Jalpy búl tújyrymdama formalyq jaghynan qoldaugha bolatyn jobalar jiyntyghynan túrady. Meninshe dýrdey bir ministrlik tújyrymdama jasaudyng ghylymy teoriyalyq, tanymdyq filosofiyalyq negizderine janasha kózqaraspen úmtyludy eskermegen siyaqty. Sebebi, tújyrymdama dep memlekettik túghyrnamagha layyq joba dayyndalghan kezde, aldymen onyng platformasy ghylymy tanymgha negizdelse kerek ti. Búl tújyrymdamanyng platformasynyng keshegi pozitivistik mәdeniyet teoriyalary men býgingi sayasy lozungiler shenberinde dayyndalghandyghy anyq kórinip túr. Sebebi tújyrymdamada mәdeniyet qúbylysyna jandy ekzistensialdy mәn berilmegen. Mәdeniyet faktoryn kóbinese múrajaylarda oryn alatyn eksponattar men teatrlandyrylghan kórinis retinde eske alugha baghyttalghan. Búl keshegi Batys oishyldarynyng mәdeniyet teoriyalary jasalghan jobalar ekendiginen habar beredi.

Býgin uaqyt ózgerdi. Ghylym, әsirese әleumettik, gumanitarlyq ghylymdar salasynda mәdeniyet turaly jana izdenister men ghylymy túghyrnamalar jasalyp jatyr. Býgin adam faktorynda mәdeniyet qúbylysy qúndylyqtyq quatymen aldynghy orynda túr. Býgin mәdeniyet órkeniyetting sharyqtau shegi retinde tanylmaydy. Yaghny mәdeniyetting antiytezasy órkeniyet emes. Mәdeniyet kópqabatty gharysh, kosmos. Ol gharyshtyng eng birinshi qabaty da qúndylyqtardy ataumen, úghymdarmen, týsiniktermen, tújyrymdarmen transformasiyalap, transliyterasiyalap otyratyn quat ol til. Myna tújyrymdamada til turaly bir de bir kompleksti joba, ne úsynys tappadym.

Ekinshi qabaty dýniyetanym mәselesi, búl adamnyng oilau qabattaryndaghy negizgi mәdeny erekshelikterdi óz ishinde saqtap, damytyp, til arqyly jandandyryp otyrady. Osy dýniyetanym keskinderi adamnyng uaqyty men kenistiginde ózindik mәdeny izder men qúndylyqtardy, eskertkishterdi múra qylyp qaldyryp ketken. Múny da býgingi kuliturologiya tarihy aspekti retinde mәdeniyetting bel omyrtqasy dep tanidy.

Ýshinshi qabaty, tarihy prosess ishindegi mәdeniyet izderining eng bastysy ol jazu, әlippe. Ol jazulardy qazaq dalasynda islamgha deyingi jәne islamnan keyingi dep qarastyryp, sol jazulardyng baryn, saqtau mәselesi de búl tújyrymdamada oryn almaghan. Mysaly, Jezqazghan jotasynyng ýstinen jol tartqan Qytaygha baghyttalghan temir jolda keshegi islamnan búrynghy qazaq tarihynyng jazulary ghylymda «Orhon Eniysey» eskertkishteri tastarda qashalyp jatyr. Búlargha últtyq qazyna qory retinde status beru, saqtau, kelesi úrpaqqa amanattau jaghy tújyrymdamada joq, aitylmaydy da.

Kelesi bir arab grafikasymen jazylghan qazaq mәdeniyetining eskertkishteri, onyng tarihi, ontologiyalyq bolmysynyng da keskini bolyp tabylatyn qol jazbalar býginderi «Áziret Súltan» tarihy mәdeny qoryq múrajayynda jinaqtalyp jatyr. Onyng saqtaluy, ghylymy ainalymgha engizilui, býgingi qazaqstandyq bilim beru tarihynyng sabaqtastyghy ghana emes, mәdeny múrasynyng baylyghy men tarihilyghyn da kórsetedi. Batystaghy «Beket Ata» jer asty meshitindegi jargha jazylghan jazbalardyng jaghdayy da osy jerde mәdeny qúndylyq retinde saqtaluy tiyis.

Endigi mәdeniyetting kenistiktegi izi bolyp tabylatyn sәulet arhiytektura negizinen Ontýstik Qazaqstan aimaghynda oryn alghan. Syr boyy qalalary, Úly jibek joly arnalary, Iasauy kesenesi, Baba Týkti Shashty Aziz mazary, Sayramdaghy ejelgi, orta ghasyrlyq týrki islam eskertkishteri, Otyrar sәuleti, Sauran Qorghany, Syghanaq qalasy, Túrkistandaghy panteon, Syghanaqtaghy Ejen pateondary, Shayandaghy appaq Ishan medresesi, Aqmeshttegi Qaljan Ahun medresesei, Qarnaq medresesi, ondaghy jazba eskertkishter..Búlar turaly naqty úsynys ne joba tújyrymdamada oryn almaghan. Qazaq eli, mәdeniyeti ondaghan ghasyr boyy islam dinin qabyldau arqyly shyghystyq órkeniyetting ajyramas bóligine ainaldy. Qazaqstan Respublikasynyng negizinde qazaq mәdeniyeti qúrushy faktor. Demek últtyq qúndylyqtyq ereksheligi bar, ózindik tarihi, tanymdyq, dәstýrli músylmandyq týsinigi qalyptasqan elmiz. Qazaq eli islamdyq ghylym men órkeniyetke ózindik ýles qosty. Demek tarihta diny ghúlamalary bar, diny tәjiriybeleri naqtylanghan, dindi úghynu, týsinu jәne týsindirude ruhany bazasy bar elmiz. Biraq keshegi oriyentalistik tendensiyalar qazaqty islamnyng ógey balasy retinde tanytyp keldi. Búghan kezinde tәuelsiz elding basshysy retinde elbasymyz «Dinimiz islam, kitabymyz Qúran, tegimiz týrik» degen anyqtamasy arqyly jauap berdi. Shyndyghynda qazaq eli tarihy jәne kenistiktik túrghydan da Batys pen Shyghystyn, yaghny islam men hristian әlemin jalghastyrushy kópir qyzmetin atqaryp keledi. Búl da Qazaqstangha geopolitikalyq jauapkershilik jýktep otyr.

Elbasymyzdyng jogharydaghy anyqtamasynda qazaq mәdeniyetining tarih sahnsyna shyghuyndaghy islamnyng orny naqty berilgen. Al endi tújyrymdamada osy shyndyq turaly aitylmaydy. Keshegi Batystyq oriyentalistikasy men skeulyarizmining saryny bayqalady. Aldymen qoldanylghan úghymdar men kategoriyalar shenberinde týsinbestik tuyndaydy. Mysaly «joba», «tújyrymdama» búlar óz aldyna bólek jeke kategoriyalar. Ekinshiden tújyrymdamanyng maqsaty «mәdeny sayasat» retinde kórinis bergen. (33 bet).

 Búl da bizding elbasymyzdyng «Mәngilik el» iydeyasyn ghylymy túrghydan tújyrymdauda eshqanday platformasy naqty kórinbey qalghan. Mysaly tújyrymdamada, Elbasynyng «Mәngilik el» iydeyasy joba retinde ketken. Sonymen qatar búl «Mәdeny Múra» jobasynyng jalghasy retinde týsindirilgen. Negizinen kez kelgen joba, baghdarlama ol ústanym retinde iydeyagha qyzmet etedi. Mәngili el iydeya bolsa, oghan barlyq baghdarlamalar men jobalar ústanym bolady. Búl da saraptaudaghy ghylymy qatelik tújyrymdamanyng synyn búzyp túr.

Mysaly jay ghana kuliturologiyalyq túrghydan Qazaqstan memleketining negizinde qazaq mәdeniyeti, al qazaq mәdeniyeti ózeginde islam dini aksiologiyalyq jýie retinde bolmystyq mәnge ie deytin bolsaq, onda tújyrymdamadaghy «mәdeny sayasatyna» Konstitusiyadaghy diny erekshelikter de kirui tiyis. Mәdeny sayasat túrghysynan ruhani, diny qúndylyqtardy ózindik ereksheliktermen saqtau jәne oghan qatysty jәdigerlerdi dәripteu Qazaqstan respublikasynyng qúqyqtyq negizindegi basty ústanym zayyrlylyqqa da núqsan keltirmeydi.

Mәdeniyetting kelesi bir manyzdy qabaty ol óner. Ony da shektep qoyghan, kino, teatr, sirk, kórkemóner jәne tagy sol siyaqty. Búlar da kerek. Biraq búl janrlar әlemdik mәdeniyet salalary. Búlarmen Qazaqstan mәdeniyetin әlemge tanytu qiyn, tanqaldyru bos sóz. Álemge Qazastan mәdeniyetin tanytudyng joly ol Qazaqtyng óneri, sazy, muzykasy, foliklory, qol óneri, qoldanbaly óneri, túrmystyq tútynushylyq jәdigerleri, últtyq oiyn týrleri men janrlary osylardyng bәri býgingi mәdeniyetting qaytadan janghyrtyluynyng ainasy. Búl turaly tújyrymdamada bir sóilem kezdestire almadym.

Sosyn tújyrymdamada «konkurentnosposobnaya kulitura», «obshekazahstansakya kulitura» degen tirkester jýr. (15, 16 better) Búl tirkesterge berilgen anyqtamalar da naqty emes. «Bәsekege qabiletti mәdeniyet» degen tirkes, ekonomikalyq biznestik sayasatqa ainalyp ketken siyaqty kórinedi. Búl da tújyrymdamada ghylymy negizsiz ústanym retinde kórinis bergen. Eger ony jahandyq mәdeniyetpen salystyryp qarasaq, syrtqy qysymnan tól mәdeniyetimizdi qalay saqtaudyng tetikterin úsynuymyz kerek edi. Ruhany mәdeniyetimiz qúndylyq retinde Batystyq mәdeniyet qysymyna úshyrap otyrghandyghy jasyryn emes. Jalpy úsynylghan tújyrymdamadaghy mәdeny sayasat iydeologiyalyq salmaghy bar, ghylymi, tarihi, aksiologiyalyq, ontologiyalyq negizderge qúrylghany jón bolar edi. Sosyn «jalpyqazaqstandyq mәdeniyet» tirkesi keshegi kommunizmnen qalghan «jalpy halyqtyq internasionalizm» tirkesi siyaqty kóshirilip alynghan shablondardan qashuymyz kerek. Jalpyqazaqstandyq mәdeniyetti iydeya retinde alatyn bolsaq, onda Elbasymyz «Qazastan Halyqtary Assambleyasyn» qúrmaghan bolar edi. Búl da ghylymy negizge sýienbegen, tereninen taldanyp, saraptalmaghan shiyki úsynys bolyp túr.

Sosyn tújyrymdamadaghy oryn alghan (19 bette) «Qazaqstan Respublikasy Preziydenti janynan qúrylatyn Mәdeniyet jәne Óner isteri jónindegi Últtyq Kenesi» degen tirkes te ghylymy tanymnan alshaq jatyr. Joghary da aitylghanday óner mәdeniyetting manyzdy qabattarynyng biri. Sondyqtan úsynysym, «Qazaqstan Respublikasy Preziydenti janyndaghy Mәdeniyet Últtyq Kenesi» delinse dúrys bolady. Jogharyda aitylghan. Til, jazu, dýniyetanym, tariyh, sәulet, óner bәri mәdeniyet qúbylysynyng qabattary.

Sosyn osy bette «Kenesting qúrylymy» berilgen. Soghan ózgeris retinde úsynysym, Mәdeniyet Ministrligi qúlashyn kenge jayyp, jalpy mәdeny sayasatty jýzege asyrushy organ retinde qúrylymyna mәdeniyet qabattaryna qatysty Bilim jәne Ghylym Ministrligi, Diny Ister Agenttigi, Sport agenttigi, Yustisiya siyaqty biylik salalarynan da ókilder tartyp, ministrlikter aralyq baylanystyng da ortalyghyna ainaluy shart. Sonda «mәdeny sayasat» tújyrymdamasy sauatty iydeologiyalyq, ghylymy túghyrnamagha ainalady.

Jana qazaqstandyq kino sahnasynda evraziyalyq iydeyany keskindeytin obrazdar jasauda úsynylghan esimder men túlghalar (23 bet Gumiylev, Shevchenko, Kareliyne, Reriyh, Dostoevskii) keshegi  kenes Odaghy ministrligining shablondaryna kóbirek úqsap ketipti. Búl turaldy iydeya elbasymyzdyng «Tarih tolqynynda» enbekterinde bar. Soghan qarau kerek.

Elbasynyng tikeley baqylauymen jýrgizilip kele jatqan «Mәdeny múra» baghdarlamasynda dinimizge qatysty enbekter men qoljazbalar әlemning tórt búryshynan әkelinip, ghylymy ainalymgha enip jatyr. Búl da mәdeniyetti damytugha baghyttalghan iygi bastama. Sosyn tújyrymdama (konsepsiya) filosofiyalyq kategoriya. Oghan qalay bolsa solay anyqtama jasaugha bolmaydy, olay bolsa, Respublikalyq basqaru jýiesindegi tanymdardyng arasynda ýilesimsizdik tuady da, arty konstitusiyalyq túghyrlardy týsindirude terminder qaqtyghysy ortagha shyghady.

Dúrysy mening oiymsha, Qazaqstanda mәdeny sayasatty bilim men ghylym, ruhany qúndylyqtardy damytudyng joldaryn tarihy sabaqtastyqty janghyrtu negizinde, strategiyalyq, jýieli, tújyrymdy mehanizm jasau qajet. Ol ýshin kýrdeli, keshendi zertteuler, halyqaralyq baylanystar, әlemning tórt búryshyndaghy kitaphana qorlarymen, olardyng ozyq tәjiriybelerinen paydalanudy úiymdastyru kerek. Al endi QR ghylym akademiyasynda, Shyghystanu institutynda, Últtyq kitaphanadaghy osy maqsatqa jaraytyn qol jazba qory sausaqpen sanarlyq. Ózbekstandaghy, Turkiyadaghy, Mysyrdaghy, Iraqtaghy, Reseydegi t.b. kitaphana qorlarymen baylanysudy jýieli jolgha qoi kerek.

Jalpy Qazaqstandaghy mәdeny sayasat tek ótpeli formalargha emes, tarihy sana, ghylymy tanym jәne әlemdik tәjiriybege qatysty býgingi memlekettik jәne qoghamdyq instituttar aralyq kelisimge keludi iydeya retinde alyp, onyng prinsipterin tarihilyq, tarihy sabaqtastyq tendensiyasy shenberinde jýieli jýrgizuimiz kerek. Mine osy oilar N.Á.Nazarbaevtyng «Tarih tolqynynda», «Ghasyrlar toghysynda» jәne «Syndarly on jyl» enbekterinde keninen qamtylghan.

Dosay Kenjetay

Abai.kz