Qazaqstan Respublikasy tәuelsiz memleket retinde damuynyng 25 jyly ishinde әlemdegi geosayasy ýderisterding belsendi qatysushysyna ainaldy. Qazaqstan әlem tynyshtyghy, adam taghdyry ýshin eng ózekti, eng kýrdeli mәsele – antiyadrolyq qozghalystyng aldynda keledi, tipti onyn  kóshbasshylarynyng biri. Elimizdi osynday biyik mәrtebe ben bedelge kótergen shara – әlemdegi eng iri Semey yadrolyq synaqtar poligonynyng 1991 jyly 29 tamyzdaghy Qazaqstan Respublikasy Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng Jarlyghymyn jabyluy edi.

Semey yadrolyq poligony eng aldymen Qazaqstan halqynyng batyl talabymen jabyldy. Osy jerde «Osy asa әleuetti, artynda quatty әskery soghys kesheni kýshteri túrghan synaq alanynyng jabyluyna qanday qoghamdyq-sayasy ahual әser etti?»  degen zandy súraq tuary sózsiz.

Áriyne, eng aldymen oghan әser etken 1985 jyldyng kókteminen Qazaqstan qúramynda bolghan sol kezdegi alyp memleket KSRO-da bastalghan jariyalylyq, demokratiya jәne qayta qúru prosesteri, elding jana sayasy liyderi M.Gorbachev tújyrymdap, әlemge pash etken «KSRO jәne әlem ýshin janasha oilau strategiyasy» nәtiyjesinde eldegi sayasy jәne  iydeologiyalyq jýielerdegi jana ahual edi.

Ekinshiden, osynday jana sayasi-iydeologiyalyq ahualdan keyingi  qazaq halqynyng sayasy sanasynda bolghan kýrt ózgerister. Ásirese oghan erekshe әser etip, býkil últtyq namysty, sana-sezimdi týbegeyli  oyatyp, janasha týletip, tanym-qúndylyqtardy ózgertip, respublikada jana, tereng últtyq mazmúndaghy teren  sayasy órleu tughyzghan qazaq jastarynyng 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi boldy. Búl jalpyúlttyq órleu men oyanudyng basynda últtyq intelliygensiyanyng ozyq oily ókilderi túrdy.

Ýshinshiden, 1989 jyldyng shilde aiynda sol kezdegi respublikadaghy eng qúzyretti sayasy lauazymgha –  Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining Birinshi hatshylyghyna Núrsúltan Nazarbaevtyng saylanuy, al 1990 jyldyng sәuir aiynan eldegi eng jogharghy memlekettik lauazym – Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti bolyp saylanuy eldegi sayasi, әleumettik-ekonomikalyq, ruhany prosesterge mýlde jana serpilis әkeldi.

Álemdegi eng alyp jәne quatty, tek KSRO Qorghanys Ministrligine qaraytyn, manayy tolghan qúpiya men shekteuler qoyylghan, ashyq aitugha tiym salynghan Semey yadrolyq poligonynyng ziyandy júmysy, onyng adamdargha,  ekologiyagha tiygizer ziyany turaly ol kezde aitu mýmkin emestey kórinetin. Poligon turaly, onyng qasireti turaly batyl әngime bastaytyn túlgha tabyldy. Ol Oljas Sýleymenov boldy. Sol kezde O.Sýleymenov  Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng birinshi hatshysy, KSRO Jogharghy Kenesining deputaty, Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining mýshesi bolatyn.

Bәri de 1989 jylghy 18 aqpandaghy keshki saghat 19-30 daghy KSRO Halyq deputatyghyna kandidat O.Sýleymenovtyng Qazaqstan Respublikasy memlekettik telearnasyndaghy tikeley efirden 15 minuttyq saylau aldyndaghy óz baghdarlamasy turaly sózinen bastalghan edi. O. Sýleymenov saylau aldyndaghy baghdarlamasyn ysyryp qoyyp, әngimeni birden Semey yadrolyq poligonynyng halyqqa әkep otyrghan ziyany men qasiretinen bastap, býgin Semey qalasynan 60 shaqyrymday jerge ornalasqan әskery aviasiya korpusynyng himiyalyq qyzmeti basshysy, әskery polkovnikten óz atyna jan týrshigerlik telegramma alghandyghyn, korpus ornalasqan Shaghan әskery qalashyghyndaghy radiasiyanyng dengeyi tiyisti normadan jýzdegen ese joghary ekenin habarlaghandyghyn halyqqa ashyq, ózine tәn erekshe ýnmen, quatpen, pafos-emosiyamen, temirdey logikamen, jetkize, ashyna jәne ilanymdy aitty. Qayratkerding KSRO Ýkimetine, Qorghanys ministrligi men Áskeriy-ónerkәsip kesheni  adresine aitqan aiyptauy da airyqsha qatal jәne sonshama dәl edi. Olar, Oljekenning sózimen aitqanda, «Vedut tihii atomnui voynu protiv sobstvennogo naroda!». Búl biylikti bir sәt tóbeden jәy týskendey mәngirtken aiyptau edi.

Búl jerde «Vedut tihii atomnuya voynu» degen sózdi әlemnen, óz halqynan jasyryp jasalynghan «tynysh» astyrtyn, erekshe qúpiya, sondyqtan da qauipti  soghys dep týsinu kerek. Al is jýzinde ol eshqanday «tynysh soghys» emes, shyn mәninde synaqtar osy manaydaghy halyqtyng densaulyghyna, aimaq tabighatyna orasan zor, orny tolmas apat әkelgen naghyz alapat synaqtar soghys edi.

Men osy aimaqtaghy yadrolyq synaqtardan eng kóp zardap shekken Sarjal aulynyng tumasymyn. Sonau  1949 jylghy 29 tamyzdaghy alghashqy synaqtan bastap 1962 jylgha deyingi jer ýstindegi, әuedegi, biyiktiktegi jasalynghan 130 astam synaqty sol jyly osy auyldaghy orta mektepti bitirgenshe  óz kózimmen kórdim. Odan keyin 1962-1966  jyldary Semey qalasynda oqyghanda, Qarauyl selosynda, Semey qalasynda qyzmet istegen 1967-1991 jyldary 400 astam synaqtyng zardabyn tartyp, halyqqa әkelgen joyqyn apattaryn kórip, býkil jan-dýniyemmen  sezgen  adamdardyng birimin. Poligonnyng halyqtyng densaulyghyna tiygizgen ziyany  men zardaby birinshi synaqtan bastap joyqyn bolghan edi. Alghashqy  synaqtyng Degeleng tauy men Sarjaldyng ortasyndaghy ashyq alanda jer ýstinde 1949 jylghy 29 tamyzda Mәskeu uaqyty boyynsha tanertengi saghat jetide jer betine arnayy qúrylghan qondyrghynyng ýstinde, biyiktigi bar bolghany 38 metr múnarada, quaty 20 myng tonna trotil teng kýshpen jasalghany belgili. Synaqshylardyng ózderi keyinnen moyyndaghanday, ol kezde Batys memleketterimen jantalasqan talas-tartysta artta qalmau ýshin aimaqtaghy elding densaulyghy eske alynbaghan. Synaq bolghan kýni alghashqyda jelding baghyty halyq az qonystanghan dep esepteletin ontýstik-shyghysqa qaray, Abay, Abyraly, Shúbartau audandary aumaghyna qaray  soghady dep boljaghanymen (jәne keyinnen belgili bolghanday synaqshylar búdan keyin qashanda jelding osylay qaray soghatyn kýnderin әrqashan múqiyat eskerip, synaqty sol kýnderi ótkizuge tyrysqan) jel baghytyn kýrt ózgertip, ontýstik-batysqa qaray soghyp, ainalasy bir, bir jarym saghatta alyp radiasiyalyq búlt jarylystyng epiysentrinen 70-100 shaqyrym jerdegi Dolon, Cheremushki, Ýlken jәne Kishi Vladimirovka, Kanonerka auyldarynyng ýstimen Reseyding Altay ólkesine deyin jetken. Mysaly, alghashqy synaqtan birneshe saghattan keyin-aq Dolon aulynyng ýstinde 2000 rentgen saghat radiasiya búlty shoghyrlanghan. Osy derekten-aq Semey synaq poligonynda 1949-1962 jyldary jýzege asyrylghan jer ýstindegi, әuedegi, biyiktegi 130-dan astam jarylystyn  halyq densaulyghyna, qorshaghan ortagha qanshalyqty zardap әkelgenin kóruge bolady.

Antiyadrolyq qozghalystyng asa kórnekti qayratkeri, akademiyk-fiziyk, KSRO-daghy atom jobasyna qatysushy, sutegi bombasynyng «әkesi» Andrey Saharovtyng jazuynsha, «Poligon atyrabynda kem degende 200 rentgen shamasy radiaktivti tozang týziledi (100 rentgen tozang jas balalardy zaqymdap, keybir aurushang hәm әlsiz jandardy aiyqpas dertke dushar etetini – anyqtalghan aksioma. Al eger jarylystan keyin әldebir eldi mekende 600 rentgen týzilse – deni sau eresek halyqtyng 50 payyzy birden mert bolyp, ózgeleri de mýgedek jandargha ainalatynyn qatang eskerttik). Qysqasy, 200 rentgen mólsherinde zaqymdanatyn aimaqty kartadan kórsetip, qaterli shepte ornalasqan auyl-selolar túrghyndaryn týgel kóshirmey, termoyadrolyq synaqty jasaugha bolmaydy dedik...» dep jazady ózining «Estelikterinde» (Dәiek sóz M Sәrsekening «Semey qasireti» kitabynan alyndy, «Foliant» baspasy, Astana, 2016, 330-bet ).

Akademikting osynday tújyrymynan keyin Semey synaq alandaryndaghy jarylystardyng sol aimaqtaghy adamdardyng densaulyghyna qanshalyqty zardap әkelgenin mólsherleuding ózi jan týrshigerlik jayt.   (Osy jerde men ýshin eske aludyng ózi sonsha auyra bolsa da, dәleldi boluy  ýshin mynaday derek aitayyn: sol poligon kesapatynan tek bizding otbasynan ghana ýsh adam ónesh qyltamaghynan – bir agham 37 jasynda, ekinshi agham 57 jasynda  jәne  anam 71 jasynda  qaytys  boldy. Nemere inim 25 jasynda ózine-ózi qol saldy. Búnday otbasylar búl aimaqta myndap sanalady).

 O.Sýleymenovting KSRO Áskeriy-ónerkәsiptik kompleksi óz halqyna qarsy «atom soghysyn jýrgizip jatyr» degen sózining dәleli – akademik Saharovtyng jogharyda keltirilgen tújyrymy jәne biz keltirgen jogharydaghy mysaldar.  

Semey poligonyna búrynghy Semey oblysynyng jәne Pavlodar, Qaraghanda oblystarynyng toghysyndaghy úlan-baytaq – 18 myng sharshy km jer, yaghny  jalpy kólemi býgingi Beligiya memleketining aumaghyna teng alqap bólindi. Alqap bolghanda qanday, qazaqtyng býtin bir túlghalary, belgili qayratkerleri tughan qasiyetti, tarihi, ólke, Saryarqanyng eng bir qasiyetti púshpaghy edi. Ýmbetey jyraudyng Abylay hangha arnalghan tolghauynda sipattalghanday «Bayanauyl, Qyzyltau, Abyraly, Shynghystau, Qozymanyraq pen Qoymanyraq, Arasy tolghan kóp qalmaq. Qalmaqty quyp qashyrdyn, Aqshәulige qos tigip, Qazaqty jiyp aldyrdyn, Qara Ertisten ótkizip,  Ór Altaygha asyrdyn, Arghyn menen naymangha qonys qylyp qaldyrdyn» degen,  tarihiy-mәdeny qúndylyqtar túrghysynan qazaq últynyng maqtanyshy men tiregi bolghan erekshe qasiyetti mekender men qútty qonystar.  Últtyng úyasy bolghan sol qayran qonystar, jaynaghan ólkeler atom bombasyn synau, jetildiru ýshin әkimshilik-әmirshildik jolmen tartyp alyndy.         

 Akademik A.Saharov 1953 jyly shilde aiynda  Semeyge kelip, túnghysh sutegi bombasyn synau mәselesine baylanysty issaparmen Kurchatov qalasyna úshyp bara jatqandaghy әserin óz «Estelikterinde» bylay dep jazypty: «Úshy-qiyrsyz jazyq dalany túnghysh kóruim, jadyraghan jaz aiynda kókjasyl renge bólengen Ertis aidynyna qyzygha qaraghanym esimde. Jerge jabysa jayylghan qoy otarlary men siyr tabyny – qala adamy ýshin tanghalarlyq  kórinis. Jolshybay birneshe kól ýstinen óttik, solardyng jarqyraghan jaltyr betinen jabayy ýirekterding top-top úshqanyn kóru meni aluan sezimge bólep, sýisinuden góri kónilimde qamyghu tughyzdy. Óitkeni, solardyng bәri kýni erteng jappay qyrylatynyn bilip otyrmyn...». Synaqtardyn, әsirese sutegi bombasyn synaudyng qasiretti saldaryn 40-jylday   uaqyttan keyin bolsa da  osylay ashyq jazghan.  

Ol synaqtardyng sol qasiyetti jerdi, onyng florasy men faunasyn qanday kýige týsirgenin «elu jyl zúlmat toqpaghy tómpeshtegen Shynghystau topyraghy týletken» (Á. Kekilbaevtyng baghasy) býgingi últtyq poeziyanyng birtuma intellektual ókili Tynyshtyqbek Ábdikәkimov bylaysha sipattaydy:

«  Kýn kirpigin ashqanda taqyr Dala kóringen,

Qalagha  da sol Taqyr qorqynyshty ólimnen.

Qasqyr da joq ol jaqta.

 Arqarda joq.

Qúryghan.

Tek,

itteri miyaulap,

mysyqtary úlyghan.

Jer tósine ol jaqta Atom syna qaqqan-dy,

Mekendeytin halqy da – qara halyq aq qandy.

Jaratqangha sengendey, ózderi tym anghal-aq:

mal baqqan bop jýr әli, manday teri sorghalap.

...Endi ol jaqqa beykýnә qús ta qanat qaqpaghan.

Al, әuede sózder kóp birin-biri maqtaghan.» (Ábdikәkimov |T. Shygharmalary. Yrauan. T.1, - Astana: Foliant, 2013 j. -107-bet. )                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               Jalpy, Semey poligonynda jiyny 468 yadrolyq synaq jasalynghan. Onyng deni 1963 jyldan bastap jer astyndaghy arnayy salynghan,  únghylar men kólbeu qazylghan shahtalarda jýzege asyrylghan.

Al әlemdegi yadrolyq qarulanu men jantalastyng ózindik tarihy bar. Ol ótken HH ghasyrdyng qyrqynshy jyldarynyng ortasyndaghy qaru-jaraq mәselesindegi AQSh ýstemdik alyp, atom qaruyna ie boluyna baylanysty bastalghanyn  býgingi úrpaqtyng bilgeni jón. AQSh-ta yadrolyq qarugha ie bolu jospary 1942 jyly bastalyp, «Manhetten jobasy» dep atalyp,  oghan AQSh-tyn, gitlerlik rejimnen qashqan Germaniyanyn, sonday-aq Úlybritaniyanyn, Kanadanyng tandauly fizik ghalymdary tartyldy. Ghylymy jetekshilik Robert Opengeymerde, әskery basshylyq general Govste bolghan alghashqy atom bombasyn  AQSh Niu-Meksiko shtatynyng Alomgordo shólindegi  poligonda 16 shilde 1945 jyly tabysty synaghan song atom qaruyna jeke dara monopoliya almaq bolghany belgili (bayqadynyz ba, «qarghys atqan imperialister» ony halyq az qonystanghan qúm dalada synaydy da, al bizding Otannyng maqtanyshy, Úly  Otan soghysynyng «jenimpazdary» sol kezdegi Qorghanys ministri, Kenes Odaghynyng Marshaly Vasiylevskiy, marshal Beriya eldi mekenderding ýstinde nemese janynda synaydy). AQSh  sol jyly bir aiday uaqytttyn keyin qolynda bar eki bombany: birinshisi – «Balapan» yaghny «Malysh», ekinshisin «Balpan» – yaghny «Tolstyak» dep aidarlap,  6-shy jәne 9-shy tamyz kýnderi beybit jatqan Hirosima jәne Nagasaky qalalaryna tastap, adamzat búryn bilmegen, kórmegen  apat oiranyn salghanyn bilemiz. Osynday jaghdayda sol kezdegi eng әleuetti memleket KSRO ózining últtyq qauipsizdigi ýshin tiyisti sharalar qoldanugha mәjbýr boldy.     

         Jalpy, KSRO basshylyghy AQSh-tyng atom jobasynan tolyq derlik habardar edi. Asa qiyn soghys jaghdayynyng ózinde, 1942 jyldyng kýzinde  Memlekettik Qorghanys Komiyteti akademik IY.V. Kurchatov bastaghan, qúramynda Yu.Hariton, Ya.Zelidovich bar arnauly zertteu tobyn asa qúpiya jaghdayda qúrady. Osy topqa 1948 jyly sutegi bombasyn jasau jónindegi zertteulerdi jýrgizu ýshin akademik A.Saharov qosylady. Toptyng júmysyna   sol kezdegi qaupsizdik, qorghanys salasyndaghy qayratkerler L.Beriya, M.Vannikov, V.Malyshev,  M.Pervuhiyn,  V.Zvenyagin jәne basqalardyng birikken enbegi nәtiyjesinde 1949 jylghy 29 shildede Semey poligonynda alghashqy  atom bombasyn synady. Osylaysha, eki sayasy jýiening arasynda yadrolyq qaruda basymdyqqa ie bolu ýshin taytalas jarys bastaldy. Jalpy sol kezden bastap syrtqy sayasatta «qyrghiqabaq soghys» sayasaty degen  atpen tariyhqa endi.

  «Soghysty sayasatkerler bastaydy da, ony generaldar jalghastyrady» degen  qanatty sóz bar. «Qyrghiqabaq soghys» sayasatyn da bastap, órbitken sol zamandaghy sayasatkerler boldy. 

Tarihy shyndyq jәne dәldik ýshin mynany aituymyz kerek: osy sayasattyng teoretiygi jәne pәrmendi, erekshe tabandy   nasihatshysy da kýni  keshe ghana antigitlerlik  odaqtyng belsendi mýshesi bolghan, Úlybritaniyanyn  keshegi Premier-ministri, sol kezdegi Batys dýniyesindegi  eng bedeli sayasatker Uinston Cherchili boldy. Cherchilli 1946 jyly 5-nauryzdaghy AQSh-tyng Missury shtaty Fulton qalasyndaghy Vestminister uniyversiytetinin  sport zalyndaghy sózinde  soghystan keyingi Batystyng KSRO jónindegi ústanymy men sayasatyn barynsha betin asha, jarqyrata jariyalady. Sayasatkerler búl sózdi eki jýie arasyndaghy qarym-qatynastyng negizin qalaghan, «qyrghiqabaq soghys» sayasatynyng basy boldy dep esepteydi. Cherchilli ózinde bar  bilimmen,  keng erudisiyamen, sheshendik ónerding nebir ýzdik, tiyimdi, tartymdy amaldaryn qoldana otyryp, «KSRO әlemdegi demokratiya men progresting basty jauy, keyinnen aitylghanday «zúlymdyq imperiyasy», endeshe әlemning barlyq órkeniyetti kýshteri osy zúlymgha qarsy birigui kerek» degen. Ol Shyghys Evropanyng 14  elderin kenes ezgisinen  qútqarugha shaqyryp,  Batys pen KSRO-nyng arasynda «temir shymyldyq» ornauy kerek, kommunistik totalitarizmnen hristiandyq órkeniyetti qorghau kerek dep jariyalady. Osylaysha, keshegi ózi qarsy soghysqan Gitlerding basty nasihatshysy Gebbelis qoldanghan termindi qoldandy. Cherchilli osy kenestik taghylargha qarsy kýreste basym memleket, kóshbasshy «demokratiyanyng shamshyraghy» AQSh boluy kerek dep  jariyalady.

Cherchillding osy sózi ekinshi dýnie jýzilik soghystan keyingi Batystyn  әlemdik sayasatynyng mәnin aiqyndap berdi. Cherchillding sózin Batystyng odan keyingi sayasatshylary men basshylary strategiyalyq baghdar retinde ústanyp, erekshe baghalaghan, ózderine temirqazyq etken. AQSh-tyng qyrqynshy jәne  әlem moyyndaghan bedeldi preziydenti bolghan R.Reygan osy sózden Batys әlemi  jәne әlemdegi beybitshilik payda boldy dep eseptedi

  Osynday tarihy ahualda bastalghan «qyrghiqabaq soghys» sayasaty keyingi on jyldyqtarda erekshe etek aldy.  Bir-birimen taytalasqan qarama-qarsy eki memlekettik jәne sayasy jýie yadrolyq qarumen jantalasa qarulana bastady. Yadrolyq qarudy naqtyly qoldanu kýn tәrtibine qoyyla bastady. Býginde onyng naqty josparlary mәlim boldy. Mysaly,  1950-1957 jyldary AQSh-ta KSRO-gha qarsy yadrolyq qarudy qoldanudyng birneshe naqty jospary bolghan. Oqysanyz, jan týrshigedi. Solardyng biri «Dropshot» jobasy edi. Alghashqy kezende KSRO-nyng 100 qalasyna 50 kilotondyq 300 atom bombasyn jәne 200 myng tonna qalyptaghy bombalardy tastau josparlanghan. Sonyng ishinde 25 atom bombasyn Moskva qalasyna, 22-sin Leningradqa, 10-yn Sverdlovskige, 8-in – Kiyevke, 5-euin –Dnepropetrovskige, 2-euin Livovqa tastau kózdelgen. Odan 60 mln-day kenes azamaty qyrylady, onyng ónerkәsip, әskery quaty әlsireydi, nәtiyjesinde  KSRO óz damuynda ondaghan jyltyrgha keyin sheginedi, qauipti boludan qalady dep eseptegen. KSRO da qarap qalghan joq. Ózining qarsy amaldaryn qoldandy. Sonyng qauiptisi jәne ýshinshi dýniyejýzilik soghysqa – atom soghysyna bastay jazdaghan  oqigha  – 1962 jyldyng jazynda  yadrolyq  qarudy KSRO-nyng  Kuba aralyna jasyryn ornatyp, sodan tughan 1962 jylghy kýzdegi Karib daghdarysy. KSRO Kuba basshylyghymen kelise otyryp, yadrolyq qaruymen jabdyqtalghan, AQSh-tyng negizgi ómirlik mәni bar ortalyqtaryna baghyttalghan, olardan  bar bolghany 150 km qashyqtyqta ortasha qashyqtyqtaghy 42 raketany ornalastyrghan edi...

 Stokgolim qalasyndaghy Beybitshilik problemalaryn zertteu institutynyng derekteri boyynsha, jantalasa qarulanudyng nәtiyjesinde býginde әlemning toghyz elinde 20500-den astam atom bombasy bar dep eseptelinedi. Sonyng ishinde: Reseyde – 7500, AQSh-ta – 7200, Fransiyada – 300, Qytayda – 250, Úlybritaniyada – 215, Pәkstanda – 100-120; Ýndistanda – 90-100; Izrailide  – 80, KHDR-da – 10. Búl  – әlem  ýshin asa qauipti soghys arsenaly.

Osynday ahualda Qazaqstan Preziydentining әlemdegi antiyadrolyq qozghalystaghy jana bastamalarynyng zor manyzy bar. Jәne ol, turasyn aitu kerek, tipti qazirgi halyqaralyq ahualda praktikalyq manyzgha iye. Mysaly, «Álem. HHI ghasyr» maniyfesinde Elbasynyng әlem  júrtshylyghyna arnaghan mynaday eskertui de bar: «Planeta taghy da býkil adamzat ýshin qasiretti saldarlary bar «qyrghiy-qabaq soghystyn» ótkir jýzinde terbele bastady». Naqty әri janashyrlyq eskertu. Býginde Siriya, Liviya  IYemen, Irak  elderinde yadrolyq qarudan basqa qazirgi zamanghy joyqyn qarulardyng barlyghy paydalanylyp  otyrghandyghyn sarapshylar kýndelikti aityp, nazar audaruda. Ondaghan elder osy aimaqtardaghy lokalidy soghysqa tartylyp otyr. N. Nazarbaev: «Jetekshi derjavalar arasyndaghy qarama-qayshylyqtar olardyng arasyndaghy úzaq merzimdi jana teketireske úlasyp ketpey me? Qay elder jahandyq jәne ónirlik derjavalar jýrgizip otyrghan «proksiy-soghystardyn» kelesi qúrbandyghyna ainaluy mýmkin?» dep alandaushylyq bildire otyryp, әlemdi yadrolyq soghys qaupinen qútqaru ýshin jana bastamalar kóterude.

Tayauda, 29 tamyz kýni Astanada ótken «Yadrolyq qarusyz әlem qúru» atty halyqaralyq konferensiyada ol jana, tyng úsynystar aitty. 

Memleketimiz basshysynyn: «yadrolyq soghys qaterinen aryltudyng parasatty balamasy joq»; «barlyq yadrolyq derjavalar Yadrolyq qaru-jaraqty qysqartu turaly shart qalyptastyru boyynsha kelissózderge kirisui kerek»; «yadrolyq derjavalardyng atom qaruyna ie boludan óz erkimen bas tartqan, sonday-aq, yadrosyz mәrtebesine ie memleketterge kepildikterining zandyq túrghyda mindetteytin jýiesin damytuy qajet»; «yadrolyq qarugha ie bolugha jәne taratugha qarsy qatang sharalar qoldanudyng naqty júmys isteytin mehanizmin qalyptastyru kerek»; «BÚÚ Qauipsizdik Kenesine túraqty mýshe, yadrolyq qarudyng eng ýlken arsenalyna ie memleketterge býkil әlem aldynda airyqsha jauapkershilik jýktelui kerek»; «yadrolyq qauipsizdikti kýsheytuge, yadrolyq qarulardy synaugha jәne jetildiruge qarsy keng auqymdy qoghamdyq qozghalys yadrolyq qaterden arylu isine jana serpin berui tiyis» degen pikirleri men úsynystary әlemdik adamzat qauymdastyghy tarapynan tiyisti baghasyn alady dep oilaymyz.

Qoryta kele aitarymyz: әlemdegi eng quatty yadrolyq synaqtar poligonyn óz erkimen jauyp, yadrolyq qarudan birinshi bolyp bas tartqan Qazaqstan men onyng Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng әlem júrtshylyghy aldynda tyng bastamalar kótergeni, kósh bastaugha tolyq sayasi, moralidyq qúqy bar ekeni –  әlemning әdiletti júrtshylyghy tolyq moyyndaghan qúndylyq jәne aqiqat.  Býgingi kýnning tarihi, sayasy shyndyghy osynday.

Nәubet QALIYEV,

L.N.Gumiylev

atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinin

professory, sayasy ghylymdar doktory

Abai.kz