Qazaqstannan jyraqta, shekara syzyghynyng arghy betinde ghúmyr keshken qazaqtyng bәrin mamyrjay tirlikpen tynysh ómir sýrdi degen úghym bizde nyq qalyptasqan. Tәuelsizdik jyldarynda tarihy Otanyna oralghan qandastaryn «el basyna kýn tughan qiyn-qystau kezde tastap ketip, tynyshtyq ornap, derbestik alghan song qaytyp keldinder» dep jazghyratyndar da bar. Shyn mәninde, Qazaq dalasynda lang salghan otarshy qandyqol ókimetting ajal qúryghynan shet jaylaghan qandastarymyz qútyla aldy ma?

Osy súraqtyng jauabyn 1866 jyly Semey ónirining Zaysan-Qalba mekeninde dýniyege kelgen, 1929 jyly Altay tauynyng baurayynda óktemdik etken qytay basqynshylary qastandyghynyng qúrbany bolghan Zuqa-qajy Sәbiytúlynyng erlikke toly ómir jolynan taba alamyz.

Býgingi kýni tarihy Otanynda úrpaqtary men qazaq ziyalylarynyng bastamasy arqasynda 150 jyldyq mereytoyy atalyp jatqan Zuqa-qajy óz túsynda el qorghany, qandastarynyng janashyry retinde jәne aghartushylyghymen, bilimdiligimen qandas bauyrlarynyng yqylasyna bólengen aituly túlgha boldy. Endi, osy bir batyr babamyz elimizding jana tarihynan óz ornyn oiyp túryp alatyn uaqyty keldi dep bilemiz.

Bala kezimizde aqsaqaldar bas qosqan  toy-tomalaqtarda Zuqa-qajy turaly anyzgha bergisiz talay әngime-dýkendi qúlaghymyz shalghany bar. Otarshy jauyzdar qazaqtyng mysyn basyp, ýreyin úshyru ýshin Sarysýmbe qalasyndaghy kópirding boyyna Zuqanyng kesilgen basyn apta boyy ilip qoydy degendi estigende, bala jýregimiz attay tulap, kókiregimizdi kek kerneytin edi. Onyng elin sýigen naghyz er ekeni, halqynyng qamy ýshin sheyit bolghan kórnekti qayratker ekendigi sanamyzgha solay sinip, tarihtyng beymәlim bir tarmaghyn tanuymyzgha septesken edi.

Endi, mine tәuelsizdikting arqasynda tórt qúbylamyzdy týgendep jatyrmyz. Kezinde Altaydyng kýngeyi men teriskey betindegi aghayyndar arasynda ataq-danqy anyzgha ainalghan Zuqa batyrdyng esimi býgingi tanda ata júrtynda úlyqtalyp, 150 jyldyq mereytoyy atalyp ótip jatyr.

Altay tauyn mekendep, ata kәsibi mal-jayymen shúghyldanyp, óz betimen sharuashylyghyn jýrgizip kelgen beyuaz qazaqqa jat dindi, bolmys bóten kәpirler ozbyrlyq jasaudy HH ghasyrdyng bastapqy jiyrma-otyz jylynda tym terendetti. Gomindan-kommunist bolyp jiktelgen qytay da, aq pen qyzyl bop qyrqysqan orys ta opa bermedi. Ózara qan tógisken qytay-orystyng salghan lany men órttey qaulaghan qaupi ondaghy qazaq auyldaryn da ýnemi sharpyp әketip otyrdy.

Biri quyp, biri qashqan eki toptyng soldattary men sherikteri azyq-týlik pen qaru-jaraqtaryn, minis attaryn beygham otyrghan qazaq auyldarynan alma-kezek berse qolynan, bermese jolynan degendey tonap, tartyp әketudi әdetke ainaldyrdy. Qarsylasqandaryn atyp-shauyp, adam tózgisiz zorlyq-zombylyq kórsetudi, qorlaudy búiym kórmeytin edi. Sol momyn halqyna qorghan bolghan últ qayratkeri Zuqa qajynyng erligi men aghartushylyq jolyndaghy ónegeli ómiri keyingi úrpaqtyng jadynda saqtalugha tiyis. Osy maqsatpen batyr atamyzdyng ómirinen keybir tarihy derekterdi úsynudy jón kórdik.

Ol ýshin aldymen, myna súraqtyng basyn ashyp aluymyz kerek. Nege otarshy ýkimet Zuqanyng basyn alyp, ony kópir boyyna ilip qoyatynday ólerdey óshtesti? Ádette, sayasy auyr qylmysy barlar ghana solay jazalanuy kerek edi ghoy. Joq! Ol tústa olay bolmady.

Halyqty ezip-janshu, jerin ayaqqa taptau, bar baylyghyn tonap, ózderin últ retinde jer betinen joyyp jiberu ýshin otarshy ýkimet qazaqtyng arasyndaghy sorpa betine shyghar ziyalysyn, kózi ashyq bilimdilerining kózderin jongdy maqsat etti. Sol arqyly halyqty ýreyde ústap, degenin jasamaq oida edi. Alayda, halyq qaharlansa, onyng alyp dauyly ózderin de qiratyp keterin angharghan song ghana qajynyng basyn qaytaryp júrtty sabasyna týsirmek bolghan jayy bar.

Áriyne, zúlym otarshylar Zuqa syndy aqyldy әri yqpaldy kóshbasshyny týrli aila-sharghymen ózderine qaratugha bar ónerin salyp ta baqty. Alayda, tuadan últyna adal, dinine berik әri minezi ójet, batyr tekti  Zuqa qajyny tura joldan taydyru, altyn-jamby, ataq-mәnsappen aldap-arbau tipti de bos әuireshilik bolatyn. Ony bilgen jaular endi, qorqytyp-ýrkituge kóship, neshe týrli jalamen ústap, abaqtygha da qamap kórdi. Onysynan da eshtene shyqpady. Aqyly basym ekendigin kórsetip, basynan sóz asyrmady, tipti, aiyptamaq bolghandardyng ózderining qútyn qashyrdy. Aqyry, bosatugha mәjbýr boldy.

Shyghys Týrkistan jerin mekendegen qazaqtar aldymen, mәnji-shing ýkimetinin, keyin gomindan qytayyna alman-salyq tólep, әbden tityqtaghan edi. Kózi ashyq Zuqa syndy ziyalylar elining qamy ýshin syrtqy jaumen kýresudi, otarlyqtan qútyludy halyqqa týsindirumen keldi. Mәnjiler de, odan keyingi qytaylar da múzday qarulanghan kәsiby armiyasy bar, halyqty qanaudyng neshe týrli zymiyan sayasatyn jetik mengergen  әkki zalymdar edi.

Otarshy ýkimet ózderining qatal jauyz әkimshilikterin nyghaytu ýshin halyqty meylinshe bólshektep, kýshterin ydyratugha, aralaryna jik salatyn isterin asqan qulyqpen jýzege asyryp jatty. El-júrttyng beli qayysarlyqtay auyr salyqty ayamay jýktep, ózderine tiyesili mal-jandaryn eshbir aqy-qaqysyz baqtyrudy kózdedi. Jergilikti halyqtyng sanyn ósirmeuding de neshe týrli astyrtyn әreketterin jasap, barynsha qytaylandyrudy, qazaqty tek qúl retinde ústaudy kózdey bastady. Qytay saudagerleri arqyly tútynu tauarlaryn barynsha qymbattatyp, halyqtyng qaltasyn qaghudy, mal ónimderin týkke túrghysyz tómen baghamen aludy ghana kózdedi.

Olar mal jayylymdaryn egin alqabyna ainaldyru ýshin shúrayly jerding bәrin tartyp alugha ozbyrlanumen boldy. Halyq jauyz biyleushilerding onday әreketine ýn-týnsiz kónip otyra bergen joq. Ár jerde týrli qarsylyqtar men kóterlister búrq etip, jaudyng zәre-qútyn qashyrghan tústary da kóp edi. Onyng bәri tarih betterinde әli de tolyq tanbalanyp bitken joq.

Zuqa batyr halqynyng shyn janashyr qorghany retinde otarshylardyng salghan jónsiz salyqtaryn tólemeudi, olargha qúlsha baghynudyng qajettiligi joghyn týsindirumen boldy. Jaulardyng әlegine týsip, japa shekkender men jәbir kórgenderine arasha týsti.

Qytay basqynshylarynan qughyn-sýrgin kórgen jandar Zuqa batyrdan pana izdep manyna toptasty. Olardyng arasynda úighyr, monghol, hani, dýngen sekildi ózge últ ókilderi de barshylyq edi. «Jat jarylqamaydy, óz óltirmeydi» demekshi, sol bógdeler arasynan satqyndar tabyldy. Ony asqan ailakerlikpen paydalanghan otarshy ýkimetting 1927 jyly taghayyndalghan Sini-Chu-Ren esimdi zymiyan basshysy әlgi satqyndy ózining tynshysy retinde paydalandy. Zuqanyng basqan izin andyp, ýnemi ókshesin syghalaumen boldy.

«Andyghan jau almay qoymas» degendey, aqyry, úrymtal tústy әkkilikpen paydalanyp, onasha qalghan sәtin qalt jibermey úrlanyp kelgen jaudyng qaruly jasaghy batyrdyng shaghyn aulyn qúrsaulap qorshaydy da tútqiyldan tap beredi. Alansyz jatqan auyl qangha bógip, ayauly arys ajal aranyna sýngidi.

Osylaysha, qanypezer ýkimet Zuqanyng basyn alsa da, artynda qalghan qandas bauyrlarynyng sanasyna nyq ornyqqan azattyq armanyn kókirekterinen óshire almady. Qazaq bauyrlarymyz tolassyz kýres jolyna týsti. Birde jenip, keyde útylyp, eki jaq arpalysqa týsken kezeng bastaldy. 

 Qytay basqynshylarynyng Zuqadan keyin de alashtyng 40 azamatyn  qúryltaygha  qatystyramyz  degen  jeleumen  Ýrimjige  jinap  alyp,  bәrin  tiridey  jerge  kómgenin  tariyh  úmytpaydy.

Ásirese, 1942-1943  jyldary  Shynjandaghy  qazaqtar  men  ózge  týrki  tektes  halyqtar  ýshin ruhaniy  oyanu  dәuirleri  bastaldy.  Halyqtyn  mәdeniyeti  men  ruhaniyatynyn  ilgerileui  olardyn  sanasyn  oyatyp, Qytay  otarynan  bólinip  ketuine  jaghday  tudyrdy. Otarlaushy  imperiyanyn  jymysqy  sayasattary  elge  mәlim  bolyp,  últtyq bolmysty  saqtap  qalu  ýshin  qalay  da  jeke  dara  memleket  qúryp, el  bolu  qajet  ekendigi  әrkimge  ayan  bolghan  edi.

Últ  ókilderinin  sayasiy  sanasynyn  oyanuy  qytay  basqynshylarynyn  zәresin  úshyrdy. Kórshiles  qyzyl  kommunist  Kenes  Odaghy  da  qatty  sasty. Dәl  ózinin  irgesinde  týrki  sipatyndaghy  islam-demokratiyalyq  memleketinin  oryn  tebui  Orta  Aziya  respublikalaryna  sózsiz  әser  etetindiginen  Staliyn  ólerdey  qorqyp  saqtandy. Osynday  ýrey  Qytay  basqynshylarynda  da  bolghandyqtan  otarshyl  qos  imperiya  dereu  auyz  jalasyp  mýddeles  bola  qaldy.      

Qazaqtardyn  atqa  qonyp,  qaru  asynyp  bas  kótergen  últ  azattyq  qozghalystary  jer-jerlerde  tau búlaghynsha qaynap jatty. Qaruly  kóterilis  1943  jyly  aldymen  Altay  aimaghynda  bastaldy.  1944  jyly  sәuir  aiynda  Ile  ónirinde  jalghasty. Olar  basqynshy  qytay  әskerlerimen  eldin  amandyghy  men  jer-sudyn  býtindigi  ýshin  jan  ayamay  soghysty.

Últtyq  namys  pen  ata-baba  ór  ruhyna  jigerlengen  qandas  bauyrlarymyz  jaudyn  joyqyn  kýshinin  aldynda  tize  býkpedi. Shyghys  Týrkistannyn  50  myn  atty  sarbazdary  qytaydyn  múzday  qarulanghan  kәsibiy  armiyasynyn  140  myn  әskerin  jer  jastandyryp, tas-talqanyn  shyghardy. 1945 jyly  shyghystýrkistandyq  qandas  bauyrlarymyz  ózderi  mekendegen  ýsh  aimaqqa  qarasty  22  audandy  qaptaghan  qytaydan  tolyq  tazartyp, azat  etti. Osylaysha, jauynger  de  otanshyl  qazaqtar  el  basyna  kýn  tughan  auyr  sәtte  jaudyn  qanday  bolsyn  joyqyn  kýshinin  kýlin  kókke  úshyra  alatyn  qaharman  júrt  ekendikterin  tariyh  aldynda  dәleldegen  bolatyn.

Bilektin  kýshi,  nayzanyn  úshymen  tәuelsizdikke  qol  jetkizgen  ýsh  aimaqtyn  halqy  óz  ókimetin  qúryp,  basshylaryn  taqqa  otyrghyzdy.

Zuqa batyrdyng kózin kórgen, mýddeles bolghan keyingi buyn eldi, últtyq  tәuelsizdikti  saqtaugha,  otarshylardyn  aldau-arbaularyna  týspeuge  shaqyrumen boldy. Jenistin  qadirin  biludi,  ony  bayandy  etudi  uaghyzdady. Gomindan  biyleushilerinin,  jalpy  qytaylardyn  otarlau  sayasatynyn  óte  kýrdeli  әri  jymysqy  ekenine júrt әbden kóz jetkizgen edi.

Óz  betimen  damudyn  danghyl  jolyna  týsken  tәuelsiz  Shyghys  Týrkistannyn  derbestigin Kenes  Odaghy  men  kommunist  Qytay  besiginde  buyndyryp, ýnin  óshiruge  jantalasa  kiristi. Otarlaushy  imperiyalargha jas  eldin  últtyq  túrghydan oyanuy  únay  qoymady. Ózderinin  aram  pighyldaryn  halyqtan  jasyrularyna, olargha  úly  qamqorshy,  qútqarushy bolyp  kórinulerine,  az  últtardy  aldap  uystaryna  týsirulerine  Zuqa-qajy syndy erlerding artynda ruhany múra etip qaldyrghan ýlgi-ónegesi kedergi  jasaytynyn  aldyn  ala  bildi.  

Kezinde  batys  Europada  eles  bolyp  kezgen  kommunizmnin  jalghan  qiyaly  Qytay  arqyly  Shyghys  Týrkistan  jerine  de  syrttan  «eksporttalyp»  әkelindi. Qiyaldaghy  jalghan  elesti  ómirdegi  aqiqat  etip  kórsetuge  Kenes  Odaghy  da  baryn  salyp  kiristi. Onyn  sebebi  týsinikti  edi.  Olar  ýshin  úsaq  últtar  tezarada  yaghniy  qanattary  qataymay  túryp  derbestikterinen  ajyraulary,  internasionaldanyp  úly  imperiyalargha  sinip  ketuleri  paydaly  boldy. Sondyqtan  endi  ghana  ayaghynan  qaz  túrghan  elding sanasyn óz baghytynan adastyrugha,  kommunistik  iydeologiyamen  sayasilandyrugha  kóshti.               

Aqyry, ýsh  qazaq  aimaghy  qúrghan  tónkeristik  ókimet  1947  jyly   әlsirep,  ydyraugha  bet  aldy. Altay  aimaghynyn  kórnekti  qogham  qayratkeri, belgili   qolbasshy  Ospan  batyr  men  onyn  qaysar  da  er  jýrek  sarbazdary  kommunistik  iydeologiyany  moyyndaudan  ýzildi-kesildi  bas  tartty.  Otarshylardyn  әrbir  әreketterine  jan-tәnderimen  qarsylyq  bildirdi.  Shyghystan  Qytay,  batystan  Kenestik  Reseydin  óneshterin  sozyp, ýsh  aimaqty  jútyp  jiberuge  baryn  saldy.

Ýsh  aimaqtyn  birligin  nyghaytyp,  tas  týiilgen  júdyryqtay  etkisi  kelgen  talay esil  erdin  adal  niyeti,  asyl  múraty  adyra  qaldy. Syrtqy  jaular   qazaqtardy aimaq-aymaqqa  bólip,  aralaryna  ot  jaghyp,  ózara  soghystyryp  qoydy.  Áriyne,  múnday  soghysta  kimnin  úpayy  týgendeleri  aitpasa  da  týsinikti  edi.           

Qazaqtardyn  ózara  soghysyp  әlsireui,  ortaq  múratqa  degen  yntymaqtyqtyn  azdyghy  kommunistik  iydeologiyanyn  sózsiz  kelip  ornyghuyna, iyelenip  alyp  otarlaudyn  janasha biylep-tósteuding jana  bir  formasynyn  Shyghys   Týrkistanda  jedel  jýzege  asyrylyp  ketuine  mýmkindik  jasap  berdi.  Endigi  jerde   kýres  pen  soghystan  nәtiyje  shyghara  almasyn  bilgen  ýsh  aymaqtyn  basshylary  avtonomiyany  mise  tútugha  mәjbýr  boldy.  Al,  Ospan  batyr  bastaghan    toptar  oghan  kónbedi.  Olar  Shyghys  Týrkistan  ýshin  jәne  ony  tәuelsiz  memleket  retinde  saqtap  qalu  jolynda  jandaryn  qúrban  etuge, aqyrghy  demderi  ýzilgenshe  kýresip  ótuge  baratyndaryn  mәlimdedi.

El  basqarghan  ózgeler  mәmlege keluge  niyettendi. Alayda, Zuqa-qajy syndy erge jasaghanynday sol  basshylardyn  da  týbine  qytaylar  jymysqy  әreketpen  jetip  tyndy. Ýsh  aimaq  basshylaryn  kelissóz  jýrgizemiz  degen  syltaumen  Pekinge  shaqyrtady  da  iz-týzsiz  joghaltyp  kózderin  qúrtyp  jiberdi. Keyin  halyqqa  olardy  jol-jónekey  úshaq  apatynan  mert  boldy-dep  habarlaghan. Qytaylar  osylaysha  qulyghyn  asyryp, eldi  basshysyz  qaldyrdy  da  momyn  halyqty  zymiyandyqpen  aldap-arbap  jaulap  aludyn  onay  jolyn  tapty.         

Qúlja  qalasyndaghy  Kenes  Odaghynyn  elshisi  ýsh  aimaqtyn  ókili  etip,  qasyna  ýsh  adam  ertip  Pekinge  barady. Olar  sonda  QHR-synyn  qúrylu  saltanatyna  qatysady. «Soghan  qatysqan  Sayfeddiyn  men  Hәkimjan  ekeui  Mao-Ze-Dungha  shapan  jauyp,  ýsh  aimaq  Shyghys  Týrkistan  ókimetinin  inine  su  qúidy» - dep  jazdy,  keyin qytaydaghy  qazaq  tarihshylary.

Shyghys  Týrkistannyn  últtyq  armiyasy  bolghan 50  myn  atty  әskerdi  beybitshilik  ornady,  endi  soghys  bolmaydy  dep  aldap-sulap,  qaru-jaraqtarynan  aiyrghan  son  qúrylystyn  auyr  júmystaryna  salyp, adam  tózbes  qorlyq  kórsetip  azaptaghan. Osylaysha, azyp-tozghan  alash  azamattary  keyin  óz  auyldaryna  әren  jetken  eken.

Al,  Altay  aimaghyndaghy  Ospan  batyr  bastaghan  kýreskerler  qaru-jaraqtaryn  tastamay  qaqtyghysty  jalghastyryp, azattyq  ýshin  qan  tógumen  boldy.  1949  jyly  KSRO  men  QHR  armiyasy  birigip  shabuyl  jasaghanda  da,  olar  qaysarlyqpen  qarsylasyp  baqty. Ózderinen  neshe  mәrte  kóp  әri  qaru-jaraqtyn  jana  týrlerin  iyemdengen  jaudyn  joyqyn  kýshine  tótep  bere  almay  sheginse  de  erjýrek  qazaqtar  berilmedi.

Alayda,  qazaq  halqynyn  osynau  tarihiy  taghdyry, shynayy  erliktin,  tektiliktin  ýlgisi  bolghan  derektermen tarihy Otanymyz әli de tolyq tanysyp ýlgermey jatyr. Olar san jaghynan azdyq etip te jatqan joq. Al, Zuqa qajy – erkindik ýshin kýres ýshin jolynda janyn pida etken san jýzdegen esil erlerding ishindegi Altay aspanynda jarqyrap janghan bir shoqjúldyzy bolatyn.   

Quandyq ShAMAHAYÚLY, halyqaralyq jurnalist

Abai.kz