Júma, 3 Mamyr 2024
Biylik 4662 0 pikir 19 Qantar, 2016 saghat 12:36

JANA MÁJILIS QATARYNAN ELGE ORALGhAN QANDASTARDY KÓRGIM KELEDI

2012 jylghy 15 qantarda saylanghan QR Parlament Mәjilisining partiyalyq tizim boyynsha deputattary mezgilinen búryn qyzmetin toqtatyp, altynshy shaqyrylymgha mezgilinen búryn saylau ótkizu mәselesin kýn tәrtibine shyghardy. Parlament Mәjilisi men barlyq dengeydegi mәslihat deputattarynyng kezekten tys saylauyn ótkizu turaly Mәjilis deputattarynyng ýndeu mәtinin jariya etken deputat Núrlan Ábdirov, QR Preziydentine Mәjilisti merziminen búryn taratu jәne kezekten tys saylau taghayyndau turaly Jarlyghyn qabyldau turaly bastama kóterdi. Elbasy búnday jarlyqqa qol qoyghan jaghdayda, Konstitusiyagha sәikes jarlyq shyqqannan keyingi eki ay ishinde Mәjilis saylauy ótkizilui kerek.

Zang shygharushy biylikting elding iygiligine jaraytyn zandar shygharuymen qosa elding lauazymdy túlghalaryn taghayyndauda da ókilettiligi bar. Búl daghdarys qysqan, «2050» siyaqty strategiyagha úmtylghan elding qadamdaryn aiqyndauda Parlamentting manyzy, deputattardyng qyzmeti, olardyng janaryp otyruy, әdil saylaulardyng ótui qanshalyqty kerek ekenin pash etse kerek. Zang shygharuda әdilettilik pen demokratiyany Europa elderining tәjiriybesine sýienip ornyqtyrghysy keletin Qazaqstan Parlamentinde Europadaghyday әdil saylaudyng boluy da asa qajetti. Saylaudyng әdilettiligin «bolady»-nyng sybysy shyghysymen-aq qogham talqylap ketti. Al, halyq saylaytyn deputattargha endigi kezekte kimder layyq degen súraq tónireginde el arasynda aluan pikir bar. Ol pikirlerding deni jas buyngha minberdi beru kerek degenge sayady. Songhy kezderi zang shygharushy organ ghana emes, basqa da atqarushy biylik ókilderining kóp bóligin zeynet jasynan asqandardyng qúraytyny aitylyp jýr. Elding tizginin jas buyngha, Mәskeudi qaghbasynday kórgen kommunizmning dertine shaldyqpaghan, Sosializm tarihyn emes Alash ziyalylarynyng kitaptaryn oqyp ósken jastargha, «Bolashaqtyqtargha» beretin kez keldi. Ári, shettegi etnikalyq qazaqtardan Atajúrtqa oralyp, el ishinde belsendi qoghamdyq qyzmet istep jýrgen kisilerding de Mәjilis kreslolarynda otyruy artyq bolmas.

Elbasy Úlytaudaghy súhbatynda da, memlekettik arnalar tilshilerimen 2015 jyldy qorytyndylaghan «beyresmiy» әngimesinde de oralmandardyng keluine esh tosqauyl joq ekenin, olardyng keluine memleketting mýddeli ekenin aitty. Úly kóshting bastaluynyng negizi men dәleli 1990 jyldyng 25 qazanynda bekitilgen «Qazaq KSR-dyng egemendigi turaly deklarasiyada shettegi qazaqtar Atamekenge oralugha tolyq qúqyly» degen bap edi. Ol bap 1991 jylghy 16 jeltoqsandaghy «QR-dyng tәuelsizdigi turaly» zanda da búljymastay etip qaytadan bekitildi. Sodan beri, 2015 jyldyng sonyna deyin elge  1 milliongha tayau, naqtysy 260 325 otbasy, jan basy 955 894 etnikalyq qazaq kóship keldi. Osy oralghan aghayyndardyng 61,6 payyzy Ózbekstannan, 14,2 payyzy Qytay, 9,2 payyzy Mongholiya, 6,8 payyzy Týrkimenstan, 4,6 payyzy Resey Federasiyasynan, 3,6 payyzy basqa elderden keldi. Olar sonday-aq elge kelgende de ishki demografiyagha aitarlyqtay ýles qosyp jatyr. Oralghandardyng ishinde ghylym dәrejesi boyynsha 74 doktor, 213 kandidat,  44 myngha tarta jogharghy jәne ayaqtalmaghan joghary bilimdi, 93,6 myng arnauly orta bilimdi azamattar bar.  Syrttan oralghan aghayyn elding demografiyasyna qana emes, әleumettik ekonomikalyq jaghdayyna da serpindi septigin tiygizdi. Mәjilistegi 107 deputattan 9-yna arnayy Qazaqstan Halyq assambleyasynan oryn beriletini belgili. 18 milliongha tayau halyq sanymyzdyng 12 milliony qazaqtar bolsa, 3,5 million orystar. Halyq assambleyasyna qalghan eki-eki jarym million halyqtyng mýddesin qorghaytyn jeti birdey deputat taghayyndauyna erekshe mýmkindik berip otyrmyz(Orys aghayyndardyng tildik túrghydan mәrtebesi bolghandyqtan bólek jazdyq). Demek, millionnan astam oralmandar mәselesin de kóteretin birneshe deputat kerek.

Sondyqtan da, halyqtyng mәselesin Ýkimetke tike qoyatyn qalaulylar arasynda shetten oralghan qandastarymyzdan da Mәjiliste birneshe kisining otyruy kerek-aq. Oralghan aghayyn arasynan deputtardyng boluy:

  1. Elbasynyng kóshi-qon sayasatyn jandandyrugha, el ishindegi túraqtylyq pen tynyshtyqty saqtaugha;
  2. Atajúrtqa bet týzegen syrttaghy qandastarymyzdyng kóshin ýdete týsuge, olardyng zangha say qonystanuy men jergilikti jerge sinisip ketuine, qújattyq mәselelerining sheshiluine;
  3. Atajúrtqa oralghan qandastarymyzdyng balalarynyng memleketke qajetti mamandyqtar taghayyndaytyn oqu oryndarynda bilim aluyna, «Serpin» siyaqty baghdarlamalardyng iygiligine qol jetkizuine;
  4. Sheteldegi qazaqtardy aqparattandyru men olardyng úrpaqtarynyng ana tilinde bilim aluyna memlekettik dengeyde jәrdem etuge, әri olardyng túrmys tirshiligi men mәdeny ómirinen der kezinde aqparattar alugha;
  5. Sheteldegi qazaqtar arasynan әlemning manday aldy oqu oryndarynda oqyp, shet elderde jogharghy ghylymy qyzmet atqaryp jýrgen mamandardy elge qaytarugha(osynday myndaghan mamandar bar), olardyng Qazaqstan ghylymyna ýles qosar júmystar isteuine;
  6. Shetel qazaqtary arasynda týrli mәdeny jiyndar men qúryltaylardy jýieli týrde ótkizip túrugha jәne odan jemisti nәtiyje, jaqsy qorytyndy shyghara biluge;
  7. Qazaqstannyng damu strategiyalarynyng bir nysanasy bolghan Elimizding demografiyasynyng artuyna ýlken kómegi tiyedi.

Al, sheteldegi kóshi qozghalmaghan etnikalyq qazaqtardyng sany әli de bes million shamasynda. Tәuelsizdik turaly zanda mәrtebesi kórsetilgen shettegi aghayynnyng elge oraluy qazaqstandyq «Mәngilik el» iydeyasy men «Núrly jol» bastap baratyn «Qazaqstandyq armandy» da nyghayta týspek. Olay bolsa, shettegi qazaqtyng jayyn, olardyng geografiyalyq erekshelikterin  anaghúrlym jaqsy biletini ýshin, zang talabyna say elge oralghan aghayyn arasynan azamattargha Mәjilisten oryn búiyrsa esh sólekettigi bolmas.

Búl turaly Konstitusiyada da oralmandar ýshin qúqyqtyq shekteuler joq. Konstitusiyanyng Parlament turaly bóliminde, 51 - baptyn, 4 – tarmaqshasynda: «Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghynda túratyn jәne onyng aumaghynda songhy on jylda túraqty túryp jatqan adam Parlament deputaty bola alady. Jasy otyzgha tolghan, joghary bilimi jәne keminde bes jyl júmys stajy bar, tiyisti oblystyn, respublikalyq manyzy bar qalanyng ne Respublika astanasynyng aumaghynda keminde ýsh jyl túraqty túryp jatqan adam Senat deputaty bola alady. Jasy jiyrma beske tolghan adam Mәjilis deputaty bola alady.» dep jazylghan. Qazaqstan Respublikasyndaghy saylau turaly zany, 86-babynda, Mәjilis deputattyghyna kandidattargha qoyylatyn talaptar «Mәjilis deputaty bolyp saylanu ýshin azamat Konstitusiyanyn   51-babynyng 4-tarmaghynda belgilengen talaptardy qanaghattandyrugha, sonday-aq Konstitusiyanyng 33-babynyng 2 jәne 3-tarmaqtaryna jәne osy Konstitusiyalyq zangha sәikes belsendi saylau qúqyghyna ie bolugha tiyis» dep kórsetilgen. Partiyalyq tizimdegi saylau bolatyndyqtan, saylaugha qatysatyn deputattardy sayasy partiyalardyng bekitetini ayan. Shetten oralghan qandastarymyz arasynda, ishki sayasat basqarmalarynda, audan kólemindegi mәslihattarda qyzmet istep jýrgenderi jeterlik. Sayasy partiyalargha mýshe bolyp, qoghamdyq qyzmet atqaryp jýrgenderi de az emes. Sondyqtan da, aldaghy saylauda partiyalar óz kandidattary arasyna elge oralghan qandastarymyzdyng da esimin qosady dep senemiz.

Núrghaly Núrtay

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 599
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 342
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 347
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 350