Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 6496 0 pikir 11 Qazan, 2016 saghat 09:40

Túrsyn JÚRTBAY. «BIZ ÁLI ShIYKI JÚRTPYZ...» (jalghasy)

Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng (surette) «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

Ómirding ózin qalay tanyp biluge bolady?

Tek jazu arqyly emes, is jýzinde synap

kóruing kerek. Ózinning paryzyndy óteuge

tyryssang ghana ózindi ózing tanisyn. Al sol

paryzynnyng mәnisi ne? Ol – uaqyt talaby.

                                                                                                     Gete.

 

Bizding maqsatymyz – mal tabu, shen tabu emes, nadandyq neshe batpan bolyp, ýstine artylyp zildey qylyp jatqan auyr halqymyzdy órge sýireuding әdisin, tәsilin tabugha tyrysu ekenin úmytugha jón be? Qashan da bolsa adal mahabbat aqtyqqa jastay shóldese, jastay saghynyp talpynsa – últyn sýyge, adamshylyqqa jetpekshi emes pe?

 

Múhtar Áuezov.

“Oqudaghy qúrbylaryna”.

 

Jaylau qyzyghy tarqap, shóp basy sarghayghanda Múhtar qalagha qaytyp oraldy. Búl joly tek shәkirttik tilek qana shahargha jetelegen joq, el paryzyn sezinip, sonyng qajetine jarap, dertine shipa bolsam degen berik sezimmen attandy. Onyng ómirindegi eng kýrdeli de qiyn әri әser-qúbylysy mol jyldardyng sybaghasy kýtip túrdy. Múnyng shet jaghasyn jiyrma jasar jigit ishtey týsindi de.

Sol tústaghy sayasy aghymdardan, qazaq oqyghandarynyng deni belsene aralasqan oqighalardan Múhtardy tys qaldy deu – әbestik. Alparysqa, adasugha әdildikke úmtylghan jantalasqa toly osynau ýsh jyldyng ishinde qazaq halqy ýsh týrli qoghamdyq formasiyany keship ýlgerdi. Tarihtyng damuynyng jyldam qarqyn alghandyghy sonday, kópshilik qauym eski men jananyng arasyndaghy ózgeristerdi tolyq týsinip ýlgermedi. Patshanyng qúlaghanyna quanyp, onyng otarlau sayasatynyng shengelinen mәngi qútylyp, endi ózge әkimning qúraghyna ilinbeudi Últtyng derbestigin kózdedi. Sol jolda sandaghan sapyrylystar, naqty jaghdaydy, tarih aghynyn týsinispeushilikter kezdesti. Feodaldyq, әri kapitalistik qoghamnyng sarqyny sanada shayqalyp, últ bostandyghyna úmtyldy. Keybireuler sanaly týrde, keybireuleri qosaq arasynda osy joldy ústandy. Solardyng qatarynda Múhtar da boldy.

Búl-Múhtardyng jeke ózin, ne jalghyz qazaq qauymyn, ne iysi Resey júrtyn emes, býkil dýniyeni dýr silkindirgen 1917-1921 jyldardyng arasyndaghy alasapyran dәuir edi. Qanday da bolmasyn “qily zamandy”, “aqtaban shúbyryndyny” basynan keshse de qazaq halqy qoghamdyq damu barysynda HH ghasyrdyng bas kezindegidey tyghyryqqa tirelip, toqyraugha úrynghan joqtyn. Ol toqyraudyng ýsh týrli sebebi boldy: el sanatyna enip, tarih kóshine ilikkennen bergi dәuirding barlyghynda da feodalizmning shapanyn sheshpey keldi. Kóshpeli tirshilik – ómir sýruding alghy sharty, basty tútqasy boldy. Reseyge qosylghan song biylikting tizgini susyp shygha berdi de, búrynghy bektin, biyding zamany sanadan ysyryldy. Biraq ta ómir sýruding ózge mýmkindigin bilmeytin qalyng qauym daghdarysqa úshyrady. Ekinshi: kapitalistik otarlau sayasatyna negizdelgen patsha әkimshiligining biylep-tósteui jergilikti halyqtyng mýddesin kózdemegendikten de, oghan qarsy zandy narazylyqtar tudy. Qazaq halqynyng bir ayaghy feodalizmde, bir ayaghy burjuaziyalyq qoghamda túrdy. 1917 jylghy aqpan revolusiyasy monarhiyalyq qatygez qoghamdy qúlatty. Qyr eli búl tónkeristing de mәnin tolyq týsinbedi. Ári konstitusiyalyq demokratiya qúrylymy búldyr eles siyaqty kórindi. Al taptyq kýres, proletariat diktaturasy iydeyasy qyr qazaghyna mýldem bimaghlúm bolatyn.

Múhtardyng ómirtanymyn, kózqarasyn, azamattyq pikirining qalyptasu jolyn tereng týsinu ýshin sol tústaghy qazaq halqynyng tarihy jaghdayynan da maghlúmdar boluy kerek. Onsyz úly jazushynyng túlghasy tolyq ashylmaydy. Jәne sol ýsh jyldaghy qyzmeti men shygharmashylyq enbegi onyng keyingi ómirine kóptegen kólenke týsirip, oryndy-orynsyz syngha úshyrady. Japa shekken tústary da kezdesti. Sondyqtan da sәl ghana sayasy ómirge oy kózin salayyq. Sonymen...

Últ basyna alasapyran shaq tudy. Kókiregining oty bar, kózi ashyq azamattar tónkeris tolqynynan qalys qaludy ar sanady. Múqym saqara ónirinde ýlken sayasiy-qoghamdyq pikir alysular jýrdi. Múnday әleumettik belsendilik qazaq tarihynda búryndy-sondy bolghan emes. Ár týrli baghattaghy gazet-jurnaldar qaptan ketti. Mysaly, “Ayqap” jurnaly otyryqshylyqty nasihattady. “Qazaq” gazeti kóshpendi ómirdi qalady. Sonymen qatar, әiel tendigi, qalyng mal, ru tartysy, oqu-mәdeniyet mәselesi, әkimshilikting basqaru formasy qaqynda talastar qyzu jýrgizildi. Búl últtyq intelliygensiyanyng qalyptasqandyghynyng aighaghy edi. 1905 jylghy orys revolusiyasynyng tolqyny Qazaqstandy da sharpydy. Sayasy jasyryn partiyalar úiymdastyryldy. Últ intelliygensiyalarynyng arasynan Álihan Bókeyhanov bastaghan konstitusiyalyq demokratiyalyq (kadet) partiyasynyng tobyn qúrushylar shyqty. Bolishevikter partiyasynyng qataryna Lena qyrghynyna qatysqan Ugar Jәnibekov siyaqty júmysshylar mýshe bop kirdi. Alayda Qazaqstanda kadetterding sany kóp edi әri olar últ ýshin janyp-kýigen halyqtyng senimine engen ziyaly qauym edi. Duma arqyly qoldau da tapty. Múnyng ózi olardy qazaqtyng múnyn múndap, joghyn joqtaugha mýmkindik berdi. Kadetterding ókili 1916 jylghy últ-zattyq kóterilisine qatysushylardy jazyqsyz jazalap, qyrghyngha úshyratqan jazalau sharalarynyng kesirin tekseruge kelgen Kerenskiyge Týrkistan aimaghyn aralatyp, júrttyng nazaryn audardy. 1916 jyly kóterilisti myltyqtyng kýshimen, shtyktyng úshymen basqan Nikolay patshanyng taqtan týsui qyr elin qatty quantty. Sondyqtan da, 1917 jyly Kerenskiy uaqytsha ókimetting basyna kelgende qazaq últynyng kósemderi erekshe belsendilik kórsetip, jaghdaydy paydalanyp, 1917 jyly 21-26 (qazirshe 3-8 tamyzdyng arasy) shildede Orynbor qalasyna býkil qazaqtyq qúryltay shaqyrdy. Sol qúryltayda últtyq «Alash» partiyasy qúryldy. Onyng úitqysy 1912 jyldan shygha bastaghan “Qazaq” gazeti boldy.

Uaqytsha әkimshilik ataulynyng qúrsauynan qútylghan halyq arqasynan auyr jýk týskendey jenildep qaldy. Uaqytsha ókimetting biyligi qaladan aspady. Derbes oblystyng qazaq komiytetteri saylanyp, júmys josparlaryn bekitti. Halyq sottary qúrylyp, jesir dauy, jer dauyn sheshti. Últ intelliygensiyalary baylardan, kópesterden, jalpy shanyraq basynan qarjy jinap, gazet-jurnal shyghardy. Kerenskiy ókimetining qyr qazaghyna yqpaly bolmady. Halyqtyng monarhiyagha qarsy kózqarasyn paydalanyp, qazaq elining Reseyden bólinip, avtonomiyaly týrde damuyn kóksegen últtyq-túnghysh sayasy partiya “Alashty” qúrdy. Ár uezdegi belgili adamdar qúryltaygha shaqyryldy. Sonyng ishinde Abay auylynan Shәkerim Qúdayberdiúly, Túraghúl Abayúly, Halel Ghabbasúly bar. Búl ýsh kisi de Múhtardyng jaqyn aralasqan jandary. Sondyqtan da Semeyge kelgende jalpy sayasy ortadaghy jaghdaylargha qanyq edi. El ómirindegi eleuli mәseleleri sheshilip jatty. Jas jigit shahargha sonday qýdikti, kýpti, tolquy kýshti kónil-kýimen attandy.

Tarihtyng aghymyn taldau, tórelik aitu bizding enshimiz emes. Alayda úly tónkeris túsyna dәp kelgen tvorchestvo iyesining taghdyryn tikeley qatysty bolghandyqtan da, attap ótuge bolmaydy. Osy rette “Alash” partiyasynyng qúryluy turaly derekti úsynamyz. Sebebi, onsyz Múhtardyng qalghan ghúmyryndaghy maqsat-mýddesin, shekken japasyn, kórgen qorlyghyn týsinu mýmkin emes.

1917 jyly kókek aiynda Oralda qazaq kenesi ótip, Ahmet Baytúrsynov sóz sóilep, halyqtyng qazirgi úsynatyn baghyty, aqpan revolusiyasynyng sayasaty turaly týsinikteme aitty. Sezding tóraghalyghyna memlekettik dumannyng mýshesi Alpysbay Qúlmanov saylandy. Sayasy partiya qúru mәselesi qozghaldy. Al 1917 jyly tamyz aiynda býkilqazaq Qúryltayy ashylyp, partiyanyng aty “Alash” dep ataldy. (Búl qúryltaygha qazaq ókilderi týgel jinalmay, asyghys ótkizilgendikten, naqty sheshimder qabylday almady. Sondyqtan biz oghan toqtalmaymyz. - T. J.). Qazan revolusiyasynan keyin 1917 jyly 5-13 jeltoqsany aralyghynda úiymdyq-sayasy mәsele qaraghan II qúryltayy Orynbor qalasynda ótti. Oghan Týrkistan ualayatyndaghy qazaq oblystarynan basqalarynyng barlyghy da ókil saylady. Sonday-aq sezge bashqúrttan Ahmet Zaky Validi, ShURO-nyng ókili praporshik Bashirov, “Yangy Vakyti” gazetining redaktory Fateh Karimov, Orynbordyng әskery okrugining delegattary T. I. Sedelinikov, A. Bogdanov, Orynbor muftii Barudit qatysyp, qúttyqtau sóz sóilep, jedelhattar oqyldy. Qúryltay atyna kelip týsken hattar men jedelhattardaghy kórsetilgen tótenshe oqighalardy, shaghymdardy talqylay kelip, mynaday sheshim qabyldady.

1. Ózara partiyalyq (saylau) baqtalastyqtardy joyyp, birigu turaly

Ýndeu jazu. Ony Mirjaqyp pen Ahmetke jýktedi.

2. 1916-jylghy últ-azattyq kóterilisi kezindegi jazalau otryadynyng zardaptarynan ashtyqqa úshyrap, qatyn-balalaryn úngha aiyrbastap (bir pút ún 125 som) jýrgen bosqyndargha jәne Hiuadaghy tonalghan qazaqtargha kómek kórsetu ýshin әrbir adamnan I somnan sadaqa jiyp, ony múqtajdargha joldaudy jýktedi.

  1. Ashyqqandargha Aqmoladan astyq jetkizu ýshin Qarqaraly, Aqmola,

Atbasar, Kókshetau jәne Petropavl uezderining qazaqtary Áulieata, Pishpek uezderining qazaqtaryna jalaqysyn kelise otyryp týielerin beru súraldy.

  1. Týrkistan avtonomiyaly ualayatynan Jizaq uezindegi anarhiyalyq

Bassyzdyqtardy toqtatudy talap etti.

  1. Qúryltay jinalysyna qatysu ýshin Syrdariya oblysynan bir adamdy

saylasyn dep telegramma soqty.

  1. Týrkistan avtonomiyaly ókimetimen kelise otyryp, birtútas qazaq avtonomiyasyna kiru turaly ótinishterining qanaghattandyryluyn qostady.
  2. Týrkistan avtonomiyasyna qúttyqtau telegrammasyn joldaugha jәne

Orynbor mýftiyining tilegine rahmet bildiruge kelisti.

 Osynday uaghdalastyqtan keyin Qúryltaydyng kýn tәrtibi boyynsha:

  1. Sibir, Týrkistan avtonomiyasy men Ontýstik – Shyghys Odaghymen

aradaghy qarym-qatynasty anyqtau.

  1. Qazaq oblystarynyng avtonomiyasyn qúru.

             3. Jasaq.

  1. Últtyq kenes.
  2. Oqu.
  3. Últtyq qor.
  4. Mýftiyat.
  5. Halyq soty.
  6. Auyldy basqaru.

10. Azyq-týlik qory” – jónindegi mәselelerdi talqylady.

Á. Bókeyhanov bayandama jasaghan alghashqy tórt mәsele – Qazaq avtonomiyasy, jasaq pen últtyq kenesti qúru turaly pikirlerdi tújyrymdap, úsynys engizu ýshin 7 adamnan túratyn komissiya qúryldy”.

Qúryltaydyng qatty qadaghalap, qarama-qayshy pikirler aitylyp, úzaq talqylaghan mәselesi – avtonomiya, milisiya, kenes qaqynda ótti. Orynbordaghy qazaq әskerining ókili Menishin avtonomiyany qolday otyryp, anarhiyadan qútylu ýshin ontýstik-shyghys odaghyna qosyludy, M.Shoqaev qazaq pen qyrghyzdyng bir avtonomiya qúrap, Týrkistan avtonomiyasynyng qúramyna kirudi úsyndy. Halel Ghabbasov bayandama jasady. Onda: Qazan aiyna deyin halyqtyng senimine ie bop, biylep kelgen uaqytsha ókimet qúlady. Resey memleketi ýkimetten aiyryldy. Belgili ýkimetke baghynbay әrkim ózinshe biylik etse, azamat soghysynyng tútanyp ketui mýmkin. Anarhiya tolqyny býkil memleketti, ýlken qalalardy da, kishi auyldy da jaylap barady. Ol qazaqtar túratyn oblystargha da tarap, halyqtyng ómiri men dýnie mýlkine qauip-qater tóndirdi. Olar qorghansyz qaldy. Tyghyryqtan shyghudyng joly qazaq bolystary týgel moyyndaytynday myqty ýkimet qúru kerek - degen pikir qozghaldy. Sezd (qúryltay) bir auyzdan mynaday qauly qabyldady:

I. Shyghu tegi ortaq, mәdeniyeti ortaq, tarihy men tili ortaq, túrghyndarynyng basym kópshiligi qazaqtar bolyp sanalatyn aimaqtardyng – Bókey ordasynyn, Oral, Torghay, Aqmola, Semey, Jetisu, Syrdariya oblystarynyn, Ferghana, Samarqand, Amudariya, Zakaspiy oblystaryndaghy qazaq uezderinin, Altay guberniyasyndaghy aralas qonystanghan qazaq bolystarynyng negizinde últtyq-territoriyalyq avtonomiya qúrylsyn.

II. Qazaq oblystary “Alash” avtonomiyasy dep atalsyn.

III. “Alash” avtonomiyalyq oblysy territoriyasynyng bar baylyghy, jer astyndaghy qazba kenishteri – “Alashtyn” menshigi bop tabylady.

IÝ. “Alash” avtonomiyasynyng konstitusiyasy býkilrossiyalyq qúryltay kenesinde bekitiledi.

Ý. Qazaqtardyng arasynda túratyn barlyq últtardyng azshylyq mýddesin qorghaugha kepildik beriledi. “Alash” avtonomiyasynyng barlyq mekemelerindegi qyzmetker әr últtyng ókilderi salystyrmaly týrde teng dәrejede ornalastyrylady. “Alash” territoriyasynyng kóleminde jer-susyz qalghan últtargha territoriyalyq jәne mәdeny derbestik beriledi.

ÝI. «Alashqa» qaraytyn oblystarda anarhiyalyq jappay býldiru etek almas ýshin qúramy jiyrma bes adamnan túratyn halyqtyq kenesi qúrylsyn, ondaghy 10 oryn orystargha jәne qazaq arasynda túratyn ózge últtargha berilsin. “Alashordanyn” uaqytsha mekeni – Semey qalasy bolsyn. “Alashorda” qazaq elining býkil әkimshilik ókimetin shúghyl týrde óz qolyna alsyn.

ÝII. “Alashorda” tez arada halyq milisiyasyn qúrugha mindettenedi.

ÝIII. “Alashorda” tayau arada býkilrossiyalyq qúryltay jinalysynyng saylau qúrylymyna sýiene otyryp “alash” avtonomiyasynyng qúryltay mәjilisin shaqyrugha mindetti.

IH. Sezd “Alashordagha”.

  1. Zaiymgha kelsim-shart jasaugha.
  2. Kórshi avtonomiyalarmen jalpy baghyt turaly kelisim jýrgizuge

ókilettilik beredi. Al kelisim-sharttyng qorytyndysyn “Alashtyn” qúryltay mәjilisine úsynady.

H. Halyq kenesi ózderi jasaghan “Alash” avtonomiyasynyng konstitusiyasynyng jobasyn “Alashtyn” qúryltay mәjilisine úsynuy mindetti”.

Mine, әigili “Alashtyn” sayasiy-әleumettik qúrylymy osynday. Jobany jasaghan Á. Bókeyhanov”.

Búl úzaq ýzindi, sol kezdegi qym-qighash oqighalar men tartystardy tolyq kamtymasa da, kýres, tanym jolynyng saqara tósinde qanday jankeshti qiyndyqtarmen ótkeninen mol maghlúmat anghartady. Semey oblysyndaghy tirshilik alasapyrany dәl osynday bolatyn.

Búl tústa últtyng ózin-ózi tanu prosesi erekshe qatty qarqynmen jýrip jatty. Oghan halyqtyng barlyq dәrejedegi ókilderi aralasty. Tarihtyng ózi halyqtyng aldyna bolashaq qoghamdyq qúrylysty, yaghny ómir sýruding formasyn tandap aludy úsyndy. Qay jol tiyimdi, qanday әkimshilikti qalaydy. Múnday súraqqa gimnaziya shәkirti týgil, qoghamdyq ghylymnan maghlúmaty mol qayratkerlerding de birden jauap berui qiyn. Óitkeni, búryn derbes memlekettik mashinasy qalyptaspaghan qazaq halqynyng túrmystyq, dәstýrlik ereksheligi: kóshpeli ómirding belgileri, feodaldyq, rulyq sarqynshaqtardyng salqyny kóptegen qayshylyqtargha úryndyrdy. Aq patshanyng óktemdiginen әbden jýregi shaylyqqan el-júrt, samoderjaviyening qúrsauynan qútylghan song ýkimet ataulyny mýldem moyyndaghysy kelmedi. Sol bayaghy erkin dәuir, kóshpeli ómirdi ansay berdi. Biraq “bas-basyna by bolghan” zamannyng kelmeske ketkenin de týsindi. Endi qaytpek? Onyng ýstine Kerenskiyding uaqytsha ýkimetining is-әreketi berekesiz edi. Ár jerden qúralghan qazaq komiytetterining de yqpaly әlsiz boldy. Olardyng eshqaysysy halyqtyng qoldauyn tappady, tipti qalamady. Úly Gete osynday zaual kýige tirelgen el-júrttyng psihologiyasy qaqynda: “Uaqyt ýnemi algha ozady, әrbir elu jyl sayyn adamzat әreketi ózgeriske týsedi, bir myng segiz jýzinshi jyly eng kemeline keldi dep sanaghan isimiz, bir myng segiz jýz eluinshi jyly týkke jaramay qaldy. Árbir últ ýshin tek ózining jan-jýiesimen astasqan, ózindik ereksheligin saqtaghan, barlyghyna ortaq qajettilikten tuyndaghan damu joly ghana jaqsylyq әkeledi, ózge últtyng ýlgisin kóshirip alu tek kesirin tiygizedi. Sebebi: damudyng belgili bir satysynda túrghan halyqqa nәr beretin jemis, ekinshisine udan beter keri әser etui mýmkin. Sondyqtan da, últtyng qanynan, janynan buyrqanyp shyqpaghan kez-kelgen jat qolymen telingen janalyqtyng barlyghy da tabysqa jetpeydi jәne dәl osyghan negizdelgen revolusiyanyng ózi de tyghyryqqa tireledi” - degen edi. Uaqytsha ýkimetting az últtar turaly sayasaty da dәl osynday “qondyrghy iydeyagha” negizdelgen jalghan revolusiya bolyp shyqty. Onyng is-әreketin jerinip qabyldasa da, qyr eli qyspaqtan shyghyp ketuding jolyn tappay, tarih tabaldyryghynda qamalyp túryp qaldy. Sol tústa “Alash” partiyasy qoghamdyq ómirge aralasty. Onyng týpki nysanasyna niyetin qosqan kópshilik qapas týnekke sәule týskendey elendesip qaldy. Kәdimgidey ýmit artty.

Jalpy qazaq dalasyn keninen qamtyghan búl oqighalar Semey shaharynda jәne onyng ainalasynda da erekshe qyzu tartyspen jýrip jatty. Ejelden-aq qyr elining mәdeny ortalyqtarynyng birine ainalghan Semeydegi dýrbeleng jyldardyng dýmpui barynsha qatty silkinispen qozghalysqa týsti. Kóp halyqtyng az oqyghandarynyng deni osynda jinaldy. 1916 jylghy últ-azattyq kóterilistin, 1917 jylghy aqpan revolusiyasynyn, 1917 jylghy Petrogradtaghy 3-5 shilde oqighalarynyn, tamyz aiyndaghy “Alash” sezining jәne 1917 jylghy Qazan revolusiyasynyng tónkeristik әreketteri qala ómirine tikeley yqpalyn tiygizdi. Ýlken-ýlken tarihy buyrqanystargha toly kezendegi kýnderin Múhtar sol qalada ótkizdi. Eger de, úly jazushynyng shygharmashylyq-ómirbayandyq jolyna, kóz-qarastarynyng qalyptasuyna zer salghymyz kelse, onda 1917-1921 jyldardyng arasyndaghy tarih tolqynynan tys Múhtar Áuezovting bar sanaly ghúmyryn, tuyndylarynyng jazylu tarihyn jәne basyndaghy qayshylyqtaryn tanymdyq túrghydan taldau mýmkin emes. Tipti, ýlken qatelikke, úzaq merzim tilimizding arasyna Marjan salyp kelgen jalghan túspaldargha jeteleydi.

1917-1921 jyldardyng shegindegi Múhtardyng ómirlik, shygharmashylyq kózqarasynyng qalyptasuy týrting týbinde arnayy, derbes qaralady ghoy dep ertenge ýmit artamyz. Onsyz kemenger ghúmyrdyng túlghasy tolyq ashylmaydy.

Bar el dýrligip, qúlaghyn týrgen búl sayasy talqylardyng jay-japsaryna Múhtar da qanyq edi. Zaman aghysyna ilesip, kýres tolqynyna aralasu ýshin de qalagha keldi. Júrttyng keleshegin oilaghan, onyng taghdyryna jany ashityn er-azamat auylda tynysh otyra almady. Belsene aralasyp ketti. Jay aralasqan joq. Ol Túraghúl Abay úly ekeui birlesip jazghan “Adamdyq negizi – әiel” atty túnghysh maqalasyn “Saryarqa” gazetine úsyndy. Aqyn Sәbit Dónentay úlynyng sebepkerligimen ol qyrkýiek aiynda jariyalandy.

Búl – Múhtardyng baspasózdegi betashary edi. Osy alghashqy dýniyening ózinen Múhtardyng sol jyldary ústanghan maqsaty anyq tanylady.

Olar:

Birinshi – elding bereke-birligin saqtau, jan týrshigerlik jauyzdyqqa, jahangerlikke qarsy adamgershilik ilhamy: “Adamgershilik qúlqy óspegen song jaqsylyqtyng bәri jamandyqqa ainalyp, bar dýniyening manday basy elderding ýsh jylday adamnyng kózining jasy men qanynan dariya aghylyp jatqany mynau. Osy aitylghan maghynaly adamshylyq turaly isimizge kelsek, bir atynyng kózding qarashyghynday eki balasy bir-birimen andysyp, algha taman, alysqa qaramay, birin-biri qarauyldap, qyly bolyp otyrghany mynau. Adamnyng keyip, “dýnie shirkin-ay!”– ólmegi eki kózding birinen kýtken dostyghy qastyq bop shyghyp, әmse jer sogha bergendiginen”.

Ekinshi – oqu, aghartu, mәdeny qyzmetterin kýsheytu arqyly halyqty tәrbiyeleu: “Qay uaqytta, qay halyqta bolsyn, bilim jolynda júrt qataryna jeterlik halyq bolu jolynda eng kerekti shart-aq jýrekti ekpindi erler. Halyqty ilgeriletetin dóngelek solar. Olarsyz maqsatqa jaqyndau mýmkin emes”.

Ýshinshi – әiel tendigi: “Adam balasynyng adamshylyq jolyndaghy tappaq taraqiyaty әiel haline jalghasady. Sol sebepti әielderding basyndaghy sasyq túman aiyqpay halyqqa adamshylyqtyng baqytty kýni kýlip qaramaydy. Al, qazaq, meshel bolyp qalam demesen, taghylymyndy, besigindi týze! Ony týzeymin deseng – әielding halin týze”.

1917 jyly qyrkýiekte Múhtar tura jiyrma jasqa toldy. Ol kezde tughan kýnin atap ótu rәsimi bar ma, joq pa kim bilsin. Biraq dәl sol jylghy qyrkýiekte jazushy Múhtar dýniyege keldi. Túnghysh ret aty tasqa basyldy. Jәne mәngi óshpeytindey bop iz qaldyrdy.

1917 jyly kýzde halyq taghdyry ýlken joldyng aiyryghynda túrdy.

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir