Senbi, 27 Sәuir 2024
Biylik 11199 8 pikir 30 Mamyr, 2016 saghat 10:23

YQYLAS OJAYÚLY. KÁPIR MEN KÁUIR

                (Zuha Sәbiytúlynyn  «Egiz kәpirler» óleni jayynda)

 

                                                                                                     Búdyrayghan eki shekeli,

                                                                                                    Múzday ýlken kóbeli...

                                                                                                    Bastasa toptyng kósemi,

                                                                                                    Sóilese sózding shesheni...

                                                                                                    Búlt bolghan aidy ashqan,

                                                                                                    Múnar bolghan kýndi ashqan

                                                                                                    Músylman men kәuirdin

                                                                                                    Arasyn búzyp  dindi  ashqan.

                                                                                                                 (Qaztughan Sýiinishúly)

                                                                            I

 

Qaztughan   jyraudyn  ózine  ( ishki   menine)  bergen    baghasy   biz  bajaylamaq  keyipkerdin  de  aina-qatesiz  adamdyq  portreti   ispetti.  Áygili  batyrdyng  jýz  elu  jyldyq  mereytoyyna  baylanysty  destelengen  derekterding  deni  onyng  biografiyasy  men  kósemdigine  qatysty  óristep  jatsa,  bizdin  jazbaghymyz  din  qayratkerining «músylman  men  kәuirdin,  arasyn  búzyp  dindi  ashqan»  qyryna  qaray   tiyanaq   týsirsek   degen  niyetimiz bar. Búl  jerde  úly  jyrau   qoldanylyp  túrghan   kәuir  sózi  (músylmannan bólek  ózge  din  ókilderi  jayynda  bolyp  otyrghan  joq)  adamnyn  ishki   aqualynyng   jauy  men  dúshpany   turasynda  bolyp   otyr.  Ólennen  týsingenimiz   músylmandyqtyn   dúshpany  kәuirlikte  jatyr.  Shyn  músylmanshylyqtyng   saf  kónili  men  taza  imany    kәuirlik   qúrsauynan    qútylghanda   ghana  saltanat  qúrady   deydi.  Úly   jyraudyng  bar   aytqysy  kelgen  pәlsapasy   osy  ghana.   Andaghan  adamgha  Qaztughan  osy   ekeuining   «arasyn  búzyp»   ajyrata   bildim  dep   aytyp  otyr.  Dýniyeni (dindi)  «músylmandar»  jәne  «músylman  emester»  dep   ekige  ghana  bólip  qaraytyn  kelte  týsinigimiz   múny  qalay  dep  qabyldar   eken.  Júmyr  jer  ýstin  shimaylaghan   on   oqtyn  toghyzynyng   osy  týsiniktin  saldarynan    adamgha  qarata   baghyttalyp   otyruynyng   qúpiyasy  da   osynda  jatyr.   

Mine,  insaniyatty   últ  pen  úlystyn  ghana  menshikti  qúdayyna  emes,  iysi  adamzattyng   qúdayymen   qauyshtyrar  parasat   Qaztughan  pәlsapasynda    túr.   Endeshe  kәpir  ataulyny   syrtan   izdeudin  eshqanday da  qajeti  joq,  bәri  de  adam  bolmysynyng   óz  ishinde  jasyrylghany  mәlim  boldy.  Osy   orayda  kәpir  úghymyna  da   toqtala  keteyik.  «Kәpir  –  Alladan  basqadan  jәrdem   tilep,  ózgege  siynu»  dep   berilgen  eken  qazaq  әdebiy  tilining  týsindirme  sózdiginde.   Múny  airyqsha  atap  otyruymyzdyn  mәni     terende   jatyr.  Aldaghy  taldanbaq  dýniyening    tabighatyn   ashalap  aytyp  beruimiz  ýshin   búl  mysaldardy    arnayy   keltirip   otyrmyz.

 

                                                            II

Zuha  batyrdyn  sózi   edi   dep   el  auyzynda  kóp  aitylatyn  kóne   jәdigerdin   biri –  «Egiz kәpirler»  óleni.   Biz  batyrgha   baylanysty  jazylghan     tuyndylardy  paraqtau   ýstinde  qúlaghymyzgha  bala  kezden-aq     sinisti  bolghan,   bata  ýlgisimen   bayandalatyn   osybir  ólenmen   qayyra  úshyrastyq.  Áygili   jazushy  Qajyghúmar  Shabdanúly  ózining  «Pana»  romanynda  «... Al,  men  búl  keneske  ýlken  qajymyzdyn  «Egiz kәpirler» dep  ataytyn  bir  nasihatyn  qosa  keteyin!» dep,   atalghan  ólendi   keyipkeri  Myqiyanyn  auyzymen  aitqyzghan  eken.    Romannyn  bas-ayaghy   bes  jýz  bettik  hikayadan  túratyndyghyn     eskerer  bolsaq,  búghan   jazushynyn  qanshama  derekterdi  kókireginde   tiriltip    dayarlyqpen  kiriskeni    belgili   ghoy.   Endeshe  osy  bir  ýsh  shumaqqa  jeteqabyl     ólenge   hal-qadirimizshe  germenevtikalyq  taldau  jasap  kórelik.  Ólenning   taqyryby –  «Egiz  kәpirler».  Osy  jerde  din   qayratkeri   «kәpir»  dep   neni  isharalap  otyr?  Qaneki,   nasihat  ghazaldy  birge  saralap   ón  boyyna   oy  jýgirtip   kórelik.

                                  Bardy  joq  degen – kәpir,

                                  Joqty  tap degen – kәpir.

                                  Ashtyqtan  ashqan  alaqangha,

                                  Júmghan  júdyryq  kórsetken – kәpir.

                                  Dostyq tilekke,

                                  Qastyq  iytin qosqan – kәpir.

                                  Abysyn  tapqan  balany  alalaghan –  kәpir,

                                  Aq  kónildi  abysynyn  qaralaghan  – kәpir.

                                  Aqyly  ýlken  balagha  ýlkensigen  – kәpir,

                                  Bilmey túryp  bilgensigen –  kәpir.

                                  Diti  jaman  dinshildik  – kәpir,

                                  Kýni  birden  shyqqan  kýnshildik –  kәpir.

Bastapqy   bir  shumaq  ólende  órilgen    bar  menen  joqtyng  pәlsapasy  tym    terende  jatyr.  Orayy  kelgende  myna  bir  mәselening de  basyn  ashyp  alayyq.   Túlghanyn  diny   tanymyn   taldau    degenimiz  – bayyrghy  babalar  bolmysymen   qayyra  bettesu   degen  sóz.   Búlay  bolmayynsha  ol  adam  júmbaghynyng  ontayly   sheshilui,   keyipker tanymynyn  sizbenen    emen-jarqyn  súhbattasuy   esh   mýmkin  emes.  Kez kelgen túlghanyng payym-parasaty   kórgen   kózi  men  estigen  sózining   negizinde  ghana  qalyptasatyny  haq.  Al  búl   eki  substansiyanyng   ar  jaghynda   ghasyrdan-ghasyrlargha  talyqsyp   jetken   zamana   tәjiriybesinin  altyn  qory  jatqandyghyna  eshqanday da   shýbә joq.   Endeshe  bardy  joq  deudin  kәpirlik   ekendigine  Mәshhýr-Jýsipten  jetken   myna   bir   mysal   kuәlik  bola  alady:   «Búryn  qazaqta  «bar»  degenmen  «joq»  degen,  «al»  degenmen  «ber»  degen  aghayyn  edi.  Qazir  al  degen  ólip,  ber  degen  qaldy,  bar  degen  ólip,  joq  degen  qaldy...  Bar  degen  barakat (bereket)  degen  perishtenin  aty  edi,  joq  degen  bite  (bitti, tausylyp  qaldy   maghynasynda  bolsa  kerek  Y.O)  degen  shaytannyn  aty  edi», –  deydi.  Qúrmetti  oqyrman   qauym,  bar  menen  joqtyng   diylemmasy  endi  ghana   ayshyqtala   týsken  sekildi.  Qazaqtyn  «joq»   degen   adamdy   jaqatpay  «auyzyn  qu  shópen  sýrtken»  bireu  dep    at  qoyyp,  aidar  taghuynyn  astarynda  da  osy  pәlsapa   jatyr  (Joqty  joqshylyq  tughyzady  desek, alashtyng   jarlylyqty  qanshalyqty  jaqatpaghanyn,   múnyn   týpki  tininde   iysi  qazaqtyng   kedey   bolmau   iydeyasy  túr   emes  pe?!) 

 Búl  jerde  perishte  peyildi  laylap,   shaytannyn  shyrmauyna  týsken  tanymdy   kәpirlik   demegende   ne   deuge   bolady  endi.  Dәl  osybir  oigha   «Shaytan  senderdi  joqshylyqpen  qorqytady»  degen   Qúran  ayatynyn  qaghidasyn  qosarlaytyn  bolsaq,   búl  dýniyetanym  qaynarynyn   qaydan   taghan  tartqandyghyna  kózimizdi   jetkizu  asa  qiyn  bolmaytyn  tәrizdi.  Bizderge   Sәbiytúly   ózinin   nasihat  jelisine  qúrylghan  óleni  arqyly   osyny  andatyp  otyr.  Maqalanyn  mindetine  ólennin  әr  jolyn  ejiktep  otyrudyng   kirmeytinin,  mejelegen  maqsatymyz  ghazaldyn  tek   tanymdyq  qabattaryna   ghana  toqtalyp   ótu  ekendigin   esterinizge  sala  keteyin.  Kelesi  indetpek  oiymyz   din  qayratkerinin  «Bilmey  túryp  bilgensigen – kәpir»  týsinigi.  Býgingi qazaq  qoghamynyn  ruhany  dertining  diognezin de  dәl    osy  tezisten  tabuymyzgha  bolady.   Bilmestigin   biletinge    balap  jogharygha  jantalasa   úmtylyp  jatqandardyng  әreketi  kýndelikti   kóz  aldymyzda.  Eng ókinishtisi,  әrkimning  óz  orynyn   bilmeui  men  kәsiby  dengeyge kóterile  almauy  әdilet qaghidasynyng  búzyluyna  tikeley  sebepker  bolyp  otyr.   Alayaqtyqty  aqyldylyqqa,  alpysty (aqsaqaldaqty)  jigittike  balaghan   qortyq   týsinigimiz  de  osynyng   saldary   ghoy.  

 Endigi sózimiz  «Diti  jaman  dinshildik –  kәpir»  filosofiyasynyn  maghynasy   turasynda.    Búl  jerdegi  «diti»   úghymyn  adamnyng   ishki  oiy  men  kónil  kókjiyegi  desek,  onyn  kirlegeninen  jaman  eshtene  joq.  Múnday   jalghan  dinshildiktin  oryny    kәpirge  par   deydi  ólen  avtory.  Ardaqty  Shәkәrimnin   «Tolstoy  kәpir  emes,  ózin  kәpir»  degen   ruhany  ish  salystyru   uәzipasy  da   osyny  eske  týsiredi.   Kәpir  degennen  shyghady,  zamana  tozanyna  kómilip  arghyqazaq  tanymynan  jetken   sózdin  biri – «Kәpir  tynysh  bolsa  músylman  tynysh»  týsinigi.   Osy  jerde   aytylyp  túrghan   kәpir  men  músylman  úghymdary  jan  menen   tәnnin  ózara  ýilesim  mәselesi.  Yaghniy,  músylmannyng (búl  jerde  jannyn)  saulyghy   tәn   tynysh  bolmayynsha,  әmәnda,  sau  bolmaydy   deydi  babatanym.  Biz  búdan  tәnning  ashtyghy  men  toqtyghynyn  shybyn   jangha  ózindik   әser  etpey  qoymatynyn  angharyp  otyrmyz.  Zuha   ólenining  en   basty   biyigi  de   adam  bolmysyndaghy   «ishki   kәpirliktin»  tabighatyn   týsindiruimen   qúndy.   Azghantay  ghana   óreli   ólenning   astarynda   bagha   jetpes   osynday    baylyqtar  jatyr.  Dini  men  dili  jattyn  kәpir  emes,  naghyz  kәuirlikting   ishinde  ekendigin  bayandaghan   qayratker   ghazalynan   biz   qaranghygha    qamalghan   kózqarasymyzgha   bir  jaryqtyn  týskendigin   sezingendeymiz.   Búl  jaryqty    әigili  batyrdyn   babalar  dýniyetanymymen    astasqan  nasihat  óleni  desek   esh  qatelespegen  bolar  edik.  Endeshe  kәpirlik   degenimiz   ózge  emes,  óz  soqyrlyghymyz   ben   bilimsizdigimizding    ishinde   qamalghan  fenomen  eken.   Kәpirlikti   kirlegen   ruhtyng   syrtqa   tebindegen    әreketi   dep  týsindirsek te  bolatyn   sekildi.  Osyghan  qarap   otyryp   bizdin   babalarymyzdyng   dindi  qanshalyqty  biyik   parasat  ólsheminde  payymday  alghandyghyna  qayran  qalasyn.  Olardyn   qúdaydy  tek  syrtqy  formada  ghana  emes,   ishki mazmúndaghy  epistemologiyalyq  túrghyda   týsingendigine  osy  mysaldar  kuәlik  ete  alady.

Shyghysta «Túlghasyn  qara  jerge  emes,   jýregine  jerlegen  el  baqytty»  degen  bir  tәmsil  bar.  Biz  búl  maqalamyzdy  qarasha  halqynyn  jýreginen   mәngilikke  meken  saylaghan    sardar  babalarymyzdyng  ruhyna   kórsetilgen    az  ghana   qúrmet  pen  ghizatymyz  dep  esepteymiz.

Yqylas Ojayúly

abai.kz

8 pikir