 jyly jazda jaylauda Kәmila men Múhtardyng toyy ótti. Ogha, on segizinshi jylghy týrmeden bosaghan, elu jeti jastaghy Tәuke qatysa almauy mýmkin. Sәlem bere kelui de – jiyenining aldynan ótu rәsimi bolsa kerek.

«Sybannyng molasyndaghy» Kóksengir tauynyng surettelui sol kezding әseri. Er Tәukening kesek pishini «Eski kýnning ertekterindey» tútasa túlghalanyp kórinse kerek. Músatay Aqynjanov jiyrmasynshy jyldary Múhtar men ótekeldige erip, seruenge shyqqanyn aita kelip:

 

«Sol kýni keshke Tekshe shynynyng alqabyna jetip qaldyq. Alqaptaghy Baharom auylynan tamaq iship, jaylanyp úiqygha kirise bastaghan kezde, erke qara  (ótkeldi – T.J.) әtesh bolyp shaqyryp eldi oyatty. Atqa minip tau ishimen jol shektik. Sol týngi saparymyz keyin әngime bolyp jazyldy, Múhang ózi oqyp berip, keyin maghan aityp otyryp, kóshirtip aldy» – deydi.

 

Múnda lirikalyq keyipkerding shyndyghy bar. «Sybannyng molasyndaghy» әngimesin Jortar auyl qasyndaghy dónning ýstinde aitady. Tau ishinde, aily týnde, at ýstinde aitylghan әngime әserli ghoy. Mýmkin Tekshening bauyryndaghy seruen kezinde Tәukening pәueskeden qyzdy týsirip alghan hikayasy oiyna oralyp, myna tabighatqa janaghyday jigittik minez jarasymyn taba elestetui de mýmkin. Eki oqigha da. Tәukemen kezdesu de, Tekshege seruen de jiyrmasynshy jyly jazda ótken. Aragha uaqyt salghan son, osy eki kórinisting әseri tútasyp, bir suret qúraluy da ghajap emes. Áyteuir, tamyrlas jatqan tuys suretter.

Oqighanyng shyndyghyna kóz jetkizu ýshin, Tәuke Mústafaúlynyng ómiri, seriligi men erlikteri turaly eki derekti úsynbaqpyz. Búl «Tekshening bauyrynda» atty әngimege tikeley qatysty bolmasa da, ondaghy Jobalaydyng birtalay minez-әreketin eske týsiredi. Ári óte siyrek kezdesetin, әdebiyet tarihy ýshin baghaly maghlúmattar. Tәukening ómir haqynda kóptegen derekterdi jiyp, jýielep, jónge keltirgen adam – Qabden Esenghariyn. Ol kisi Semey oblysynyng Abay audanyndaghy Sarjal selosynyng túrghyny. Úzaq jyl partiya, kenes qyzmetinde istegen. Abay, Shәkerim, Múhtar, Kókbay, Tәuke jóninde kóptegen derekter jinaghan. Halyqtyng әdebiyeti men mәdeniyetine janashyr adam. Biz, «Tekshening bauyryndaghy» Sýleymen men Jobalaydyng prototiypine sanalatyn Tәuke jónindegi Qabden Esengharinning deregin barynsha tolyq paydalandyq. Ol kisining rúqsaty boyynsha nazargha úsynatyn jaylar mynaday:

«Tәuke Mústafaúly Saptayaqov 1863 jyly (key derekte 1866 jyl) jeltoqsan aiynda Semey guberniyasyna qarasty Búghaly bolysynda Qara qoryq degen jerde (qazirgi Abay audany, Sarjal auyldyq soveti) dýniyege kelgen. Atasy Saptayaq el qamy ýshin qolyna qaru alghan, er atanghan adam. Qazaq pen qalmaq arasyndaghy bir soghysta qazaq jaghy jauyn tyqsyryp, Qytay shekarasynan asyrady. Sol joryqqa qatysqan Saptayaqqa joldaghy Naymannyng Tәuke, Toghas degen rulary kóp kómek kórsetedi. Jenispen oralghan batyr eline kelgen song sol rulardyng qúrmetine balasy. Mústafadan tughan nemeresining birine Tәuke, ekinshisine Toghas dep at qoyady. Toghas 1916 jyly 37 jasynda qaytys bolady.

Tәukening tughan anasy – Ayymjan – uaq elining Bayqadam ruynan shyqqan Baydalynyng qyzy. Baydaly Saptayaqtyng san joryghyna birge qatysyp, onyng senimdi joldasy bolghan. Dostyq sony qúda bolumen úshtasqan kezde, Baydaly ýy ishimen sottalyp, «It jekkenge» jer audarylady. Búl kezde Ayymjan jeti jasta. Kesikti on jyldaryn ótep Baydaly semiyasy qayta oralghan son, Saptayaq qúdalyghyn  janghyrtyp, kelinin týsiredi.

Qart batyrdyng túnghysh nemeresi Tәuke óz bauyrynda ósedi. Shaghyn dәuletti Saptayaq jas Tәukeni erkeletip ósiredi. Nemeresining symbatty kórkine, alghyr minezine sýisine, synay qaraghan batyr ózining bolat sauyt, almas qylyshyn oghan múra etip tapsyrady. Biraq qart batyr ózining kózi tirisinde sýiikti nemeresining eshbir erligin kóre almay, 93 jasynda dýnie salady.

Tәuke jasynan әn-kýige, dombyragha qúmartady. On tórt – on bes jasqa kelisimen-aq sauyqshyl top jiyp, serilik qúra bastaydy. Birde Abay auylyna baryp, Abaygha sәlem beredi. Aqyn aldynda әn salyp, dombyra shertip, ónerin synatady. Keyinnen tәuke Abaydyng balasy Maghauiyamen, Qúnanbay nemereleri Ámir, Ryzyqbaymen dostasyp ketedi. Maghauiya Tәukeni nemere qaryndasy, symbatty súlu Dәmegóige ýilenedi.

Tәukening sauyqshyl toby tobyqty ghana emes, kórshiles, uaq, syban, kerey elderin de aralap, ózderining әnshilik, aqyndyq ónerlerin damyta týsedi. Osy kezde Tәuke ózining «Aqseleu» atalatyn túnghysh әnin shygharady. Búdan songhy shygharghan «Aqbiday» әnining de ózindik tarihy bar.

Tobyqty ishinde Mamay ruynda әnshilini men súlulyghy jaghynan el auzyna ilingen Aqbiday degen qyz bolady. Ataghyn estip әdeyi izdep barghan Tәuke qyzdy únatady. Artynan, aittyrmaq bolyp kisi salghanda, Saptayaq batyrdyng nemeresinen qyz әkesi de bas tartpaydy. Qúdalasady. Biraq ne kerek, eki jastyng qosyluyna mýmkindik bolmay qalady. Tәukening basyna kenetten kýn tuady. Ol bylay bolghan edi.

El ishining dau – shary tausylghan ba. Jesir dauy, jer dauymen san qiyan-keski qaqtyghystar bolyp, sonday qaqtyghystarda qarapayym kedey sharualardyng da ru atynan kýiip ketetini ejelden mәlim. Kópejan, Jaqyp ataqty baylardyng arasyndaghy jesir dauynyng (múnyng ózi bir әngime) ayaghy nasyrgha shabady da, Kópejan aluan týrli ailamen pәle jauyp, qarsy jaqtyng birneshe adamyn sotqa tartqyzady. Solardyng ishinde әkesi Mústafa men sheshesi Ayymjan da on jylgha kesilip, jer audaryldy.

Jas Tәuke ýshin búl onay soqqy emes edi. Ru basylary onyng әke-sheshesin aidatumen ghana tynghan joq, endi Saptayaq batyrdyng ata qonysy Qara qoryqtaghy Ýsh týiis degen jerdegi qystauyn IYke bolys óz qolymen qúlattyryp, batyrdyng jayylymdyq, shabyndyq jerin Qodygha, Jaqyp degen baylargha bólip beredi. Saptayaq balalary toz-toz bop, kýnkóris qamymen jan-jaqqa auyp, bytyrap ketedi. Tәuke ózining tughan inisi Toghasty ertip, әke-sheshesin izdep, sonynan barugha mәjbur bolady. Jar etuge qúmartqan, sýigen qyzy Aqbiday óz әke-sheshesining qolynda qalady.

Tәuke sol ketkennen 1892 jyly, әke-sheshesinin kesikti merzimi bitkennen keyin, solarmen birge bir-aq oralady. Búl kezde Tәuke – kópti kórip ysylghan, oryssha qazaqsha sauatty, jýregine kek qatqan batyl azamat, elge kelisimen tozyp ketken Saptayaq balalarynyng basyn qúraydy. Eshkimning rúqsatynyz-aq, Jaqyp pen Qodygha jerining týiilisindegi Qos shy degen jerden qora saldy. Endi ózining kekti jauy IYke, Kópejan siyaqty baylarmen esep aiyrysudy maqsat etedi. Tobyqty ishinde shonjarlardan jәbir-japa shekken kedey sharualardy baylargha qarsy qoyady. Kórshiles Kerey, Nayman, Uaq eldirinen senimdi dos, tilektes joldas tabady.

Jigeri jalyndap, qayraty tasyghan er jigit ýstem taptan qalay ese-tendik aludyng jónin bilmedi. Qogham turaly, onyng damu zany turaly biligi joq adamnyng qansha qayrattanghanmen, ýlken iske ayaq basa almaytyny belgili. Tәuke de taptyq mýlde turaly oilay almady. Baymen esep aiyrysudyng joly onyng malyn úrlau dep bilip, bar qaru-qayratyn soghan júmsady. Jeke basynyng kýn kórisi ýshin emes, kedeylerding bayda ketken aqysy ýshin attanady. Júrtshylyqtyng ony «er», «batyr» dep qadir tútuy da osydan.

Onyng bir ereksheligi, ózi qay baydyng malyn shapqysy kelse «Tәuke, Tәuke!» dep úran tastaydy eken. Múndayda Tәuke baylardyng sonynan jýrgen jolaushylargha ýles berudi «boryshym» dep sanaydy.

Áriyne Tәuke búl minezimen bay-shonjarlardyng qyryna ilikkeni sózsiz. Kóp úzamay-aq IYke bolys, Semey óniri qazaqtaryna shyqqan ataqty bay saudager Qarajanmen astyrtyn mәmilege kelip, 1902 jyly Tәukeni ústap beredi. Sot prosesi Ombyda bolyp, tórt oyazdyng qaralaushy shonjarlary sotqa shaqyrylady. Qarakesekten Uaq Abay, (ataqty Mәdiydi qughyngha týsirgen adam, Mәdiyding tughan aghasy – T.J.) Tobyqtydan IYke, Naymannan Túrysbek sotqa qatysady. Al Uaqtyng Núrke bolysy búl shaqyrudan bas tartsa kerek.

Sot Tәukeni 1892-1902 jyldar arasynda ondaghan iri baylar men kópesterdi tonaghan, bes mynnan astam jylqy úrlaghan, jýzdegen kedey sharualardyng basyn qosyp, el ishine iritki tughyzghan dep aiyptap, Aqmola týrmesinde on jyl otyrsyn dep ýkim shygharady.

 

                             “On jylgha Aqmolagha kettim auyp,

                             Týrinen aghannyng ettim qauip.

                             Alty jylda Semeyge qayta qaytyp

                             Bosadym bir bir nәrsening ebin tauyp” –

dep, Tәuke ózining belgili “Kelinshekpen aitysynda” sol jyldardy eske alady.

Tәukening baylardan janaghyday, bes mynnan astam jylqy alu ótirik emes. Biraq sóitken Tәukening óz basynda birer attan basqa túyaq bolmaghan. Baydan alghan maldy kedey-kepshikterge olja dep ýlestirip otyrghan.

Qazir Abay audanyndaghy Teliman atyndaghy sovhozda Jýnis Mýsәpirov degen 76 jastaghy qart pensioner túrady. (Jetpisinshi jyldary qaytys boldy. – T.J.). Mýsәpir – Tәukening әkesi Mústafamen birge tuysqan. Sondyqtan Jýnis jas kezinde Tәukening balasy bolyp, sonyng qolynda ósedi.

Osy Jýnis aqsaqal bylay deydi: “Saptayaqtan taraghan bes-alty shanyraqta jelige eki biyeni qatar baylap saughan eshkim joq. Bar baylyghymyz – ýy basy eki-ýshten jaqsy at ústaushy edik. Bir qyzyghy, batyrdyng ýiine alystan qonaq kelgende soyatyn maly bolmaytyn. Múndayda Tәuke agham maghan ym qaghady. Men salghan bette bizben aralas Qodygha deytin baygha baryp, Tәuke aghamnyng atynan ótirik sәlem joldap, qonaqqa soyatyn qoy súraymyn. Bay keyde bergisi kelmeydi, oghan qaraytyn men joq, qoydyng semizin shetinen ústap ala jónelemin, búghan baydyng basqa ister sharasy da bolmaydy. Men osyny istep jýrgende Tәuke agham menen “qoydy qaydan aldyn” dep bir súraghan emes. Tipti soghym bolmay qalsa, batyr bizdi, eki-ýsh jas jigitti ertip alyp, Jaqyp deytin bay tuysqanynyng jylqysyna keledi. Kýndiz tapaday taltýste 1-2 semiz biyeni ústap alamyz. Ózi jylqygha kirmey syrtta túrady. Al Jaqyp bay bolsa, bóri kórgen ittey ol da jolamaydy”.

Tәuke aq jarqyn, meyirimdi, әn salyp, dombyra tartudan jalyqpaytyn adam eken. Ol dombyramen qazaq kýilerine qosa orys kompozitorlarynyng shygharmalaryn da jaqsy tartady.

Tәuke úzyn boyly, aq sary, júqa óndileu, shalghysyz qalyng múrtty, qalyng qabaqty, ýlken qoy kózdi, iyqty kisi bolady. Bet beynesi, tura bitken súlu qyrly múrny sheshesi Ayymjangha tartqan.

Tәukening anasy Ayymjan bet pishini men denesi de kelisti, súlu adam bolghan. Auyldastyr ony Ayymjan – dep atamay Akulina  apa – dep ketken. Onyng da óz aldyna sebebi bar-dy.

Ayymjan jeti jasynan on segizge kelgenshe Sibirde (itjekkende) әkesimen birge aidauda bolghan. Onda ózderi siyaqty jer auyp kelgen orys, polyak, ukrain adamdarynyng ortasynda bolyp, olar Akulina dep ataghan. Ayymjandy elge kelgende de әke-sheshesi Akulina dep ataghan. Sóitip, ol ólgenshe akulina atanyp ketken.

Ayymjan ekinshi ret Mústafamen birge taghy da on jylgha baryp kelgen son, auyl adamdaryn jiyp ap, jiyrma jyl ishinde orys jerinen kórgenin әngimelep  aitudan bir jalyqpaytyn. Mústafanyng ýi-ishi jer auyp kelgen son, eki-ýsh jylgha deyin ózara oryssha sóilesip otyrudy әdetke ainaldyrady. Biraq múny tuysqandary únatpaydy. Syrt aghayyndary, tipti, “Mústafa ýi-ishimen shoqynyp ketipti, olardyng ýiinen dәm tatudyng ózi haram” – degendi shygharady. Biraq birde-biri batyp ózderine aita almaydy.

Tәuke Aqmola týrmesinde alty jyl otyrghan song qashyp shyghyp, sol elding qazaq auyldaryn biraz panalap jýredi de, júmys izdeushi qazaqtarmen ilesip Spaskidegi rudnikke júmysqa týsedi. Bir-eki ay júmys istep, jalaqysyna at, ertoqym satyp alady da, sol Rudnikting bas injeneri – aghylshyndy andidy. Onyng Angliyanyng Vinchest qalasynan arnayy zakazben jasatyp aldyrghan kýmispen kýptelgen on eki atar myltyghyna Tәuke qatty qyzyghady. Qaytken kýnde sony qolgha týsirudi maqsat etedi. Týn jamylyp injenerding ýiine jalghyz kirgen batyr ony baylap tastap, “Vinchesterdi” 250 oghymen alyp shyghady da, túp-tura elge tartady.

                             «Kez bolsa atyn atyp qalayyn dep

                             Qolgha alyp «Vinchesterdi» túrdym bayqap» –

deytin Tәuke ólenindegi «Vinchester» onyng qolyna osylaysha týsedi. Búl myltyq onyng danqyn búrynghydan da kóterip, mergendigin odan әri arttyra týsedi.

Tәuke elge qaytyp oralghannan keyin ózin sottatqan bayaghy bolystardyn kek aludyng qamyna kirisedi. Ol әsirese Sadyr, Matay óklining shonjary Túrysbekke tisin basady. Aqyry ol әldeneshe tәsilmen óz óshin alghanday bolady. Túrysbek te qarap jatpady. Semeyding zang ornyna shaghym etip, qaqpan qúra bastaydy. Búl kezde Tәuke ózin úlyqtargha ústatpaudyng amalyn istep, el ishinde jasyrynyp jýredi. Onyng qayda jatqanyn ózining eng senimdi serigi, atqosshysy Staku (shyn aty Syzdyq) ghana biledi. Bir kýni Tәukeni izdeushiler osy Stakudi bir auyldan ústap alady da, úryp-soghyp, shynyn aitqyzady. Yrghyzbay arasynda Serikbay degen jalshynyng ýiinde Tәuke jaybaraqat jatqanda Moldabaydyng Músatayy bastatqan eki jýz qaraly adam qorshap alady.

                             «Darigha-ay, kókjal atqa mine almadym,

                             Bireuin ish baypaghym kie almadym.

                             Ishinde Músatay da bar degen son,

                             Atugha Músataydy qiya almadym», –

dep, Tәuke armanda  qolgha týsedi. Búl – 1915 jyldyng kókek aiy.

Búl joly Tәuke jalghyz ólgisi kelmeydi, el juandaryn ile ketedi. Jauap ýstinde Túrysbekke kek alu maqsatynda jasaghan әreketin moyyndaydy. Biraq: «Jalghyz emes edim, qasymda Orazbaydyng Qasymjany, Bozambaydyng Baltaqayy, Altaydyng Qamzasy, Myrzahannyng Aqyltay, Sypatayy, Qúnanbay nemereleri Shópish, Ryzyqbay boldy» dep ylghy shynjyr balaq - shúbar tósterding balalaryn qosa ústatady.

Ayakóz týrmesinde jatyp tergeu júmysymen tanysqan Tәuke Túrysbekting auzyn aludy oilaydy. Astyrtyn baylanys jasap, aiyp tólemek bolady. Janyndaghy balalaryn  bir jaghy ýgittep, bir jaghy qorqytyp, osyghan kóndiredi. Osy mәselede batyr men baydyng arasyndaghy baylanysshy Ruhiya degen saudager әiel bolghan .

Tәukening Ruhiyamen aitysynda Ruhiya:

 

                             «Qyzy edim Symayyldyng Ruhiya atym,

                             Aq noqta basqa kiyip boldym qatyn.

                             Jarqymbay ýlken әkem әruaq qonghan,

                             Sybanda Jankóbekpin arghy zatym, –

deydi. Alayda, Ruhiya aqyn bolmaghan jәne Tәukemen aityspaghan. Búl aitysty týrmede otyrghan Tәuke ózi jazyp taratqan. Ólendi aitys týrinde jazuynda da belgili maqsat bar. Tәuke óz elining atqa miner bay-shonjarlaryn betke ústaghan bolyp madaqtaydy da, olardy Ruhiyagha óltirte synatady.

                 Músatay jóninde Ruhiya Tәuke batyrgha:

                             «Tatymay tandayyna jýr ekensin,

                             Sol edi tirsegindi sening qighan», –

dep, «agha» dep otyrghan Músatayyng naghyz jauyzdyng ózi degendey, oy tastaydy. Tәuke, osylaysha juandardyng bet perdesin ashady.

Tәukening kelinshekpen aitysy da osylaysha dýniyege kelgen (alayda, ghalymdar Qayym Múhamethanov pen Múhtar Maghauin Tәukening búl aitysyn kerey Uәiis  Shondybay úly shygharghan. Onyng sebebi: Uәiis óz eline renjip, Abaydy panalap keldi – degen pikir bildiredi. El adamdary: “Uәiis ólendi óndep aitushy bolghan, Tәukening ózining de aqyndyghy bar” – desedi. – T.J.).

Tәukeni Ayakózdegi sot prosesi mýlde aqtap shyghara almady. Patshanyng 1916 jylghy mausym jarlyghyna baylanysty qazaq arasynda tolqular tuyp jatqan kezde Tәuke syndy er azamatty erkindikke jiberse, patshagha qarsylyqty ýdete týser edi. Sondyqtan da jergilikti úlyqtar Tәukeni de, onyng janyndaghy otyz shaqty adamdy da týrmeden bosatpay qayta búrynghydan da qysa týsedi. Sóitip, búlar 1918 jyldyng nauryz aiynda ghana azattyq alady.

Tәuke batyr búl kezde densaulyghynan airylghan edi. Alayda, birjola jatyp qalghan joq. Qazaq jerine kelgen tendik pen bostandyqty quana qarsy alyp, kóppen birge boldy. Halyq arasynda revolusiya bergen bostandyqty maqtady. Bay men bolystargha qarsylyghyn ýdete týsti. Qazaq jerine, onyng ishinde Tobyqty eline, ataman Annenkovtyng әskeri qabat kep, qalyng búqaranyng ýreyin ala bastaghan kezde, densaulyqtan airylghan batyr atqa ózi jalghyz mine almaytyn, at ýstinde jýrgende baldaghy taqymynda qystyruly jýretin. Búl qalpynda jaulargha qarsy kýsh kórsetui mýmkin emes edi. Alayda, el ishindegi qaptaghan jaulardy kóre otyryp, tynysh jatu onyng namysyn qozghaydy.

1918 jyldyng ayaghynda, jeltoqsan aiynyng suyq bir kýninde Qara Qoryq degen jerdegi ózining bay tuysy Júmaghaly degenning ýiine ózining nemere inileri Bilәl, Jýnis, taghy ýsh jigitti ertip kep: men myna ketip bara jatqan aq patshanyng әskerine qosh aitysyp, dәm tatqyzbay jibere almaymyn, ózimde soyatyn mal joq. Sondyqtan sen solargha soyys beresin», – dep bir siyr, ýsh tu qoy soyghyzyp, batyr sol auyldy qonaq qabyldaugha dayyndaydy. Kórshi qúlyq degen eldi tonap kele jatqan aqtyng polkovniygine kisi jiberip, batyr «qonaqqa» shaqyrady.

Qonaqjay qazaq dәstýrimen polkovniygin, birneshe ofiyserlerin soldattarymen qosa Tәuke batyr qarsy alyp, kýni búryn dayyndaghan ýsh ýige ornalastyrady. Kýtuding ereksheligine polkovnikten bastap soldattargha deyin dәn riza bolady. Qazaq dәstýrinde dastarqan basyna kele bermeytin araq-sharaptar da qúiylyp jatady. Dastarqan basynda batyr men qonaqtar arasynda qyzu әngime bastalyp eki jaghynyng kónilderi de shat-shadyman bolady. Keshki astan keyin qonaqtar dem alugha kirisedi, batyr kýtushi joldastaryna kýndizden toltyra tezek qalauly túrghan peshting tóbesin jauyp tastaudy búiyrady. Peshting auzynan shyqqan uly jalyn ishine tartqan demmen boydy aralap, my qabattaryn syrtqy dýniyeden bólip tastaydy. Bir azdan son, jýrekteri búrau bitken saghattay solghyndap baryp soghuyn toqtatady. Endi olargha dýnie tartysynyng qajeti joq edi.

Ýy nesi Júmaghaly qonaqtar taghdyry osylay bitedi dep mýlde oilamaghan. Ol qorqu men ýreyding ýstinde: tek, «qúday ýshin» myna pәleni alyp ketse bolghany, batyrgha mal men dýniyeni qosa beretin týri bar edi. Batyr ony qysamady. Ólgenderding beseu ofiyser, jiyrmasy soldat. «Soldattar ýshin qún súrap jatpaymyz. Bes ofiyser ýshin myna bes jigitke bes at әkep mingiz. Kim bilsin, búlar erteng sening patshanyng soldat, ofiyserlerin óltirip jatqanyndy myna ýy irgesindegi Alashqa aityp, seni qúrtyp jiberedi, odan da osy biylikke kón» dep Júmaghalidan kisi basy bir attan alyp berip, Júmaghalidy da, joldastaryn da riza etedi. Ólgen adamdar sol jerden 5 shaqyrym Qarashoqy kólining týbine tastalady.

Osynday «qonaq jaylylyqty» Tәuke batyr әrbir jerden úiymdastyrady. Qydyr bókterinde túratyn Aqshal, Kәrishal degen aghayyndy eki jigit osy әdispen bir qysta aqtyng 130 shamaly soldat, ofiyserin qyryp tastaghan. Búl, sóz joq, Tәuke batyrdyng tarapynan patsha ýkimetin jan-tәnimen jek kóretindikten jasalghan aqyrghy shabuyly edi. Annenkov Qarajan kópesting kórsetuimen Tәukeni qamaqqa alady. Ol turaly tәukening ózi:

                             Aydaudan kóz jazbaghan biz bir paqyr,

                             Podvalynda Annenkov Tәuke jatyr», –

dep óleng shygharghan. (Aqtyng әskerimen eregesining basy sonda – T.J.).

1922 jyly Tәuke batyrdan jergilikti halyq bir auyzdan Búghylygha bolys boludy súrady. Biraq densaulyghy kýn sayyn nasharlap bara jatqanyn sezgen Tәuke batyr el-júrtqa alghys aityp, bolys boludan bas tartady. Aqyry auruy ýdep, batyrdyng bir qoly, bir ayaghy mýlde jansyzdanyp, sal auruyna úshyraydy. Osy aurudan 1926 jyly 20 shilde kýni, osy kýngi Abay audany, Sarjal auylynda qaytys bolady. Sarjal selosynan Abay audanynyng ortalyghyna bara jatqanda 17 shaqyrym shamasynda joldyng ong jaq jaghasynda, biyik qabaq ýstinde batyrdyng tórt qúlaqty beyiti túr. Ótip bara jatqan jolaushy janyndaghy joldasyna Tәuke batyrdyng ziratyn tanystyra ketudi borysh sanaytynday, ol jaqty bir núsqamay ótpeydi. Búl da júrtshylyqtyng batyrgha degen ystyq yqylasy bolsa kerek».

Mine, Tәuke batyrdyng el arasyndaghy Qabden Esengharin jinastyrghan este kalghan oqighalary, osynday.

Kez kelgen kórkem shygharmanyng ózegine súranyp túrghan material. «Tar jol, tayghaq keshude» Sәken mysalgha keltirgen aghayyndy eki adamnyng – IYke men Músataydyng arasyndaghy tartystyng ishinde Tәuke de bar. Múhtar Áuezovte Abay dýniyeden qaytqan kezden bastap býgingi kýngi deyingi aralyqtaghy әleumettik ózgeristerdi suretteytin kóp tomdy jana shygharma jazu niyeti bolghan. Ózi jiyi-jii aityp ta jýrgen. Sol tuyndynyng taqyryby, osy, IYke, Músatay, Tәuke tóniregin de qamtugha tiyis ekeni. Ýlgere almay ketipti.

Tәukening Ayakóz týrmesindegi Ruhiya esimdi kelinshekpen aitysynyng mәn-manyzy, maqsaty Qabden Esengharinnen alynghan derekte aitylady. Múnda qamtylmaghan jaylar da mol. Sonyng biri – kórshiles Kerey elindegi Jekebay batyrdyng oqqa úshuy. Onyng negizgi sebebi – әri batyrlyqqa sanalatyn eki elding arasyndaghy barymtanyng әlegi. Tәuke – kedeyding jyrtysyn jyrtqanmen, rulyq yqpaldan arylmaghan, anghal adam. «Tekshening bauyrynda da» Jobalay ózining qysaspen istegen kegin ashyq aityp, inisin qorlaghan elge sәlem joldaydy ghoy. Jekebay batyrmen aradaghy barymtagha Ybyray atty Tobyqty ruynyng adamyn kerey júrtynyn baylap-matap tastauy ilik bolyp, ýlken atys-shabysqa úlasady. Tәuke úiqtap jatqan batyrdyng jylqysyn alyp ketudi namys kórip, ony oyatugha barady. Sonda Jekebaydyng әieli jolyghady. Sol jolghy oqighany Tәukening ózi ólenge ainaldyryp, el arasyna taratyp jiberedi.

El arasynda er Tәuke atanghan qyrdyng songhy tentegining birining qysqasha ómir joly osynday. «Tekshening bauyrynda» úzatylyp bara jatqan qyzdyng kóshin toqtatyp, serilik qúru – Tәukening qolynan kelse – kelgendey. Mәrt minezi, ashyq qimyly jogharydaghy aitystan da bayqalady jәne el arasynda «Tәuke sóitipti» dep aitylyp ta jýrgen әngime Búl. Tek qay auyldyng kelinining jolyn tosty – ol júmbaq. Jigittiktin, serilikting baghasyn biletin Tәuke – qyz tilegin qabyl etpeu mýmkin emes, er jigitke ashyqauyzdylyq ta namys emes pe. Demek, er Tәuke uәdesinde túrghan. Qúpiya syrdy ózimen qosa ala ketken. Biraq biz, Jobalay – Tәuke arasynda bir baylanys bar dep esepteymiz. Meyli, anyz-aq bolsyn, sonda da ol anyz Tәuke turaly bop otyr ghoy.

Búl da bilgenge az emeurin emes.

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2088
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2505
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2163
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1614