Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Alashorda 10191 0 pikir 5 Sәuir, 2016 saghat 14:38

QYTAYLARDYNG QOLYNAN QAZA TAPQAN QAZAQTYNG TÚNGhYSh QARJY MINISTRI

Qytay Halyq Respublikasynyng qúramyndaghy Shynjang ólkesinde, ótken ghasyrda tәuelsiz Shyghys Týrkistan Respublikasyn qúru jolynda ólimge bas tigip, otarshyl-әkimshil kýshterge qarsy últ-azattyq kýresin jýrgizgen qazaq qaharmany Osman batyrmen taghdyrlas túlgha Qajy Janymqan Tileubayúly 1951 jyly, 4 sәuir kýni Ýrimshi qalasynda atyldy.

Al Ospan batyr bolsa, 25 kýnnen keyin 29 sәuir kýni atylghan edi. Janymhan Tileubayúly 1946 jyly qúrylghan Shynjan Ólkelik ýkimetinde qarjy ministri bolyp sol ýkimette qyzmet atqarghan. 1946-1949 jyldary arasynda kóptegen qaghaz aqshagha tóte әrippen “Janymhan” dep qolyn qoyghan edi. Búl qazaq tarihynda zamanauy aqshada qoly bolghan túnghysh qazaq qarjy ministri.

Biz әngime etkeli otyrghan Janymhan 1888 jyly Altay aimaghynyng Sarysýmbe audanynda Tileubaydyng shanyraghynda dýnie keldi. 23 jasyna qaraghan shaghynda әkesining qaytys bolyp, kópshilik tarapynan Tileubaydyng ornyna “Zalyn” etilip belgilengen Janymqan, meyrimdiligi, parasattylyghy jәne kishipeyildiligine baylanysty halyqtyng qúrmetine bólendi. Janymhan jastayynan ruhany qúndylyqtardy saqtau men bilim alu salasynda qyzmet kórsetti. Osy orayda ol “Sarghúsyn” auylynda shamamen bir myng sharshy metrlik aumaghy bir diny kompleks saldyrady. Onyng qúramynda bes uaqyt namaz ben júma namazy oqylatyn 500 adamdyq meshit, 100 bala oqityn medrese, jataqhana jәne imam otyratyn ýy de bar edi. Oghan irgeles te bir zirat salynghan. Auyl, Ertis ózenining jaghasyna jaqyn qalyng toghayy bar bir audanda bolghanymen, meshit, tegistelgen bir tóbede salynghan. Óitkeni, Ertisting azghyn-tasqyn suy key kezderi jan jaqty jaypap ketetin. Meshit su apatynan aman bolu ýshin solay istelingen. “Janymhan meshiti” dep atalghan búl meshit kóp jyldar qúlshylyq ghibadat isteushilerge qyzmet atqaryp kelgen.

 

1937 jylghy qajylyq sapar. 2 qatar ortadaghy kisi Janymqan qajy

Bes uaqyt namazyn qaza jibermey uaqytynda oqityn, kýn sayyn “Dәlel Hayrat” zikir kitabyn oqyp túratyn, jylyna 3 ay oraza ústaudy әdetke ainaldyrghan Janymhan 1937-shy jyly, úldarynan 15 jasar Dәlelhandy ertip bir top qazaqpen birge músylmandardyng qasiyetti orny Mekkege islam dining bes paryzynyng biri sanalatyn qajylyq mindetin oryndaugha attandy. Ol kezde qajylyqqa Qazaqstan, Ukraina, Týrkiyany keme jәne poyyz arqyly kóktey ótip bir jylgha sozylatyn-dy. Janymhan qajymen qasyndaghylar Ystambúlda Qarakóy keme portyna jaqyn manda bir qonaq ýide jatyp sonda fotogha týsken eken. Janymhan qajynyng úly Dәlelhan Janaltay 1969 jyly Ystambúlgha barghanda, sol qonaq ýidi tapqan. Sonda qonaq ýiding qojayyny úlyna әlgi fotony amanattap ketipti, olardyng úrpaqtary bir kýn Ystambúlgha keledi, sonda fotony ber dep. Býgin osy foto ýlken múra bolyp otyr.

 

Janymqannyng qoly qoyylghan aqsha

Parasatty Janymhan qajy tek din jolynda ghana emes, sol qatarda zamanagha say sayasy isterge, әsirese oqu-aghartu isterine de erekshe kónil bólgen. Osyghan baylanysty qystaugha jaqyn jerde úl jәne qyzdargha arnap eki bastauysh mektebi saldyrghan. Qyzdar mektebi “Jana Gýl”, úldar mektebi de “Jana Kýsh” dep atalghan. Aralary jaqyn bolghan mektepterding irgesinde bir teatr zaly jәne múghalimder jataqhanasy bolghan. Josparly týrde salynghandyqtan mektepter әli kýnge deyin qyzmet etude kórinedi.

1911-shy jylghy tónkeristing nәtiyjesinde Qytayda patshalyq jýie qúlap respublikalyq jýie ornasa da, biraq Shynjandaghy Manchu handyghynyng zan-jýiesi birshama uaqytqa deyin saqtaldy. Soghan say Altay aimaghynda “Zalyn”, “Ýkirday” jәne “Tәijilik” mәrtebege deyin kóterilgen Janymqan Tileubayúly keyin últtyq kóterilister nәtiyjesinde qúrylghan qazaq, úighyr jәne qytay aralas ýkimette qarjy ministri qyzmetin de atqardy.


Shynjandy túnshyqtyryp qandy qolmen basqarghan Shyng Shy Say túsyndaghy әdiletsiz, zorlyq-zombylyq sayasat-sharalary jergilikti halyqtardyng ashu-yzalary men narazylyqtaryn tudyrumen birge kóterilistik әreketterding payda boluyna sebep boldy. Múnday alasapyrandyq, túraqsyz jaghdaylardy beybit joldarymen sheshu jónindegi is-әreketterge, kelissózderge at salysqan Janymhan qajy aldymen 1940-shy Altay gubernatory, keyin 1946-jyly Ýrimshide qúrylghan “Shynjang Aralas Ólkelik Ýkimette” qarjy ministri etilip taghayyndaldy. 1946-49 jyldary shyqqan ólkelik qaghaz aqshalarda qarjy ministri retinde qol tanbasy oryn aldy.

 

Qajylyq sapar kezinen. Artta túrghan balasy Dәlelqan

Ólkedegi shiyelenisterdi bәsendetip sayasi, sharuashylyq jәne әleumettik jaghdaylardy dúrystau barysynda sharalar jasalyp jatqanymen, biraq ishki Qytaydaghy túraqsyzdyq әsirese, 1949 jylghy Mao Sze Dun basshylyghyndaghy kommunistik tónkeristik әreket úlghayyp Shynjangha edәuir qauip-qater tóndire bastady. Múnyng aldyn alu ýshin Ýrimshide “Kommunizim jәne kommunistterge qarsy qogham” qúryldy. Onyng qúramynda Altay gubernatory Ospan batyr men qarjy ministri Janymhan qajy da boldy. Qyzyl armiya Ýrimshige basyp kirip Búrhan Shahiydi ýkimetin ózine baghyndyrmas aldyn búl qozghalys Barkól jaqqa oiysty.

Biraq ókinishke oray Ospan batyr jetekshiligindegi antiy-kommunistik qozghalystyng әskery kýsh-quatynyng azdyghy, dúshpan quatynyng basymdylyghy saldarynan Ospan batyrdyng syrtyndaghy basshylar “Azat Dýniyege” kóshuge bel baylady. Kósh jolynda 1950 jyly 1 shilde kýni Bisan tauynyng Daraqty degen audanynda Janymhan Tileubayúly qyzyl әskerler jaghynan qolgha týsiriledi. Birshama uaqyttan keyin Ospan batyr da qolgha týsedi. Ýrimshige aparylyp tergelip sottalghan Janymhan Tileubayúly men Ospan batyr 1951 jyldyng sәuir aiynda atylady. Aqparat boyynsha, Janymqan qajy 1951 jyldyng sәuir aiynyng tórtinshi kýni, al Ospan batyr bolsa sәuir aiynyng 29-i kýni atylyp shәiit boldy. Otany ýshin qyrshyn etken esil erlerding jatqan jeri torqa, barghan jeri újmaq bolghay!

Janymhan qajynyng Ónerhan, Seterhan, Hamiyt, Dәlelhan, Mәjit jәne Shapaghat atty alty úldarynan taraghan úrpaqtary qazirgi tanda Shyghys Týrkistan, Qazaqstan, Týrkiya jәne Europa elderinde ómir sýrude.

Álihan Janaltay Janymhanúrpaghy

Munhen – Germaniya

Kerey.kz

0 pikir