Qoghamdaghy jaghympazdyqtyng týri kóp... Biylikke jaghynu, bastyqqa jaghynu, kópke jaghynu, әieline jaghynu, kim kóringenge jaghynu… t.b.  Qazirgi jana auru biylikting shynar basyndaghylar ýshin ózge elderge jaghynu.

Eki ghasyr boyy patsha ýkimetine, jetpis jyl Kenes Odaghyna jaghynyp biylikting bir shetin ústaghandardyng úrpaghy endi shetelge jaghynu sanasymen ulanyp jatyr. Bala shaghynan qalyptapsqan jaghympazdyq el basshylyghyna jetkende de sanada sol kýii qalady. Óz elin basqa elderden tómen sanap, kýibejektep basqa elder ne aityp qoyady, biyligime ziyany tiyip kete me degen oy qaramaghynda sol elding ókilderi bolsa, ózge últtar ne aityp qoyady degen oy sanasyn ulap tastady. Qazaq biyligindegi jaghympazdyqtyng shegi joq ekenin; auyl әkiminen bastap el basyndaghylargha  deyin qazaq bala-baqshasyndaghy orys tobyna barsa nemerelerimen jasty balalargha oryssha sóileydi. Búl ózge últtyng kishkene balalarna deyin qazaq elining basshylaryn ózderine jaghympaz qylyp alghanynyng belgisi. Boghymen jasty balanyng aldyna baryp solardyng tilinde sóilegendi mәrtebe sanau – eng tómendilik. Kerisinshe, memlekettik til qazaq tili bolyp túryp,  ózge diasporanyng balalarymen solardyng tilinde sóilegen basshyda ne qadir, ne qasiyet qaldy deysin?. Putin Qazaqstandaghy qazaq balalbaqshasyna  nemese Reseydegi balabaqshanyng qazaq balalary tobyna barghanda  qazaq tilinde sóiley me, joq әriyne. Búl bizding basshylardyng bilimsizdigi.  Latysh elinde otyz payyz ghana latyshtar túrady.  Jer aumaghy bizding bir obylystay ghana, halqy eki milliongha jetpeydi. Latviyagha tilin qorghaymyn dep alasúrghan Resey týk istey almay otyr. Óitkeni latyshtyng elin, jerin, últyn qorghaytyn Ata zany bar. Preziydentinen bastap soghan baghynady. Qyryq payyz orystar, qalghandary әrtýrli últtar. Sol elding memleketi oryssha sóilemek týgili oryssha bir nәrse tappaysyn. «Biz kópúltty memleketpiz» dep bósu de sauatsyzdyqtyng bir týri. Osylay dep biylik ókilderine aityp kórshi auyzdarynan týkirigi shashyrap, ata jauy sanap, auzyna kelgendi ottaydy.  

Bizding qoghamdaghy oryn alghan eng bir kesirli dýnie osy – jaghympazdyq. Kimge bolsa soghan jaghynugha dayar túramyz. Bireuge jaghynu kәdimgi ómir sýruding qaghidasyna ainalyp ketti. Jaghympaz – ózining qadirin bilmeydi. Ózining teng basqalarmen haqyly adam ekenin sezine almaydy. Ýnemi tómenshiktep, qylpyldap, qúldyq úryp túrady. Qazir jaghympazdanu men syilaudyng arajigin ajyrata almay qaldyq. Ábden jaghympazdanyp ýirenip alghan tobyr – jaghympazdyq pen syilaudyng ara jigin qosyp alghan. Qajetine qaray sekirip kete beredi. Jaghympazdyng bala-shaghasy da sol tәrbiyeden alystap ketpeydi. Sóitip, túqym-túyaghyna deyin qúldanyp shygha keledi.  

Mysaly, aitalyq Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev ornynan týskende manayyndaghylar qaytti. Jappay Kolbinge jaghugha úmytyldy.  Áljappar Ábishev degen ýlken jazushy kezinde Qonaevqa syilaghan kitabynadaghy qoltanbasyna «Qazaqtyng úly túlghasyna» dep әspettep jazghan. Qonaev aqsaqalgha riza bolyp, ózi túrghan ýidi bergizgen. Sol kezde  aqsaqal: «Búl jaqsylyghynyzdy eki dýniyede úmytpaymyn» dep kózine jas irkipti.  Osy aqsaqal Kolbin kelgende súranyp kirip: «Men sizdi 25 jyl kýttim» depti.

Jazushy D.Isabekov: «Pered tolpoy vystupaly chleny buro SK, deyately kulitury, pisateli, no ee uje nevozmojno bylo ostanoviti slovom. Nastroenie podogrevalosi alkogolem, narkotikami. Pohoje, vse bylo organizovano zaranee, do izbraniya G.V. Kolbina, daje esly suditi toliko po vneshnemu vidu transparantov, a reshenie plenuma poslujilo lishi signalom k vystuplenii» dep Qonaevtyng jeltoqsan kóterilisin әdeyi úiymdastyrdy degenge keltirgisi kelgeni keshe ghana. Sol kezdegi biylik basynda  taqtalastyng naghyz ortasynda jýrgen Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiyteti úiymdastyru-partiya bólimining mengerushisi Quanysh Súltanovtyn: «Qazaqtyng lauazym iyelerining namyssyzdyghy, úyatsyzdyghy óz jeke basynyng mansaby ýshin neni bolsa da mansúq etip jiberuge әzir ekendigi – jeltoqsan kóterilisinen keyin ile-shala  19 jәne 23 jeltoqsan kýnderi ótkizilgen Buro mәjilisterinde kórindi. Sol kezde bir-bir oblysty ashsa alaqanynda, júmsa  júdyryghynda ústap jýrgen, KOKP OK mýsheleri, KSRO Jogharghy Kenesining deputattary, Sosialistik Enbek Erleri, t.t. shen iyeleri – birinshi hatshylar, kezinde  D.Qonaevtyng «eng senimdi serikteri»  bolghan, Diymekenning atyn aitpay sóz sóilemeytin marqasqalar jappay jabyla, jarysa Diymekendi jamandap, jana kelgen Kolbindi maqtap dinkeleri qúrydy. Búl tәsil osy burolardan keyin Qazaqstannan qashan Kolbin ketkenshe bәsendegen joq. Kezinde Diymekendi maqtap jýzdegen  adam qyzmetke jogharylap edi, endi Kolbinge jaqsy kórinu maqsatynda Diymekendi jamandap, taghy jýzdegen adam mansabyn ósirdi» degeni bar.

Q.Súltanovtyng sózining jany bar. Qazaqstanda adam aitsa sengisiz aqual qalyptasty. «Birlesu» gazetine bergen súhbatynda Qonaev: «Ózimdi-ózim aqtayyn dep otyrghan joqpyn, dúrys ta, búrys ta sheshimder qabyldadym, qatelik te boldy, jetistik te boldy… Jas úlghayghan sayyn ainalandaghy adamdardy tanu týisiging joghalady, tyng oilardy týsinbeysing nemese qabyldamaysyn, ózine-ózing syn kózben qaraudy qoyasyng da mindetti týrde qatelikter jasaysyn, әsirese kadrlyq sayasatta. Negizinde ainalana ózine tabynushylardy emes, iydeya beretin aqyl-parasat iyelerin jinau kerek» depti. Búl endi, qily oqighalardy bastan ótkizgen memleket qayratkerining biylikten ketkennen keyingi aitqan shyn sózi.

Qazirde biylik pen halyqtyng arasynda shóre-shóre bolyp birese biylikti, birese halyqty qoldap, shyjbyndap jýrgen jaghympaz shybyshtardy kórip otyrmyz.

Toghaybay Núrmúratúly

Abai.kz