Jaqynda «Qazaqfilim» AQ men «Batys Qytay filim» korporasiyasy birlesip, «Mahabbat ótkelderi» atty romantikalyq komediya janrynda filim týsirmek. Qytaygha tiygen qazaqstandyq qyz, filimning ssenariysi әri bas keyipkerding prototiypi Sofiya Úshyrovanyng aituynsha, tuyndy, romantikalyq komediya janryndaghy filim bolmaq. Onda, qazaqstandyq zanger qyzben qytaylyq kәsipker jigit arasyndaghy mahabbat hikayasy bayandalady degen aqparat BAQ-ty shulatty.

 ...Álqissa, Astana qalasynyng on jyldyghyna oray  Astana tórindegi Beybitshilik pen kelisim sarayynda ótken K.Bayseyitova atyndaghy últtyq opera jәne balet teatry újymynyng elorda kýnine tartuy –  «Astana» muziklining premierasyna Elbasy Núrsúltan Nazarbaev qatysyp, bas qala turaly tuyndyny tamashalady. Sonymen, jarnamasy jer jarghan muzikldegi oqigha barysyna kelsek: Ekinshi dýniyejýzilik soghysta «sәbetterge» tútqyngha týsken japon jigiti azyp-tozyp, qorlyq kórip , ash-jalanash jýrgeninde qazaq әieli qolynan kelgen kómegin ayamay,  kómektesedi. Sol japon tútqynnan bosap eline barghan son, qazaqtardy úmyta almay shet tilder institutynda oqityn nemere qyzy Asamigha «qalayda Qazaqstangha bar» dep amanattaydy...

Astana aeroportynda jolaushylardy qarsy alyp, shygharyp salyp jýrgender. Sheteldik qonaqtar. Búl kórinisterding barlyghy by óneri arqyly jetkiziledi. Dәriger jigit Arman bala kýngi dosy Serjanmen shýiirkelesip  túrghanda úshaqtan týsken japon qyzy Asamy kózine ottay basylyp, esi ketip, bir kórgennen ghashyq bolady. Asamiydi úshaqtan Qazaqstanda júmys istep jýrgen japon kәsipkeri Tamura qarsy alyp túr.Tamura da Asamigha ghashyq.  Armangha tyghyryqtan shyghugha orys jigiti kómektesedi de, japon jigitin «aldap -soghyp» sonynda orystyng qyzyna ýilendirip, al, Arman Asamigha ýilenedi. Múnday kýldibadam ssenariydi sonau Sankt-Peterburgtan Yu. Aleksandrov degen rejisserdi  shaqyrtyp shyghyndalmasa da,  kez-kelgen qazaq-aq jazyp beretin edi.

«Ironiya lubviy» siyaqty internasionalistik shygharma jazugha qazaq jazushylary aldyna jan salmaydy emes pe? «Ironiya lubviy» filiminde qazaqtyng bay jigitining «auzyn úryp» qazaq qyzyn ózge últ jigigitining qoynyna salyp bersek, búl muziklda bay japon jigitining «auzyn úryp» qazaq jigitining qoynyna japon qyzyn salyp berdik. Ayyrmashylyghy osy ghana. Muzikl janryn  ótken ghasyrdyng eluinshi jyldary Amerikada kimning oilap tapqany belgisiz. «Astana» muziklining dýniyege keluine Amerikada túryp jatqan kompozitor Almas Serkebaev  sebepker bolypty. Ony sahnalaugha astanalyq opera teatrynyng simfoniyalyq orkestrinin, atap aitqanda, qoishy diriyjer – Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Abzal Múhidinov kómektesken. «Astana» muzikli lirikalyq komediyasynyn  qonshy rejisseri reseylik Yu. Aleksandrovtyng qiyalynan tughan tuyndysy eken. Onyng Qazaqstangha qanshalyqty qatysy bar?  Alghashqy әni men songhy әni ghana qazaqsha kýldibadam shygharmany «ah» dep kóretindey, sonshalyqty ne kórinipti? Resey teatrynan orys әrtisterining alghashqy әni men songhy әni ghana oryssha,  qalghany qytaysha, ózbekshe, qazaqsha  óner tuyndysyn kórer me ediniz?  Jenil jelpi óner tuyndysyn ózge elding qansyghyn tansyq qylyp,  eldi shulatyp,  keremet óner dep  maqtaugha sóz tappaghan keybir baspasóz qúraldary «Qazaqstan ónerinde keremet tónkeris» janalyq qataryna qosyp ýlgerdi. Elbasy men býkil qazaq ziyalylary qatysqan muziklde qalay bolsa solay kiyingen, sóz saptaulary túrpayy týrmening «jargon» tilimen sóilegen, sezimsiz mahabbat,  maghynasy tayaz kóshe oqighalaryn kórsetti dese bolady...

Sol kezderde Mәjilistegi kezekti Ýkimet saghatynda: «Memlekettik mәdeny jәne aqparattyq sayasattyng iske asyrylu barysy turaly»   taqyrybynda, mәjilis deputaty Núrlan Ónerbaydyn  9 minutta «Kelin» bastaghan «azghyn» filimderding toghyzynan ýzindi kórsetkende Mәjilis qabyrghasy tenselip, kýnirenip ketti. Ýzindini ghimarat dәlizindegi ekrannan kórgen mәjilis qyzmetkeri, órimdey jas qyzdyng kózinen jas sorghalap túrdy.

IYә, esi dúrys jandardyng kýnirenetindey bar edi. Qazaqstannyng «Borattary» týsirgen «anayy», «azghyn» filimdegi ýzindi mәjiliste otyrghan kez-kelgen jannyng ashu-yzasyn tughyzdy. Bir týsiniksiz jaghday, ózining jasaghan  bayandamasyn eshkim maqtamay, eskerusiz qalghanyna ashulandy ma,  deputattardyng әrbir súraqtaryna sol kezdegi  Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammed qatqyl  jauap berip, Memlekettik tilding damuyna qatysty, óner men mәdeniyet salasynyng órkendeui turaly oilaryn ortagha salghan ol tariyh, arheologiya, etnografiya salasyndaghy kóptegen júmystardyng qorytyndylary ensiklopediyalyq әdebiyet týrinde, biregey kitap seriyalary negizinde jaryq kórgenin auyz toltyryp aityp shyqty.

Áriyne, qanshama jetistikke jetip istegen  isteri elenbey «qaydaghy bir týkke túrmaytyn  filimderden» ýzindi kórsetken Ónerbaydy, «Ózing Almaty mәdeniyet departamentin basqaryp otyrghanda týsirilgen filimderdi menen súraysyn, sol kezde tyiym salsang ózing qayda boldyn? Áriyne tyiym sala almaysyn, óitkeni bizding zang oghan jol bermeydi. Sondyqtan mende tyiym sala almaymyn. Al, «Kelin» filimin memleketting budjetine «Qazaqfilim» studiyasy týsirgen. Men  odan  «alyp bara jatqan» eshtene kórip otyrghan joqpyn. Bastalar kezinde titrge «bizding dәuirimizge deyin ekinshi ghasyr» dep jazylghan, sondyqtan qazaqqa esh qatysy joq. Qalghan filimderdi kórmeppin» dep qoghamda ashu-yza tughyzghan «Kelin» filimin aqtap, Núrlandy biraz jerge aparyp tastady. Búghan ashulanghan Núrlan:

- «Kelin» filiminde qyzdy jón-joralghysymen basyna sәukele kiygizip, qazaqtyng dәstýrimen úzatqan joq pa» dep sóz talastyrdy. Oghan qaytatyn Múhtar joq: «Men de bir kisidey tarihty bilemin. Búl saqtargha, ghúndargha qatysty oqigha» dep jauap bergende, Mәjilis deputaty A. Smayyl myrza: «Qazaqtar aspannan salbyrap týsken joq. Biz sol saq, ghúndardyng úrpaghymyz» dep shyndyqty algha sýiredi. Ministrge deputattar tarapynan qoyylghan súraqtargha dóreki jauap berip otyrghany ýshin júqalap eskertu jasalyp edi, ministr: «Shalqayghangha shalqay ol qúdaydyng úly emes. Enkeygenge enkey ol әkenning qúly emes» dep maqaldatyp jiberdi de, ary qaray sol betimen kete berdi. Onyng búl qylyghy zaldaghy otyrghannyng barlyghyna ersi kórindi. Mәjilis deputaty S.Ibragimov: «Múhtar bauyrym, birinshiden, múnda otyrghandardyng kópshiligi senen jasy ýlken. Mәdeniyet ministri mәdeniyetti boluy tiyis. Ekinshiden, mynaday súmdyq filimderdi alyp kelip, N.Ónerbay emes ózing kórsetip: «Úrpaghymyzdy ulap jatyr, mynany tiyatyn zang shygharyp berinizder» dep aitu sening ornyng edi.  Áriyne, biz seni syilaymyz. Qazaqqa jany ashityn bir azamaty retinde qúrmetteymiz. El ýshin, qazaq ýshin istegen enbekterindi kórip otyrmyz» dep kópshikti qoya sóilegende, «Bayaghydan beri osylay sóilemeysinder me» degendey kónildenip sala berdi de, «Artyq ketken jerim bolsa, aiyp etpenizder. 2010 jyldan bastap múnday filimning týsirilip, ekrannan kórsetilmeytinine tolyq jauap bere alamyn», dep edi. Biraq, «KTK» telearnasy dәl 16 jeltoqsan - tәuelsizdik kýni jәne qazaq jastary tәuelsizdik ýshin qan keshken 17 jeltoqsan kýni el kóretin keshki 20.30-da «ynyrsyghan» «Kelin» filimin tamashalatty. Elbasymyz aitqan «últtyq iydeya, últtyq múrat, tәrbiyelik mәni zor dýniyelerge» pysqyryp ta qaramady. Ne boldy, osynsha qazaqy qauymnyng talabymen sanaspay, namysyn taptap?

...BAQ turaly QR-nyng 1999 jylghy 23 shildedegi №451 zannyng 3-shi babynyng 3-inshi tarmaghynda:  «... Memlekettik tildegi televiziyalyq jәne radio baghdarlamalarynyng әrqaysysynyng jergilikti uaqyt boyynsha nól saghattan bastap esepteletin úzaqtyghy alty saghat bolatyn uaqyt aralyghyndaghy kólemi basqa tilderdegi habarlardyng jiyntyq kóminen kem bolmaugha tiyis» delingen búl sóilemder qazaq tili men qazaq halqyna qarsy jazylghan. NÓL saghatynyz týngi on eki, soghan alty saghat qossaq, tanghy alty emes pe? Tәuelsiz telearnalardyng týngi on ekiden tanghy altygha deyingi aralyqta baghdarlamalardyng qazaq tilinde beruin biz ózimiz zang jýzinde jazyp berip otyrmyz. Olardy kinәlaugha bola ma? Osy tarmaqta:  «...BAQ-tyng televiziyalyq jәne radio baghdarlamalarynyng memlekettik tildegi aptalyq kólemi uaqyty jaghynan basqa tilderdegi  habarlardyng jiyntyq kóleminen kem bolmaugha tiyis» dep jazylghan. Taghy da memlekettik tildi basqa tilderge tenep, jyghyp berip otyrmyz. Kerisinshe, «BAQ-tyng televiziyalyq jәne radio baghdarlamalarynyng basqa tilderdegi  habarlarynyng aptalyq jiyntyq kólemi  elu payyzdan artyq bolmauy tiyis» dep jazylu kerek edi. Mәsele kimning aqshasyna kino týsirip, kimning týsirgeninde emes, kimderding kórip jatqanynda. Kórip jatqan halyq olardyng jekemenshigi emes qoy. Osy kezde memleket óz halqyn qorghamay ma? Osy jóninde aityp berseniz» dep Núrlan ministrdi qayta súraqtyng astyna aldy. «Biyl biz zangha tolyqtyrular engizdik. Ol  birinshi qantardan kýshine enedi. Zang boyynsha  talaptardy kýsheytemiz. «Kelindi» kórsetken «KTK» - tәuelsiz telearna. Tәuelsiz telearnalar bizge baghynbaydy» dep aqtaldy. Ýnemi ózining ótkir súraqtarymen shyryldap jýrgen mәjilis deputaty Gýlnәr  Seytmaghanbetova: - Qazaq júrtyn quantqan qazaq tilindegi ýsh telearnalarda ne kórsetedi? Shetelderdegi menshikti tilshilerimiz bola ma? Óitkeni Reseyding mýddesin ghana beretin janalyqtardy qaytalap kórip otyramyz. Qashan ashylatynyn siz maghan naqty aityp bere alasyz ba? – dep  súraqty tótesinen qoydy. – Joq – dedi ministr, – Onyng qashan ashylatynyn eshkim de bilmeydi. Men ashylady dep aitqan da emespin. Biyl ma, kelesi jyly ma belgisiz, – dep short kesip, «bolashaqta bolady ma, bolmaydy ma belgisiz» dep edi әli belgisiz bolyp keledi. «Ýsh telekanal ashylady», dep jahangha jar salghan memlekettik hatshy Q.Saudabaevtyng sózi – dýrlikken júrtty tynyshtandyru ýshin aitylghan «sayasy oiyn» bolghany ma? Qazir ózi de sózi de joghaldy. Qazaq sol «bas auruymen»  әli keledi. IYә, kóp úzamay jezókshe «Kelinde» Oskargha bardy. Biraq әlemdik jezókshelerding qasynda jezókshe «Kelin» jip ese almay orynsyz qaldy. Últtyq qúndylyghymyzdy qorlau arqyly ataq-abyroy alghysy keletinderding joly kesilip edi. Osy nege qazaq atyn jamylghan rejiysersymaqtar qazaq qyzyn jattyng astyna salyp beruge qúmar degen súraq mazalap jýr.

Endi halyqtyq «Núr Otan» atanghan partiyasyn  basqarghan Múqang qazaq halqynyng atynan myna qytaymen birlesken filimge tiym sala alar ma eken.

Toghaybay Núrmúratúly

Abai.kz