Seysenbi, 21 Mamyr 2024
Mәiekti 4734 0 pikir 21 Nauryz, 2016 saghat 09:53

METRO QAZAQTY QAShANGhY ALALAYDY?

Bir jyl búryn, Abai.kz saytynda «ALMATYNYNG METROSY ADAM ALALAYDY» (http://m.abai.kz/post/view?id=3319) atty syn maqalam jaryq kórdi. Osynday aqparat jariyalanghannan keyin zansyz tekserister uaqytsha toqtalghan bolatyn. Biraq, «auru qalsa da, әdet qalmaydy» demekshi, ozbyr poliyseyler retsiz әreketterine qaytadan kiristi. Amalsyz, jasyryn kameramdy paydalanyp kezekti sebepsiz tekserudi jazyp aldym:

www.dropshots.com/video.php?u=http%3A%2F%2Fmedia5002.dropshots.com%2Fphotos%2F1294339%2F20160317%2F204200.mp4 Qoghamdyq kóliktegi osy jolsyzdyqtyng týp-tamyryn anyqtau ýshin tariyhqa kóz jýgirteyik.  

Áu bastan, Almaty metrosynyng qúrylysy laghyp ketti. Halyqaralyq tәjiriybege sәikes, jer astyndaghy kólik eng aldymen temir jol vokzalynyng janynda óz beketin ornalastyrady. Mysaly, Londondaghy «Liyverpuli kóshesining vokzalyna» (Liverpool Street station) kelseniz, birden attas metro beketine kire alasyz. Milandaghy «Ortalyq vokzaly»-nyng (Stazione di Milano Centrale) janynda da metro beketi oryn tepti. Demek, iri qalalardyng temir jol vokzalyna kelgen qonaqtargha birden metrogha mine alatynday onay jaghday jasalynghan. Sonymen qatar, syrtqa ketetin jolaushylar da metrosymen kelip, birden temir jol platformasyna shyghady. Ekonomikalyq túrghydan alyp qaraghanda da, búl óte tiyimdi jospar. Sebebi, búnday jaghday metro jolaushylary ainalymynyng joghary dengeyine kepildik bolmaq. Biraq, Almaty metrosynyng iykemsiz josparlaushylary onyng bastapqy beketin Furmanov kóshesi men Rayymbek batyr danghylynyng qiylysynda ornalastyrdy. Osy jol torabynyng manyzdylyghy shamaly, jolaushylardyng ainalymy tómendeu. Kerisinshe, «Almaty II temirjol vokzaly – «Samal» yqsham audany» nemese «Sayran» avtovokzaly – «Orbita» yqsham audany» metromyzdyng tiyimdi baghyttary bolar edi. 

Nege Almaty metrosynyng birinshi kezegi jolaushylargha tapshylau, tiyimsiz baghytymen salyndy? Sebebi, onyng kýretamyry, Furmanov kóshesi, manyzdy memlekettik úiymdargha toly danghyl jol bolyp esepteledi. Sonymen qatar, kóptegen atqaminer, bay-baghlandar osy kóshede ómir sýredi. Aqsýiekterding asa manyzdy kenseleri men ýileri qosymsha qauipsizdik sharalaryn talap etedi. Al, Abay danghylyndaghy metro beketteri myndaghan kórermenderdi toptastyratyn oiyn-sauyq oshaqtarynyng janynda salynghan: Respublika sarayy, Baluan Sholaq atyndaghy sport jәne mәdeniyet sarayy, Ortalyq stadion. Qayrat Núrtastyng 2013 jylghy konsertinde payda bolghan tәrtipsizdik sekildi, sport dodalaryn nemese mәdeny qoyylymdaryn tamashalaugha kelgen júmyssyz, ash-jalanash kirgiyz-kaysaktary oppozisiya ýgit-nasihatyna erui әbden mýmkin. Biraq, qalanyng osy ortalyq audanyndaghy jol jýrisi tyghyz, jii bógelister oryn alady. Sondyqtan, búl jerde týrli sayasy narazylyq oqighasy bola qalsa, ony basuy ýshin jasaqtalghan sarbazdardy jetkizui qiyngha soqpaq. Sarbazdardyng jasyryn әri jyldam qozghaluyn Almaty metrosy sapaly týrde qamtamasyz etpek. Qalanyng basqa audandary poliysey men tynshylardyng erkin qozghaluy ýshin әldeqayda qolayly. Mysaly, әl-Faraby danghyly Almatynyng joghary túsyndaghy qauipsizdigine kepildik beretin jol, al tómengi túsyndaghy qauipsizdigin Sýiinbay danghyly qamtamasyz etpek. Sonymen, Almaty metrosynyng qazirgi jelisi qalamyzdyng «qyzyl zonagha» tolyghymen ainaluyn ayaqtady. Jer astyndaghy kólik jýiesin odan әri damytugha qajeti joq. Sondyqtan, Almaty metrosy jolaushylardyng talaptaryna selqostau qaraydy. Mәselen, onyng júmys kestesi tanerteng saghat 06:20 bastap, keshkisin saghat 23:30 óz qozghalysyn dogharady. Al, halyq sany men әleumettik jaghdayy Almatygha úqsaytyn Minsk qalasyndaghy metrosy óz júmys kestesin saghat 5:30 bastap, týngi saghat 1:00 óz qozghalysyn dogharady. Mine, enbekqor belorus temirjolshylary osynday!    

Almaty metrosyndaghy jolaushy alalauy (diskriminasiya) qashan bastaldy? 2013 jyldyng basyna deyin, onyng qyzmetkerleri óz-ózin sypayy ústady. Poliyseyleri tipti tóbesin kórsetpedi. Qay sebepten búnday demokratiyalyq tәrtip kýrt ózgergen? 2012 jyldyng kýzinde Astanagha ýlken kisi keldi – reseylik telejurnalist Irada Zeynalova. Jergilikti sayasatker Núrsúltan Nazarbaev ortalyqtan kelgen Irada hanymmen terezesi teng dala jetekshilerining biri. Olardyng әngimesining barysynda mәskeulik biykesh óz әmirin túspaldap jýrgizdi:

«Irada Zeynalova: Esly my takie globalinye, to u nas y ugrozy globalinye. My seychas govorim ob islamskoy radikalizasii. Eto ocheni volnuet Rossii. Eto ocheni volnuet Evropu, Blijniy Vostok. Govoryat, v Almaty zamecheny uje ludy harakternoy vneshnostiy. Kak vy k etomu otnosiytesi?

Nursultan Nazarbaev: Nado govoriti ob ekstremistah, kotorye seychas poyavilisi. Smotriyte, v islamskom miyre Severnaya Afrika, nestabilinosti v Afganistane, y voobshe na Blijnem Vostoke, on pitaet etot ekstremizm, y prosto nam prihoditsya s etim borotisya. Molodeji podpadaet pod vliyanie prestupnikov. Eto v Rossiy esti, eto u nas esti, u sosedey nashih esti. Y zdesi toje nado obediniti sily, chtoby s nimy borotisya» (beyne ýzindisi: www.dropshots.com/video.php?u=http%3A%2F%2Fmedia4001.dropshots.com%2Fphotos%2F1294339%2F20151102%2F050923.mp4).

Álbette, mәskeulikter ýshin qazaqy nemese shyghys halyqtarynyng kelbeti sezikti bop kórinedi. Qyraghy Irada hanym sonau Ostankino teleortalyghynan kýmәndi kórinetin qazaqtardy bayqap, óz bazynasyn Elbasymyzgha aitty. Lajsyz, jergilikti sayasatker mәrtebeli meymannyng tilegin oryndady. Mine, Almaty metrosyna deyingi yqpal tiygizetin mәskeulik apamyzdyng auzy dualy eken!

Últshyldyq, nәsilshildikting taghy bir qyry barshylyq. Kezinde, Dengelbay Tólebaev esimdi múghalim-qandasymyz Peterburgte ómir sýrdi. Qazir, Almatygha oraldy. Qay sebepten? Óitkeni, reseylik poliyseyler Dengelbaydy jii toqtatatyn, sebepsiz qújat súraytyn. Peterburgta onyng europalyq týstes Shengelbay atty tughan inisi qaldy. Inisin orys «tәrtip» saqshylary eshqashan toqtatpaydy. Sonda, ne? Almaty metrosynyng poliyseyleri últshyl reseylik әriptesterinen ýlgi ala ma? Jalpy alghanda, Qazaqstan men Resey metrolary aziat, qapqazdyqtar ýshin orasan zor ziyanyn tiygizdi. Mysaly, 2006 jyldyng 22 sәuirinde Mәskeu metrosynyng «Pushkinskaya» beketinde FSB-nyng búrynghy qyzmetkerining balasy, 18-jasar skinhed Nikita Senukov, 17-jasar armyan studenti Viygen Abramyansti pyshaqtap, óltirdi. Áriyne, búrynghy KSRO-nyng metrolarynda slavyandar da qylmys әreketterine dushar bolady. Biraq, kóbinese aziat, kapqazdyqtar әdiletsizdikke tap bolady. Keybir tanystarym Sibirde ómir sýredi. Olardyng aituynsha, Novosibirsk metrosynyng poliyseyleri aziat, qapqazdyq jolaushylaryn týrli syltauy boyynsha jii toqtatady. Keyde, aty-jónin anyqtau syltauymen búratana halyqtardyng ókilderi qamaugha alynady. Qazaqstan men Resey metro poliyseylerining ýndestigin basqa derekterden de payymdaugha bolar. Mysaly, 2014 jyldyng 9 qarashasynda, Almaty metrosynyng «Alatau» beketinde iytimen seruendegen kinolog «Bomba» jazuy bar paketti tauyp aldy. Áriyne, onyng ishinde eshqanday bomba bolghan joq. Birazdan son, 2014 jyldyng 28 qarashasynda Ekaterinburg metrosynyng «Geologicheskaya» beketinde bomba jónindegi jalghan habardyng saldarynan jolaushylar dalagha quylghan. Osynday kýmәndi sharalar qanshama jolaushylardyng iskerli, jeke mәselelerine ziyan keltirdi! Olardyng uaqytyn úrlady...   

Almatygha oralayyq. Jasyratyny joq, metro poliyseyleri neshe týrli syltau etip iri deneli әri saqaldy qazaq jigitterin toqtatady. Sonday kózge týsetin alash alyptary sezikti adamdardyng sanatyna jatady. Alayda, metro poliyseyleri iri deneli әri saqaldy orys jigitterin әdettegidey toqtatpaydy, tiyisti qúrmetimen qarsy alady. Senimdi derek kózining habarlauynsha, jurnalist Syrym Múratqaliyevti óltirgen sodyr Aleksandr Kuznesov metroda eshqashan toqtatylmaghan. Óitkeni, onyng sary saqaldy orys bet-pishini sezikti adamdardyng qataryna jatpaydy. Metrosynda toqtatylghan әr adamnyng aty-jóni arnayy jurnalgha tirkeledi. Ony oqysanyz, shashynyz tik túrady. Álgi tizimde kileng qazaq jigitterining familiyalary. Keyde, qyrghyz nemese tәjik siyaqty shyghys er adamdarynyng aty-jónderi kezdesedi. Europalyq familiyalardy kóziniz óte-móte siyrek shalady. Áyelderding esimderi – joqtyng qasy. Demek, is jýzinde Almaty metrosynda nәsil men jynys boyynsha diskriminasiya atqarylady. Áriyne, jer astyndaghy poliyseyler anda-sanda europalyq jigitterdi de toqtatady. Biraq, olar kóbinese sary orystar emes. Mysaly, paluan Yuriy Melinichenko nemese futbolshy Aleksandr Shovkovskiy qapqazdyqtardan ainymaytyn europalyqtar. Mine, metro poliyseyleri sonday tiptes orystardy ústauy әbden mýmkin.     

Keybir ziyaly qauymynyng ókilderi armandaydy: «Shirkin-ay, Batys Europa, Soltýstik Amerika men Japoniya demokratiya dengeyine jetsek. Damyghan elder qauymdastyghynyng mýshesi bolghay, Qazaqstan!». Qaydaghy órkeniyetti elderdi aityp túrsyz? Qoghamdyq kólikting salasynda Soltýstik Koreyanyng dengeyine jetsek, oghan da tәuba. Bolgariyada ómir sýretin aghylshyn tildi jurnalist pen sayahatshy Darmon Rihter, Pheniyan metrosy turaly A Ride on North Korea’s Pyongyang Metro («Soltýstik Koreyanyng Pheniyan metrosyndaghy sapar») atty kólemdi maqalasyn 2013 jyly jariyalady. Onyng habarlauynsha, Pheniyan metrosy biyletining qúny nebәri bes soltýstik koreyalyq vona, shamamen eki tenge ghana! Sebebi, Soltýstik Koreyanyng ýkimeti әlgi metrony payda tabuy ýshin emes, astananyng túrghyndary men qonaqtaryna qyzmet etui ýshin saldy. Men Darmongha hat jazdym. Súraghanym: Pheniyan metrosynda metall detektorlar bar ma? Vagondarynyng ishinde beynebaqylau jýrgizile me? Milisionerleri jolaushylardy sebepsiz teksere me? Darmon bergen jauabynda, onday qúbylystardyng joq ekendigin bayandalghan. Soltýstik Koreya resmy týrde Ontýstik Koreyamen soghys jaghdayynda bolsa da, Japoniyamen qyrghiy-qabaq qatynastaryn ústasa da, soghan bola ta Pheniyan metrosy jolaushylaryn mazalamaydy.       

Esesine, Almaty metro poliyseyleri beynebaqylaudy pir tútady. Beybit jolaushylardy ýnemi qadaghalau astynda ústaghanynyng maqtanysh etedi. Áriyne, beynebaqylau jýiesi qarapayym adamdardyng әr qadamyn mýlt jibermeydi. Biraq, qylmyskerlerge qarsy onyng paydasy shamaly. Mysaly, 2008 jyldyng shilde aiynda general Mәjrenov qauipsizdik komiytetining tergeu izolyatorynda óltirilgen. Resmy derekter boyynsha, әlgi joghary dәrejedegi ofiyser ózine qol júmsady. Alayda, onyng tuys-dostary belgisiz jendetterding qastandyghyn zar qaghyp tilge tiyek etedi. Ayta ketetin jәit, tergeu izolyatorynda әr tútqyn tәulik boyy beynebaqylau astynda tirshilik etedi. Sondyqtan, onyng kýzetshileri suisid әreketin toqtatugha ýlgermese de, beynekameralary óz-ózine qol júmsaghanyng mindetti týrde taspasyna jazar edi. Biraq, býgingi kýnge deyin general Mәjrenovtyng songhy mezetterin pash etetin beynejazbalary onyng tuys-dostaryna kórsetilmegen. Demek, olardyng kýmәni zandy dep esepteumiz kerek. Metro  beynebaqylauy da kóptegen jaghdaylarda ónimsiz shyghady. Mәselen, 2006 jyldyng 8 qarashasynda Mәskeu metrosynyng «Rechnoy vokzal» beketinen shyqqanda bir top eresek skinhedter 17-jasar sheshen studenti Kazbek Dadahanovty pyshaqtap, óltirdi. Nәsilshilder men sheshen jigitterining arasyndaghy janjal metrosynyng ishinde bastaldy. Qylmyskerlerding kelbetin beynekameralary jazyp aldy. Biraq, ongha juyq jyl ótse de, әlgi jan alghyshtar anyqtalghan joq. Bayghús sheshenderdi Mәskeu metrosyndaghy jarylystar ýshin sebepsiz aiyptady. Barlaushy Aleksandr Litviynenko men tarihshy Yuriy Felishtinskiy jazghan «FSB vzryvaet Rossii» derekti kitabynda, Mәskeu metrosyndaghy jarylystar sheshendermen kezekti soghysty syltauratatyn reseylik tynshylardyng qylmysy retinde kórsetilgen. Álgi avtorlardyng aituynsha, sheshen mafiyasynyng sýiikti qylmysy – bopsalau ýshin adamdy úrlauy, jalghan bank qújatyn (avizo) jasauy.  Biraq, metro jarylysy siyaqty kommersiyalyq emes qylmysy sheshen sodyrlary ýshin jat dýniye. Kórdiniz be, beynebaqylaugha ýmit artatyndardyng uәji negizsiz bop shyghady. Aytpaqshy, Almaty metrosynyng beynebaqylauyn qamtamasyz etetin «Multimedia Service» kompaniyasynyng bas diyrektory Dmitriy Koka degen «qazaqstandyq» azamat bolyp tabylady. Osy keyipkerding qay memleketke qyzmet etetinin aitudyng ózi artyq. 

Halyqaralyq tәjiriybeden biraz aqparatty tilge tiyek eteyik. 1995 jyldyng 20 nauryzynda, Tokio metrosyndaghy zarin shabuylynan onnan astam adam qaza tapty. Terrorlyq әreketti oryndaghan «Aum sinriyke» japon sektasy Resey jetekshilerining biri, RF Qauipsizdik kenesining hatshysy Oleg Lobovpen dostas boldy. russian7.ru/post/7-faktov-o-syoko-asaxare/full/ saytynyng habarlauynsha: «Po informasiy «Kommersanta» na sudebnom prosesse po delu «Aum sinriyke» Ikuo Hayasi, schitavshiysya «pravoy rukoy» Syoko Asahary,  zayaviyl, chto dokumentasiya po proizvodstvu zarina byla kuplena chlenamy sekty v 1993 godu u Olega Lobova». Oghan qosa, arnayy qyzmetterding reseylik zertteushisi Oleg Grechenevskiy «Istoky nashego «demokraticheskogo» rejima» kitabynda, birneshe ret qaytalap aitady: әlem terrorizmning negizgi ortalyghy – Kremli. Osynday pikirding taghy bir dәleli – qazirgi Resey men Týrkiyanyng arasyndaghy qyrghiy-qabaq qatynastary. Endi, Rossiya-matushkamen arpalysudan taysalmaytyn týrikter terrorlyq aktilerden kóz asha almay otyr.   

Elimizge oralayyq. 2013 jyldyng 11 mausymynda, Almaty qalasynyng manayynda ornalasqan «Alatau» qystaghynda 63-jasar Vladimir Ryabsev polisiya kapitany Erjan Ahmetovty anshy myltyghynan atyp tastady. Oqqa úshyraghan «Arlan» arnayy jasaghynyng sarbazy qaytys boldy. Kóp úzamay, onyng әriptesi qarymta oq atyp, payghambar jasyna jetken zeynetkerdi óltirdi. Osy oqighadan bir-eki kýnnen keyin, Almaty metrosynyng «Alatau» beketindegi poliysey taghy da sebepsiz jeke kuәligimdi kórsetudi talap etti. «It ashuyn tyrnadan alady» dep atam qazaq beker aitpasa kerek. Áyteuir, jergilikti metrosynda Vladimir Ryabsev sekildi kelimsek qariyalardyng sebepsiz toqtatylghanyn óz basym kórgen emespin. Oghan qosa, qauipsizdik salasyndaghy dalbasa dabyl qaghuy beybit jolaushylardyng jýikesin tozdyruymen qatar, elimizding budjetine de eleuli núqsan keltirude. Mysaly, forbes.kz/finances/finance/vo_skolko_kazahstanu_obhoditsya_borba_s_terrorizmom  habarlauynsha, 2013-2017 jyldardyng aralyghynda diny ekstremizm jәne terrorizmmen kýresuge arnalghan memlekettik baghdarlamasyna shamamen 103 milliard tenge júmsaldy. Al, ru.government.kz/docs/p070102_20070213.htm saytyna sәikes, 2007-2009 jyldardyng aralaghynda kardiologiyalyq pen kardiohirurgiyalyq kómekting damytuy baghdarlamasyna nebәri 25 milliard tenge bólindi. Paraqor, jalqau, daushyl qazaqtardyng arasynda terroristerding sany – joqtyng qasy. Kórdiniz be, terrorizmmen kýresu jeleuimen qomaqty qarjy túraqty týrde úrlanady. Biraq, www.dari.kz/pages/870 saytynyng habarlauynsha, elimizde jýrek aurularyna shaldyqqandardyng sany – eki million adamgha juyq. Osynday ýreyli kórsetkishting azaytuyna arnalghan baghdarlamagha jetkiliksiz qarajat júmsalady.

Áriyne, Almaty metrosy da bizdi kerek emes shyghyndarmen jýktedi. Mysaly, beybit jolaushylardy tekseretin nemis «Tayfun» qúral-jabdyqtaryna 150 million tenge júmsalghan. Onyng aty da jaman: gitlershil konslagerlerinde tútqyndardyng túnshyqtyruyna arnalghan «Siklon-B» gazdyng atauyna úqsaydy. Shyn maghynasynda, jer astynda kómilgen aqsha. Baspanasyz sandalghan qazaqtar ýshin qanshama ýiler salugha bolar edi. Qazirgi adam balasyn shoshytatyn devalivasiya, kedeyshilikting jaghdayynda osynday artyq shyghyndardy joy kerek. Gallup zertteu kompaniyasynyng habarlauynsha, Qazaqstandaghy júmyssyzdyq dengeyi 40 payyzgha juyq. www.u-s-history.com/pages/h1528.html saytyna sәikes, jiyrmasynshy ghasyrdyng otyzynshy jyldardaghy AQSh-tyng Úly depressiyasynyng barysynda júmyssyzdyqtyng dengeyi 25 payyzdan aspady. Osynday qayyrshy jaghdayynda, Almaty metro poliyseylerin tolyghymen qysqartu qajet. Olardyng qyzmetin QR IIM-ning Ishki әskeri tiyanaqty týrde orynday alady. Mysaly, Ishki әskerining qarauyldary (patrulideri) metro beketterining janynda ótkende, jer astyndaghy qoghamdyq kólik jýiesine eki-ýsh minutke tәrtipti tekseru ýshin kire alady. Olar negizinen sapaly qyzmet etedi. Mysaly, byltyr mening kózimshe Ishki әskeri qarauyly kóshede syra ishetin adamdardy toqtatyp, zang búzaqylaryna aiyppúl saldy. Al, metro poliyseylerining ynghayly ghimaratyn balalardyng sport pen óner ýiirmelerine bergeni dúrys bolar edi. Óitkeni, dәl sol tóniregindegi qalalyq oqushylar sarayy qiratylghan, «Dinamo» sport kesheni joyylghan.

Álem boyynsha, Almaty jerasty kóligi – úzyndyghy men jolaushylar ainalymy boyynsha eng kishigirim metrolarynyng biri. Mysaly, web.mta.info/nyct/facts/ridership/ saytynyng habarlauynsha, Niu-York metrosynyng 469 beketterin kýnine bes jarym million jolaushylar paydalanady. Bizding bolmashy 9 beketterin kýnine nebәri qyryq myng jolaushylar paydalanady. Áriyne, amerikandyq metrosy – jer astyndaghy qalagha para-par keletin iri qúrylym. Oghan mindetti týrde arnayy tәrtip saqshylardyng bólimi kerek. Biraq, úzyndyghy 11.6 shaqyrym Reseyding Qiyr shyghysyndaghy Svobodnensk balalar temir jolynan kem týsetin úzyndyghy 11.3 shaqyrym Almaty metrosy әzirshe poliysey bólimshesin talap etpeydi. Metropoliyten degenimiz – qoghamdyq kólikting bir týri. Ol arnayy tekseristerdi, shektelgen kire-beristi talap etetin atom elektrostansiyasy nemese altyn-almas qoymasy sekildi strategiyalyq nyshan emes. Almaty metrosyn soraqy rentgen qúrylghylardan, adam namysyn kemsitetin metall detektorlardan bosatugha tiyispiz. Pogon kiygen masyldardy da alastatu qajet!

Daniyar NAURYZ

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2245
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2601
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2571
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1687