Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 11768 0 pikir 23 Qyrkýiek, 2015 saghat 14:08

HAN KENE: AJAL AYYRYGhYNDA

 (Sony. Basy siltemede: (http://abai.kz/post/view?id=4618). Bastapqydaghy taqyryby: «Han Keneni Mahambet nege óltirmek boldy?»  

Múghadjar tauyndaghy tal daraqtardyng japyraqtary mezgilinen búryn sarghayyp, qonyr kýzi әdettegiden erte týsti. Han ordasynyng jalshy-malshylary qarbalas tirshilikke kóship, otyndyq aghashtar dayyndap, tezek, oiylghan qilardy jinastyryp kepken kýiinde saqtaugha qamyspen shatyrlap ýstin jabumen әlek. Búlaqtardyng kózin ashyp suyn molaytyp, qaugha batatynday shúnqyrlap, mal ayaghy qúlatpaytynday etip taspen qorshap tastady. Han ordasynyng ne istep, ne qoyyp jatqanynan habarsyz jalshylar, biyl kóshpesek eken dep uayymdap jýrip, qysqa dayyndyqtaryn tәmamdap, belderin bosatyp kóp sharuanyng betin qaytardy.

Ýsh tórt qatar jelilerdegi noqtaly qúlyndardyng sany 70-80-ge tayau. Jayylymnan qaytqan biyeler óz qúlyndaryn adaspay tauyp, emirenip, iyiskesip túrghanda, sauynshylar eshkining terisinen jasalghan kishkene qaughalaryn alghan jas kelinshekter men qyzdar, aq bilekterin sybanyp bie sauugha kirisip ketedi. Saughan sýtterin qada aghashqa baylanghan mesterge qúiyp toltyryp otyrady. Jigitter jelige qosaqtalghan sauylghan biyelerdi aghytyp keshki jayylymgha óriske aidaghanda asyr salghan qúlyndardyng shúrqyray kisinesip, bir birimen tistesip oinaghanyn qyzyqtap auyldan úzay beredi. Kýndelikti osy әdet jaylaudyng sәnindey kórinip jarasym tauyp túrady.

Embi ózeni jaqtan 10-15 ýiirdey jylqy aidaghan jylqyshylar jaqyndap qalghanda ile-shala atqa mingen batyrlar «suyt aidalghan neghylghan jylqylar» dep aldynan shyqty. Tabynnyng aldynda aqboz attyng ýstine yrghala jayghasqan Tabyn ruynyng biyi, on myng jylqy aidaghan bayy Kýresh eken. Dauysy qatqyl shyghyp:

- Kenesary hangha sәlem bergeli kelemiz. Myna jylqylar hangha degen syiymyz. Osynda mening kýieu balam bar, qyzym bar, kórispegeli kóp uaqyt boldy. Solardy kórgeli kelem.

- Kýieu balang men emes pe? - dep aldyna kelip attan týsken Búqarbay batyr, atasyn attan týsirip qúshaqtasyp amandasty.

- Búl ne, tanymay qaldym ghoy. Saqal qoyyp qaughaday etip, ósirip jiberipsin? Basta bizdi hannyng ýiine. Jasym seksenge tayasa da sәlem beruge keldim.  Atyna qayta mingen baydy hannyng esigining aldyna әkelip attan týsirip, atty alyp keri búrylyp ketti.

Tórde jatqan han Kene ayaq qolyn jiyp dauystap sәlem berip qolyn sozghan baygha «әleykýmsalam» dep jauap berip, qolyn aldy. Tórge otyryp jayghasqan son:

- Tabyn ruynyng qazaghy, Kýresh degen bolamyn. Osynda mening kýieu balam men qyzym bar. Solardy kórip, sizge sәlem bereyin dep keldim.

- O, bizding Ayakeng be? Ol mening beldi batyrymnyng biregeyi ghoy. Aqmola bekinisin alghannan keyin batyrlyghyna sәikes, is qimylyna tәnti bop, jasy kishi bolsa da «Ayaken» atanghan kózsiz batyrym ghoy.

- Kýieu balamdy mәrtebelegeninizge raqmet, han Kene. Auylgha qonaq bolsanyz, el alys emes. Sybaghanyzgha ýsh jýz jylqy aidatyp keldim, - dep Kýresh  bay keregege arqasyn tirey, beline jastyq qoyyp, tizesin bosatyp erkindey otyrdy.

Dastarhan jayylyp bauyrsaq, irimshik, balqaymaq ýlken syrly júqa legenmen pisken qazy, qarta, jal-jaya qoyylyp, aghash sharamen qymyz әkelindi. Hannyng kishi әieli Janyl qytaylardyng qolynan shyqqan, gýlmen órnektelgen kәrlen keselerge qymyz qúiyp úsyndy. Semiz qazydan qarta qosyp dәm auyz tiygen Kýresh bay joldan shóldenkirep kelgenin bildirip qymyzdy meyirlene ishti. Han Kene el júrtynyng amandyghyn súray kele:

- Bizding Búqarbay, Jolaman batyrlar shyqqan Tabyn ruy han ordasynyng Kishi jýz jerine kóship keluine qanday kózqarasta ekenin aita otyrynyz, Kýreke?

- Aytsam, Tabyn ruynyn  shejiresi erteden bastalady. Soghyspen shynyghyp, eldigin saqtay bilgen Kishi jýzding ishindegi beldi ru. Óziniz aityp otyrghan Búqarbay men Jolaman siz bastaghan orysqa qarsy jalpy halyqtyq kóteriliske basqa Kishi jýz rularynan kim qatysyp otyr? Eset pen Janqoja keshegi Isatayyng kózin kórgen Mahambet tu kóterip úran salsa ayaday Kishi jýzge týgel jetedi. Keshegi Tilenshi, Edige, Ábit, Aqas batyrlardyng әruaghy qoldap el azattyqqa jeter edi. Qoqandyqtar qarsy túratyn jau emes. Bizding Búqarbay bala kýninde qol bastap, eren erligimen talaugha ketken maldy qaytaryp alghan. Eset, Janqojanyng batyr ekeninde shәk joq. Bir-aq ru namysynan asa almay jýr. Býkil qazaq bolyp qozghalmasaq jeke-jeke batyr bolyp, by bolyp ataq shygharyp, danqqa bólenip jýrip orysqa jem bolamyz, han Kene. Lәji bolsa ýsh jýzding basyn biriktirip Abylay han túsyndaghyday bir qolbasshygha baghynyp tәuelsizdigimizdi qorghamasaq, orystyng generaldaryna qúl bolyp ketemiz.

- Mening de oilap jýrgenim sol emes pe? Eset, Janqojanyng Bógenbay, Qabanbaydan qay jeri kem. «Tek óz ruym aman bolsa» dep oilaydy. Orystan shen shekpen alyp, til tabysyp ketsek te jaman bolmaydy deytin kórinedi. Aragha adam salyp ta, sózge keltire almadym. Sol ýshin qan tógisemiz be? Jappastardyng biylerimen kenesip, zeket jinap keluge jibergen adamdarymdy bauyzdap óltirip jatqanda beseui qashyp qútylyp habar әkeldi, Baytabynday batyrym ýshin kek alugha, malyn aidatyp alugha mәjbýr boldym. Ony estip jatqan shygharsyz. Shektiler qoldap, qosylghysy kelmeydi. «Maghan qosylmadyn» dep qan tógiske bara beru aqylgha siya ma? Onsyz da «qandy qol han atandym» dep sózin doghardy.

- Eli ýshin er azamat ne kórmeydi. Bókey ordasy orystanyp bitti. Taza jýrgen Esetke de shen berip ózderine qaratyp aldy. Keshegi Isataydyng Mahambeti Jәngirge de jau bolyp, sizge de jau bolyp myltyq ala jýgiripti dep estidim.

- Ne deysiz, Kýreke?!

- Estigen qúlaqta jazyq joq. Shektilermen eki kýn kenes ótkizipsiz sol kezde.

- Búny sol jerde nege estimedim, - dep tizesin bir soghyp, qany basyna shauyp, kózi qantalap shygha keldi. «Beker aityp qaldym ba?» degen Kýresh «syrtqa shyghayyn, balalargha barayyn» dep syltauratyp túryp ketti.

Bólek tigilgen batyrlar auyly Búqarbay batyrdyng atasy keldi dep bir tu biyeni jәukemdep, qashanghy әdetterinshe jyly júmsaghyn qonaq kelgen ýige qaldyryp bólip-bólip aldy. Batyrdyng әieli Kýmisaydy qaljaqtap qalay qosylghandaryn súrap qoymaghan song Kýmisaydyng ózi:

- Batyr meni alghan joq, batyrdy men aldym, - dep aidy aspangha bir-aq shyghardy.

- Qalay-qalay degen qúrdastaryna ol bylay bolghan, - dep әngimesin jalghastyrdy. Bir kýni qaraqalpaqtyng qaraqshylary mynnan astam jylqyny jәne qolyna ilikken  3-4 qyzdy óngerip ala ketti. Onyng ishinde men de barmyn. Ákem «attan» salyp auyl eldi jinap attanghansha Búqarbay 5-6 jigitpen kóp úzatpay bizderdi quyp jetip aiqasqa týsti. Jiyrma shaqty qaraqshyny attan týsirip, jylqynyng aldyn qayyryp alyp bizge keldi. 4 qyzgha 4 qaraqshynyng atyn mingizip jylqyny aidasyp auylgha keldik. Ákemning quanyshynda shek joq, әkelgen jigitterge eki-eki jylqydan jetektetip qaytarmaq boldy. Jolshybay qatarlasyp kele jatqanda maghan sóz salyp «basynyz bos pa?» dedi. Bos dedim. «Bir qaraqalpaqtyng kýni bolyp ketkenshe, bir batyrdyng toqaly bolayyn» degen oiym jenip ketti. Ákeme sóz salghan eken, mol qalyng mal súrapty. «Onday mal mende joq» dese «maly bar adam alady» depti men әkeme baryp:

- Áke, Búqarbay batyr mol qalyng emes, bir qos jylqyndy qaytaryp berdi. Ol az ba? Bir qaraqshynyng kýni bolatyn qyzyndy qaytaryp berdi ol az ba? - dep edim. Ákem:

- Jә, boldy. «Qartayghan shaldyng kózine mal bitedi» degen. Jasau jabdyghynmen  toyyndy jasap berem, - dep keshirim súraghanday boldy. Ángimening syryna qanyqqan batyrlar  siz toqal emessiz, agha batyrlardyng әielderi bolmasa, «naghyz bәibishenin» ózisiz. Aldynyzdy qiya ótken jas kelinshekter bar ma? Sizden syily әiel joq, - dep qonaq qabyldau qamyna kiristi.

Kenesary Aghybay batyrdyng qosynyndaghy bes ata Qarakesekting ataq danqy shygha qoymaghan Baghys batyryn, Aytmaghambet paluanyn, Nysanbay jyraudy shaqyrtyp aldy. Kýresh baydan estigen әngimesin aityp shektiler auylyna baryp biring paluan, biring jyrau bolyp Isatay batyrdyng kózin kórgen Mahambet aqyndy tauyp alyp sóilesinder. «Erkimen kónse auylgha әkelip qonaq etinder. Bolmasa әkeluding jolyn tabyndar. Óltirip almandar. Qylyshtaryndy saptama etikting qonyshyna, qisyq jaghymen tyghyp kórsetpender. Tanerteng ýn týnsiz jýrip ketinder» dep qysqa-qysqa sóilep, tapsyrma berip shygharyp saldy.

Búqarbay batyrdyng syily qonaghy bolghan Kýresh bay týn úzaghyna batyrlardyng әngimesin tyndap sharshaghanyn úmytyp ketti. Aqmola bekinisin, Sozaq qalasyn, Jýlek bekinisin alghan batyrlardyng erligin aitqanda birin biri kótermeley sóilep jalghastyrady. Ara-arasynda Dosqoja aqyn Kenesary-Nauryzbaydy, Aghybay men Búqarbaydy, topyraghy keppegen Baytabyndy jyrlaghanda say-sýiekterin syrqyratyp jiberdi. Aqynnyng jyrynan Alpamys, Qoblandy batyrlardy elestetip kónili marqayyp «Pa, shirkin, bәrekeldi» dep kóz kórmegen batyrlardan, ózimizding batyrlar artyq eken ghoy, «tau qoparyp, tasty búzghanday Aqmolanyng bekinisin tas talqanyn shygharghan ne degen erlik?» dep sýisinip otyrdy. Týn biraz uaqytqa úzap ketkenin bayqap, etting toghynan keyin jatargha ishken qymyzdan son, jaqsy demalyp, jәy túrdy. Týstikti Tabyn-Jolaman batyrdyng ýiinen jasap keshki besinde Kenesary hangha hosh aityspaq bolyp ordasyna barghanda hannyng óni synyq, týnimen úiyqtamaghan adam sekildi bop kórindi. Qysqa ghana hosh aitysyp «batyrlarynyzdyng barlyghy saydyng tasynday iriktelgen eken, siz almaytyn qamal qalmas» dep tilek aityp, jolgha shyqty.

Shynynda da han Kenening týn úiqysy shala bolyp kórgen týsteri kónilge kirbing sala berdi. Jappas ruynyng jylaghan balalarynyng dauysy qúlaq týbinen shyryldap, Altybay by janghan ottyng ortasynda otyryp, alaqanyn teris qaratyp «Áy, Kenesary, Áy, Kenesary» dep aiqaylaghan dauysy «saghan da, keler kezek» dep әlde nelerdi aityp, túra salyp bas salarday qompan-qompang etedi. Shoshyp oyanghan Kenesary «búlar ózderining istegenin bilmeydi eken-au» dep sóilegende janynda jatqan Janyl:

- Sabyr, sabyr, Han iyem, jaman týs kórdiniz be? Týs týlkining boghy deushi edinizder ghoy. Jastyqqa basynyzdy qoyyp, damyldanyzshy, - dep ózining qúshaghyna qaray baurap kórpeni iyghyna qaray tarta jauyp tamaghynyng astyna basyn tyghyp, samayynan tómen qaray saqalyn sipap jatyp, ýstinen auyr jýk týskendey tanghy tәtti úiqygha berilip ketti. On ekide bir gýli ashylmay túrmys qúrghan Janyl tórt úl tapsa da betining әri qashpay, qyz kýnindegi tal shybyqtay denesi endi tolysyp, uyzday tolyqsyp jýrgen jýris túrysy jan bitkendi jalt etkizetin.

Kenje úldaryn Sadyq pen Shyghaydy Kýnimjan bәibishe bauyryna salyp kýndiz týngi ermegi sol bolatyn. Kýtushileri kýndelikti shomyldyryp, tamaqtaryn dayyndap, toyyndyrghan song dalagha shygharyp bir mezgil Balqashtyng salqyn samaly esken jaghalaugha deyin seruendep Kýnimjan bәibishe de sergip qaytatyn. Barlyq balasynan Sadyqty erekshe jaqsy kóretin han Kene, bir mezgil Kýnimjannyng otauyna kelip erkeletip, qúshaqtap jatyp, qonyp ta qalatyn. Atqa mingizip auyldan úzay qydyrtyp batyrlyq, erlik turaly әngime aityp berip, qaytalap ózinen súrap ne týsingenin bilip otyratyn. Kenesarynyng kólenkesindey bolghan Qaraýlek, atyn jetektep jýrip kóz aldynan tasa jibermey, jan jaqty sholyp bayqap jýredi. Búl Qaraýlekting 10 jylghy kәsibi. IYesining kóz qarasynan ne aitqaly túrghanyn týsinip, súq sausaghymen barmaghynyng qimylynan әreket jasaytyn.

Sadyq toghyzdan ongha ketip barady moldagha oqytyp nemese mektepke beru oiynda joq. Balghoja by bolsa ýlken úly Altynsarynyng balasyn әkesi qaytys bolghannan keyin besikte jatqanda-aq asyrap alghan. Altygha tolmaghan sol nemeresin Orynborgha internatta jatqyzyp oqytamyn dep әlek. «Orystanu» osyndaydan bastalady ghoy dep oilady da qoydy. Al Balghoja by dýniyening kilti malda emes, oquda dep týsingendikten Kenesary Múghadjargha kósher jazda-aq orys múghalim jaldap auyldyng balalaryn oqytugha kirisip ketkenin esine aldy.

Shektiler elinde bir kýn týnep, jaushy bop barghan Baghys, Aymaghanbet, Nysanbay jyrau ordagha kelip kórgen bilgenderin bayandap Mahambetting eki-ýsh kýn búryn óz eline-Berish ruyna ketip qalghanyn jetkizdi. Baghys batyrdyng aituynsha Jappas qyrghynynan aman esen qashyp qútylghan Janghabyl Tólegenov degen by orystardyng Torghay, Yrghyz bekinisterin salugha múryndyq bolyp, kazak әskerlerin jinastyryp, sizding sonynyzgha týskeli jatyr dep jetkizedi. Búny barlaushylaryna qanshalyqty ras ekendigin teksertip, anyq qanyghyn bilgen son, eki myng týtindi Embi ózeninen ótkizip, kóshirip jiberdi. Ózi tәuekel etip Aghybay batyr bastaghan bes ata Qarakesekten, Iman bastaghan Qypshaq, Qúrman bastaghan Tama, Búqarbay, Jolaman bastaghan Kishi jýz sarbazdarymen Torghay dalasyna qaraghan bette jazyq daladan, general Jemchujnikovty kýtip alugha shep qúrady. Búl kezde Kenesary auyly Embi ózeninen ótip ketkenin estigen general alghan betinen ainyp Úlytaugha bet búrady. Kenesary bolsa kóshti keri qaytaryp otynmen qamtamasyz etilgen, jel ótinen yq Múghadjargha qaytyp oralyp, qystap shyghady.

1846 jyldyng kóktemi erte shyghyp batyrlarymen әskery kenes ótkizip kóshti Balqash kólining soltýstigimen jýrgizip Toqyrauyn ózenining boyyna toqtatyp, Balghoja biyding aitqanymen el biylep otyrghan 22 tóre-súltandy, 16 biyding tamyryn basyp óz jaghyna shygharugha tyryspaq.

Kenesary hannyng aldynan qayta-qayta shyghyp kedergi bola beretin qandy qyrghyndar Arsylan Jantórinning auylyn shauyp 44 súltangha qosyp kóp adamyn óltirip, 5000 jylqysyn, 3000 týiesin, siyryn, qoyyn oljalap malsyz qaldyryp ketkeni býkil elge jayylyp bedelining tómendeuine әkelip soqty. Sonda da bolsa býkil qazaqty biriktiru, qasqyrdy biriktirumen parapar bolsada, maqsatynan ainymay «maghan baghynbaghan el mening jauym» dep qazaq birikpese, qyrghyzdy biriktirip Merkeden bastap Tashkentten bir-aq shyghamyn degen oiyn Shúbyrtpaly-Aghybaydyng serigi Mamyt qúmalaqshyny ózimen qosyp shaqyrtyp alyp sәske týsten qúmalaq ashtyryp boljatty. Mamyt qúmalaqty ýsh ret ashyp «kóshting aldy túmannan ashylmay túrghanyn, dauyl túryp bet qaratpay nóserlep jaughan jauyn jol bermey túr, han Kene - dep toqtap edi.

- Orta jýz qazaqtary ne deydi? - dep súraqty tótesinen qoyghan han Kenege qúmalaqty ýshinshi ret salyp «orystar qazaqtardyng soltýstigin týgel orap alypty. Tobyqty, Nayman, Kerey teriskeydegi Qypshaq, Torghaydyng tómengi salasy, Yrghyz boyy - Kishi jýz jeri týgeldey orys bekinisterining qaramaghyna ótken. Úly jýz jerin panalap,  sol jerge bizding kóshimiz toqtar. Jolymyzdyng basy shyghynsyz, ayaghy túiyq bolyp kórinip túr. Alatau etegi týgel orystardyng iyeliginde siyaqty. Jenisimizdi bireuler paydalanyp ketkeli, qimyldar jasap ishimizge kirip alghan. Arghy jaghyn Alla ózi kórseter. Aq sóilegen qúmalaqqa renjimessiz, Han iyem» - dep Mamyt qúmalaghyn jinay bastaghanda  han Kene Aghybay batyrgha qarap:

- Nauanyng qayda? Shaqyryp alyp kóshti Balqashqa bastandar. Tabyn, Tamadan bes jýzdey sarbaz qosylady. Búqarbay, Jolaman, Qúrman batyrlardy aldynan shygharyp kýttirip alyndar. Jemchujnikovtyng әskerining artynan jýrgeli otyrmyz, qayyrylyp soghyp, soghys ashyp jýrmesin algha barlaushylar jiberip habar alyp maghan bildirip otyryndar - dep Aghybaydy da, Mamytty da bosatty.

Ýsh myng týieli kósh, alty myng sarbaz, segiz myng jylqy, eki myng iri qara shyghysqa qaray bet aldy. Biylikóldi basyp ótip, ózining bólesi Bayzaq datqagha jolyghyp, Úly jýz Dulat balalarynan jasaq jinatyp qoigha pәtualaspaq niyette edi. Aldyn ala jaushylar jiberip Tashkent biyleushisi bolghan  Jolbarys hannyng shóberesi Janystyng tóresi Ábilpeyzding Rýstem tóresin shaqyrtyp, auylda bolularyna tapsyrdy. Ýisin júrty Tashkenttegi Jýnisqojanyn, qyrghyzdaghy Jayyl qyrghynynan beri soghys órtin kórmey adam sany kóbeyip, әsker jasaqtaugha mýmkinshiligi bar dep 5-6 myng sarbazdyng basyn qostyrugha qol jetkizbek. Týieli kósh, qalyng jylqy, aidaudaghy týie men siyr Biylikólding syrtyn ainalyp, baghytyn ózgertpey Hantauyna jetu ýshin Qúlan dalasynda erulep bir qonsa, «arghy jaghy tayaq tastam jer» degendey kónilge toq sanalyp keledi.

Kenesary 30 batyryn qasyna ertip kóshten bólinip Bayzaq datqanyng auylyna qaray bet aldy. Kók maysada bie baylatyp jan raqatyn kórip jatqan bólesi, Rýstem tóreni syilap qonaq etip, Kenesary hannyng keletinin habarlap, jalghyz kelmes dep qonaq ýiler tikkizip, soyys maldaryn rettep kýtip otyrghanya eki kýn bolghan eken. Aq shaghalaly kólding jaghasyna qaly kilemderdi tósetip, kórpesheler jayylyp jastyqtar qoyylghan. Qonaqtardy әudem jerden Bayzaq datqa, Rýstem tóre Dulattyng iygi jaqsylary aldynan shyghyp qarsy aldy. Beldi-beldi, bedeldi adamdardy jinaghanyna han Kene ishtey razy bolyp kópten kórispegen bólesin aiqara qúshaqtap kóristi. Rýstem tóremen qol alysyp, iygi jaqsylargha amandasyp әngimege birden kirisip ketti. Kishi jýz jerinde bolyp jaz jaylap, qys qystap qaytqandaryn habar berip, túraqty әsker ústaugha qam jasap jýrgenin aityp, sol mәselemen osynda kelgenin tilge tiyek etti. Bayzaq datqa onday mýmkinshilikting baryn aitsa, Rýstem tóre ýlkendigin bildirip «Orta jýz senen teris ainalyp, 10 jyl boldy arystansha alysyp orystan góri, óz tórelerindi qyryp joyyp baghyng janbay jýr, Úly jýzding ortasynan jer alyp jan tynyshtyghyn saqtasanshy» degen sózine Kenesary qatty shamdanyp:

- Ne tantyp otyrsyng agha? Handyghyndy tastap, qashyp kel dep otyrsyng ba? Abylaydyng nemeresi ekenim ras bolsa, bas ketse ketsin, atamnyng armanyn oryndauym kerek. Sarbaz jinamasang jinama, qarnynnyng toyghanyn bilip el arasyna iritki salma! - dep qylyshynyng sabyn qatty qysyp Bayzaq datqanyng dastarhany bolghan son, ashuyn әreng basty. Rýstem tóre túryp ketkisi kelip, jer tayana bergende «otyr agha, eldi dýrliktirme» dep sabasyna týsirdi. Rýstem tóre qaytyp sózge aralaspady. Bayzaq datqa Kenesarynyng ashuyn basu ýshin «10 myng sarbaz jinap, habar bergizem» dep uәde berip, bólesining kónilin basty. Tamaq jelinip, qymyzben toghyn basyp atqa mingen Kenesarylar jele shoqytyp otyryp Qúlan dalasyna jetpey kóshti quyp jetti.  Jenil jelpi ýiler tigilip, jer oshaq qazylyp, qazan ornatylyp, jelsiz tynyq auada týtinderi týzu kóterilip, ashyq aspan astynda tamaqtanyp jigitter toqym tósenip, er jastanyp tynyqty.

Aman esen Balqashtyng Qashqantenizine jetip, elde qalghan Janaydar, Qanlybay batyrlarmen qauyshyp shanyraq kóterip «ayqay boz ýiim, keng sarayday óz ýiim» dep boylaryn jazyp eki-ýsh kýn demalghan song Kenesary han kenesin shaqyrdy. Oghan bas batyrlardy týgel qatystyryp aldaghy jospardy talqylap, kimning nemen ainalysatynyn belgiledi. Biylghy 1846 jyldyng basynda Qúnanbay agha súltan bolyp orys patshasyna ant beripti. Nede bolsa aldynan óteyik dep Aghybay batyrdy jibermekke, «ne aitar eken» tamyryn basyp kóreyik dep, ózimen niyettes Qarakesekting Janghúty (Sýiinbay aqyn jyrlaghan Janghúty. Qúnanbaydyng Abayyna bata bergen Janghúty) biyin qosty. Naymannyng tóresi, ózining nemere bauyry Beksúltangha Jolaman batyrdy júmsap, Tobaghabyl biydi qosyp attandyrugha, Shaprashtynyng tóresi  Sýiikke Dosbol biydi attandyrmaqqa, qasyna Janaydar batyrdy belgiledi. Balghoja by aitqan bi, tórelerding bәrine habar saldyryp, jasaq jinaugha tapsyrmany týsindirip, kimmen qalay sóilesuding mәnisin aityp, baghyt baghdar bergen keleli kenesting sәttiligin tilep batalasty.

Qanlybay batyrdy bas etip, Kishi jýzden aidap kelgen maldy da qaldyryp, Hantau menen Qashqantenizding arasyn jaylap, órisin Moyynqúmgha deyin sozugha kenes berdi. Kýnimjan bәibishesine bas ordany búzbay bala shaghamen qaldyryp, ózi Janyldyng otauymen elshi batyrlaryna bergen uәdesinde  Balqashty shyghysynan ainalyp ótip Saryesik-Atyrau týbegine toqtaytynyn aitqan. Kishi jýzden qosylghan sarbazdarmen, Orta jýzding sarbazdaryna Tama-Qúrman batyrdy qolbasshy etip barlyghy 4 myng sarbazdy bas ordanyng manayyna qaldyrdy. Jolgha bes ata Qarakesekten shyqqan Aghybay batyrdyng jasaghyn alyp, Toqyrauyn ózenining boyynda otyrghan Abylay zamanyndaghy  Balta, Deripsaly, Jiydebay batyrlarmen qatar shyqqan Tobyqty-Qaramende biydin, Dadan-Tobyqty eline kelip ordasyn tikti. Búl kezde Dadan-Tobyqtynyng tóresi seksenge jaqyndaghan ózining tuysy Rýstem tóre bolatyn. Aghasyna ózi baryp sәlem berip, kelgen sharuasyn aitqanda «Qaramendedey batyr, Qaramendedey by qaldy ma?» atqa mingeni saghan ermegende, kimge eredi, 300-400 jigit tabylar astyndaghy attarymen saghan qosylady»  - dep inisining kónilin tapty.

Toqyrauyn ózeni Balqashqa jetpey jer astyna sinip jaghalau kóktem men jazday at túyaghynan oiylyp qalatynyn biletin Dadan-Tobyqtynyng izshilderi qyrat-qyratpen Kenesary kóshin shygharyp saldy. Kósh Qaratal ózeninen ótip týbekke jetip, maldy ishkeriley kirgizdirip, týbekting kire berisine joryq ordasyn tikkizip Aghybay batyrdyng tu ústaushysy Baghys batyrgha biyik qada ornattyrtyp, tudy jelge jelbiretip men múndalatyp qoydy. Elshilerdin  qaytatyn uaqytyn shamalap jatqanda aldymen kelgen Aghybay batyr men Janghúty by boldy. Ómirinde qorjyn ústamaytyn Janghúty by qorjyndy iyghynan týsirip, ong jaghyna qoydy da, jayghasyp otyryp әngimesin bastady.

- Han iyem, sizding toqsan soghysyp, toqsan tabysyp jýrgen dosynyz «ýirenisken jau atyspaqqa jaqsy» degendey Balghoja by agha súltan Qúnanbaydyng qonaghy bolyp, ataq, shen, agha súltandyghyna qútty bolsyn aityp qaytypty. Sizding bizge bergen tapsyrmanyzdy qúlaghyna qúiyp oryndatyp, júmysymyzdy jenildetip ketipti. Barghan betten «jylqy alasyng ba, onyng qúnyn alasyng ba?» dep bizding kelgen sharuamyzdy aitqyzbay týsinip «Aghybay batyr ekeuing 1000 jylqyny aidap, quyp jýrgendering elden úyat. 1000 jylqynyng qúnyn kýmis aqshamen alyndar, myltyq qaru jaraq satyp alsyn. Ásker beretin, ózi az Tobyqtyda adam joq. Qazirgi jaghdayda orystan ziyan kórip otyrghanym joq. Kómegin alyp jatyrmyn. Mynau berip otyrghan aqsha solardyng aqshasy. Qazaqtyng jerine kirip orystar bekinis salmasyn degen Kenesarynyng talaby dúrys, sony qoldaghandyqtan berip otyrmyn. Olar óz jerinde otyryp terezesi teng memleket bolyp sanasyp sauda satyq jýrgizsin - dep kil bir somdyq kýmis aqshany aldyna tógip, sanap al - dedi. Sanap shyqqanda 3000 som bolyp shygha keldi. Búrynnan sanatyp dayyndap qoyghanyn Janghúty men Aghybaygha qayta sanatyp «aqsha sanay bergendi jaqsy kóredi» dep myrs etip bir kýlip aldy. Búrynnan kónilderi jaqyn, әr jerde aralas qúralas bop jýretin Janghúty syrtynan estip jýrgen Aghybay batyrdy  Qúnanbaygha tanystyryp biraz әngime dýken qúrdy. As ishilip qonaqtar jol jýrerde Aghybay batyrgha at ýstinde kóp jýresin, deneng múzdamasyn  dep mol tigilgen qasqyr ishik japty - dep sózin toqtatqanda han Kene:

- Qúnanbaydyng atasyna raqymet. Tekti túqymnyng úrpaghy emes pe? Myrzalyghyn kórsetipti. Mendegi biraz aqshany qosyp qaru jaraq alarmyz. Myna artymyzdan qudalap jýrgen general Jemchujnikovta ne bar deysin. Aldymyzdan kezdeser general Vishnevskiyge adam salyp, qalayda eki-ýsh zenbirek qolgha týsirsek jaman bolmas edi. Aqmola bekinisin alghanda qolgha týsken eki zenbirekting únghylaryn, oqtyghyn syndyryp eki bólip  qiratyp tastap ketipti. Qyryqshaqty doptay-doptay oqtaryn da jeke-jeke shópke bastyryp kómdirip, qadege jarar dep tyqqyzyp ketkenmin, mamany tabylsa qayta qúighyzarmyz dep oilaghanym ghoy. Janyldyng sandyghya saldyryp saqtay túrayyq - dep Janghúty men Aghybaygha alghys aityp shygharyp saldy.

Kýn qúrghatpay lek-legimen kelip jatqan elshileri, batyrlary jaqsy habarmen kónil kónshitip jatqanda Nayman elinen jetken Jolaman batyr alty jýz qaruly qoldy bastap keldi. Búl qoldy jatar orynmen qamtamasyz etuding ontayy kelmeytinin týsingen han Kene, oilaghan josparyn tez ózgertip jolgha attanudyng sheshimin qabyldady. Áskery keneste «orysqa әlimiz kelmese de, qoqangha әlimiz keler» dep Merke qalasyna tútqiyldan shabuyl jasaugha Shudy kesip ótip tómengi Qoraghaty, Aqsu ózenderi jaghynan shyghugha bekindi. Kósh keruenin asyqpay kóshirip, barlaushylar arqyly әskerding is qimylyn bilip otyryp Merke qalasyna jetudi tapsyrdy. Oilamaghan jerden soghys dabylyn qaqqan han Kene 3 myngha tayau qolmen suyt attanyp Anyraqay jotasynan asyp, Aspara dalasynan bir-aq shyqty. Attaryn tynyqtyryp tanghy shabuylgha Merkening batys jaghynan bastap Áulieata qoqandaryna qosyldyrmaugha, shyghysqa qashsa, orystardyng qolyna týsetinin bilip qorshaugha almaqqa әskerdi ekige bólip shyghystan tiyisetindi Aghybay batyrgha tapsyrdy. Soghysty jyldam qarqynmen jýrgizip týske deyin Merke qalasyn tazalap ýlgerdi. Taugha qashyp ýlgergenderi Áulieatagha at basyn irikpey tartyp jetken bette, qoqan bekterine Kenesary hannyng tútqiyldan shabuyl jasaghanyn, kóp qoqandardyng qyrylghanyn jetkizdi. Áulieatalyq qoqandar qarsy shabuylgha shyghyp, Merkeni qaytaryp almaqqa dayyn lashkerlerin (әskerin) sapqa túrghyzyp kerneyletip, syrnaylatyp Zakir bekting ózi qol bastady.

Qoqan lashkerleri kele jatqanyn estigen han Kene, artta kóshting kele jatqanyn eskerip, Merkede qan tógilmesin dep aldarynan qarsy shyqty.  Soghystyng betpe-bet bolatynyn mynbasylaryna, batyrlaryna qúlaqtandyryp nayza, qylyshtaryn qayratyp attandy. Aqyrtóbening oily-qyrly, say-salaly tóbelerine jetkende qoqandyqtarmen kezdesti. Qangha shóldep qalghanday Zakir bekting lashkerleri Qazaqtyng әskerleri kóringennen  qylyshtaryn kókke kóterip algha úmtyldy. Kenesary han sarbazdarynyn, batyrlarynyn  ruhyn kóteru ýshin «Abylaylap» úrandap algha shyqqanda әskerding deni bes ata Qarakesek «Aghybaylap» úrandap ala shapandy qoqandyqtarmen miday aralasyp ketti. Nauryzbay batyr aghasy Kenesaryny 5-6 sarbazgha qorghatyp, ózi algha shyghyp bilekti, jýrekti batyr tendessiz qimyldar jasap, birinen song birin ala shapandylardy domalatyp jatty. Soghysty syrtynan baqylaugha kóshken han Kene batyrlarynyng qoyan-qoltyqtaghy әdis-aylalaryn, mol deneli Aghybay batyrdyng qylysh sermesine bir sәt kózi týsip sýisinip túrdy. Jolaman, Búqarbay, Búghybay, Iman, Jәuke, Janaydar batyrlarynyn  ala shapandylardy bauday týsirip jatqanyna qarap «orystar osynday soghysqa kelse, shirkin» dep biraz oilanyp qaldy. Ong qabaqtaghy nayman әskerleri Qabanbay batyrdyng ruhymen óskendigin kórsetip ala shapandylardy qorshay soghysyp birin shashau shygharar emes. Mynanday jigittermen «bizge jau shaq kele me?» dep masattanyp túrghanda onshaqty atty soghys dalasynan bólektene qashqanyn bayqap qalghan Kenesary astyndaghy túlparyna taqym basyp, ýzengimen qaghyp qalghanda jýiitky jóneldi. Qorghaushylarynan oq boyy úzap ketkende tóbe basynda túrghanda «osy qashqan Zәkir bekting ózi bolmasyn» dep oilap tiridey qolgha týsirmekke qasyndaghy sarbazdan alghan nayzasyn ontalay berdi. Zakir de atynyng basyn keri búryp «meni quyp jetken kim boldy eken» dep qaraghansha qayyng sapty nayzany qara sannan boylatyp ýlgerdi. Barqyt shapannyng syrtynan jenil sauyt kiygen әdemi jigit Zәkir bekting ózi bop shyqty. Qasyndaghy qorghaushylaryn qazaq sarbazdary tez-aq attan týsirip qol ayaqtaryn baylap tastady. Qolbasshysy qolgha týsken ala shapandylar toz-toz bop qashqanmen, bas saughalatugha shamasyn keltirmey qaru-jaraqtaryn bir jerge ýigizip Merkege alyp qaytty. Jylqylaryn er toqymymen aidatyp, Zakir bekten basqa tútqyn almay, ólilerin tirilerine kómdirtuge tastap ketti. Búl jenis Kenesary sarbazdaryna ýlken ruh berip adam shyghynynsyz, jenil jelpi jaralanghandar qylysh kesken jerge  ter singen attyng toqymynan kýidirip basyp, Merkege oraldy.

Qalyng kósh dittegen jerge kelip ordasyn tigip, týtinin týtetip qazan oshaqtaryn qúryp jayghasqan. «Sýiinshilep» auylgha oralghan jaushylardan qoqandyqtardy tas-talqan etip jengenderin estigen auyl jenis toyyn toylaugha qyruar mal soyylyp ýlken toygha kirisip ketti. Búl toygha Súranshy, Sauryq batyrlar kelip, Shymyr ruynyng bii Bayzaq datqa, Janys ruynyng tóresi Rýstem, Botpay ruynyng bii Sypatay  Kenesary batyrlarynyng qonaghy bolyp Áulieata qalasyn týgeldey qoqandyqtardan tazalap Shymkent, Sayram, Tashkentti qaytaryp, Týrkistandy bosatyp han ordasyn ornatugha joryqty jalghastyru kerektigin aityp, ýgittep baqty. Olargha han Kene ýzildi kesildi toytarys berip «Qyrghyz aghayyndardy qosyp almay, qoldaghy әskerimiz azdyq qylady. Búghy, Sarbaghysh, Solty manaptary oryspen auyz jalasyp otyr. Solardyng betin qaytaru kerek. Qyrghyz qosylsa kóp kýsh alamyz, biz az ghana qoqandy jendik» dep eldi sabasyna týsirdi.

Qyrghyzdyng elshisi Qalyghúl Kenesary ordasynyng qonaghy bolyp, Nauryzbay batyrdyng jeke qonaghy retinde kóp syi-siyapat kórdi. Qyrghyz manaptardyng tapsyrmasymen kelip «Qyrghyzdar qazaqtarmen dostyq qarym qatnasta bolady, barlyq manyzdy ister boyynsha Sizben (Kenesarymen) aqyldasyp otyrady» dep uәde berip, uaqytsha bitim jasalyndy. Ondaghy maqsat ortaq jau qoqandyqtarmen, onyng odaqtastarymen kýresu edi. (Osy jerde aita ketetin bir fakti: qyrghyzdyng Jamanqara batyryn Súranshy batyr óltirip kelisim shart búzylyp soghys bastaldy deydi. Qyrghyzdar Súranshyny óltirip, malyn talap aldy dep jazady. Sypatayshy «professorlardyn» nazaryna Súranshy 1815 jyly tuyp 1864 jyly Sypatay sebepshi bolyp Sayram qalasynda ólgen.  Sauryq 1798 jyly tuyp 1854 jyly Qaraqastek manayynda qyrghyzdardyng qolynan ólgen. Jamanqara men Kәriboz batyrdy óltirgen Aghybay. Sauryq ta, Súranshy da Kenesary hannyng kóterilisine qatysqan joq. Olar Vishnevskiy, Kalpakovskiy әskerining qúramynda qoqandargha qarsy kýresti. Sypatay men Bәiet ajaldan tysqary, qashyp ketuge ynghayly qara júmysta,orystardyng keruenin jetektep, oq dәrisin tasyp jýrdi)  Qalyghúldyng sózine senip Kenesary han Kekili tauynyng etegine Maytóbege kóship kelip ornyghady.

Bayzaq datqa, Rýstem tóre, Sypatay by 12 myng әskermen kelip Kenearymen bas qosty. Ýlken kýshke ainalghanyna senip qyrghyzdyng Búghy, Sarbaghysh, Solty rubasylaryn shaqyrtyp qoqandyqtargha qarsy kenes ótkizbekshi bolady. Oghan Orman da, Jangharash ta, Borambay da kelmey soghysqa dayyndalyp, qyrghyzdardyng basyn qosyp «Maytóbege Kenesaryny Qúday aidap keldi» dep Tokmak jaghynan qorshaugha alady. Kekili tauynan әri asyrmaytyn Vishnevskiyding 4 zenbirek qúryp qoyghan әskeri, tómengi jaghy aryndy Shu ózeni, «Myqan suynyn» batpaghy, Qaraqonys angharyndany «Almaly say» qoryghy. Qyrghyz әskeri әr taraptan qosylyp Kenesaryny Maytóbeden shygharmay joygha qamdanyp, Sypatay jiyenderin paydalanyp Dulattan jinalghan sarbazdardy soghysqa qatystyrmaugha shaqyrdy. Soghysty erteng bastaymyz dep otyrghanda Maytóbening sayynda túrghan 12 myng sarbazdy Rýstem tóre men Sypatay, Bayzaq datqany Kenesary seziktenbes ýshin qasyna tastap qashyp shyghady. Búl satqyndyqty estigen han Kene kenesti qayta shaqyryp batyrlarymen aqyldasady. Aghybay men Nauryzbay qorshaudy búzyp shyghugha kenes beredi. Basqa batyrlar da qostaydy. «Han basymmen men qashsam, qara halyq ne bolady» dep Kenesary qashugha kónbedi. Tarihshylar Kenesary aitypty mys dep: (Barlyq jylqylardy soyghyzyp 30 atqa artu ýshin  qanshama uaqyt kerek ekenin oilandyndarma? Etin atqa óngertip, ony jayau jetelep, jayau soghysyp, qorshaudy búzyp shyghyndar degizdiredi. Attyly qyrghyzdyng biyikten túryp sermegen qylyshy jayaudy quyrdaqsha turamay ma? Aynalayyn tarihshylar et tәtti me, әlde jan tәtti me? Qisynsyz әngimege qalay kózdering qiyp, qalamdarynnyng úshy bardy? Býkil evropa moyyndaghan strateg Kenesary osylay aitypty degenge kim senedi?)

Orman, Jantay manaptargha tiri jetkizse, olardyng óltirmeytinine sendi. Oghan deyin sender de bir tirshilik jasaysyndar dep qorshaudy búzyp shyghugha batasyn berip: Aghybay men Nauryzbaygha janserigi bolghan Janyldy ala ketip, bәibishesi Kýnimjangha tabystaudy mindettedi. Janyldy otyrghan bette qúshaghyna qysyp, ýstindegi jenil sauytyn sheship kiygizdi. Ahmet erjetti. Senderge bas kóz bolar. Men olay bylay bop ketsem Nauryzbay handyqqa ie bolyp, tizgindi qolyna alsa senderdi jeke otau etip ústap otyrar. Sadyqty erekshe kýt. Betinen qaqpa. Mening isimdi jalghastyrar sol bolar. Kýnimjan bәibisheni tyndap ajyramandar, birge bolyndar. Alla joldaryndy bersin. Hosh, sau bolyndar dep shygharyp saldy.

Qasynda qalghan batyrlary Búghybay, Iman, Jolaman, Janaydar, Jәuke, Búqarbay, Dulat ózining tólengit-súltandary qaldy. Qaraqúrtsha qaptap kele jatqan qyrghyzdargha qarsylyq kórsetpey «tura kelgen ajal bolsa, qayda qashyp qútylamyz» dep Kenesary ýn týnsiz otyrghanda, batyrlar «eshki qúrly joqpyz ba?» dep tikeley shayqasqa týsti. Kópting aty kóp, shamalary kelgenshe qylyshtasyp, ayausyz qyrghyngha úshyratyp jastyqtaryn ala qaza tapty.

Qorshaudy búzyp shyqqan Aghybay, Nauryzbay batyrlar «Qaraqonys» angharyna shyqqan song Aghybay batyr:

- Sypatay men Rýstem әli eline jetken joq, artynan quyp jetip basyn alayyq dep úsynys jasady. Nauryzbay oghan kónbey:

- Qorshaudy búzyp shyghu asa qiyngha týspeydi eken kónse aghatayymdy alyp shygham, qasynda qalghan batyrlardyng qorshaudy búzugha molynan kýshi jetedi - dep atynyng basyn keri búryp qorshaudyng ortasynan qaq jaryp, ishke kirdi. Jalghyz kelgen Nauryzbaydy bәri qorshap alyp, qol ayaghyn baylaghan qyrghyzdardan «Aghatayymdy bir kórsetinder» dep ótingen son, qol ayaghy baylauly jatqan Kenesarygha alyp bardy.

Nauanyn kórgende jalang bas jatqan han Kene qara jerge basyn bir soghyp, qatty soqqany sonsha esi jinalmay, sózge kele almay jatyp qalghanda bir qyrghyz qúmyradyghy sudy betine shashyp jiberdi. Kózin әreng ashyp Nauangha qarap «sen syrtta jýrgende, meni óltire almaytyn edi» ekeumiz birdey óletin boldyq qoy, shyraghym-ay! Beker boldy.... Sózin ayaqtatpay Nauryzbaydy sýirelep kelgen qyrghyzdar, qayta sýirelep alyp ketti. «Hosh, hosh, aghatay» degen ýni kópke deyin estilip, qúlaghynda shynyldap túrdy.

Syrtta qalghan Aghybay batyr Nauryzbay qayta oralyp kep qalar dep kýtuden kýderin ýzgen son, Nayman jigitterine eline qaytugha úlyqsat berdi. Kenesarynyng ekinshi әieli Janyldy bes ata Qarakesekting elge qaytar jigitterine qosyp Qashqantenizding jaghasynda otyrghan Kýnimjangha tapsyrudy súrady. Ózi bes ata Qarakesekting sarbazdarymen Sypataydyng artynan quyp, «qalayda basyn shabamyn» dep qyrghyz jerindegi Shalduar ózenine jetti. Jaghalay otyrghan qyrghyz auylyna 10-15 jylqy soyghyzyp «senderge Kenesaryny jenuge kómektesip qayttyq» dep mindet qylyp demalyp jatqan 12 myng Dulat jigitterining ýstine qughynshylar kelip qosyldy. Sypataydy izdep tappaghan son, jigitterden súrastyrsa  «Myqan suynan» óterde qyrghyzdar bayqap qalyp, sudan ótkizuge kómektesti. Sypatay men Rýstem solarmen birge ketip «bizderdi tyndamaghan Kenesarynyn» qalay ólgenin kóruge, qúshtarlyqtary artyp, berse Bayzaq datqany alyp qaytugha ketipti. Ashyghyp kelgen qughynshylar dayyn asqa ortaqtasyp, tang atqansha demalyp jaqyn arada Sypataydyng oralmaytyna ókinip,  Saryarqagha at basyn búrady. Eldegi jigitterding basyn qosyp qayta sogharmyz, «Sypataydyng basyn almay tynbaspyz» dep Aghybay batyr Dulat jigitterine әigilep ketti. Jolshybay Kekili tauyndaghy «Almaly» sayymen asyp Kenesary, Nauryzbay taghdyryna qúlaq týrip, qyrghyz aiyldarynan súrastyrsa, elshi bop jýrgen Qalyghúl Kenesarynyng basyn kestirip alyp Qapalgha jýrip ketipti.

Maytóbede myltyq dauysy bytyrlay atylyp qúlaghyna estilip jatqan han Kene tólengit-súltandaryn atyp jatqanyn sezip jatty. Shynynda da eski aryqtyng kómeyine aparyp qúlatyp, tamaq jasaytyn aspazdardy da ayamady. 700 jýzden astam adam atylyp aryq tolghan kezde ýstin topyraqpen kómdirip, betine shóp shalam tastap tegistep jiberdi.   Búl kezde Kenesarynyng ústalghanyn bilip, tús-tústan qara qyrghyzdar topyrlap jinalghanda Nauryzbay batyrdy alyp shyghyp  6-7 nayzagha týirep kókke kóterip «qalyng qalay?» degende «bәri bir, manqa qyrghyzdardan biyik túrmyn» degen dauysy qyrghyzdardyng namysyna tiydi me, «óltir jauyzdy» dep aiqaylap jatty. Kezek Kenesarygha kelgende «halyq kórsin» degendey biyik dónesting ýstine shygharyp juan aghashtyng ýstine etpetinen jatqyzyp baylamaq bolghanda:

- Baylamandar! Óz erkimmen jatamyn. Tek, múrsat berinder? El júrtpen qoshtasyp, kýn júma eken, namaz oqyp alayyn deydi. Týregelip jan jaqqa qarap, tobyrdyng ishinde kim bar eken, Orman, Jantay, Jangharashtar kóriner me eken dep kóz salsa, Qalyghúldan basqa eshkim kózge týspedi. Oghan nazar da audarmady. Betin Saryarqagha qaray búryp erekshe múndy qoshtasu әnin  bastap ketti.

Áy, qyrghyzdar,  qyrghyzdar,

Jiylyp bәring túrsyndar.

«Noqtaly basqa bir ólim»,

Qazaqtyng hanyn jendik dep,

Ólgenimdi estirtip,

Alatau shyghyp yrlandar.

«Bolsadaghy bas kespek,

Til kespek joq» dep azyraq,

Qoshtasayyn, el júrtpen,

Dauysymdy Qúday jetkizer,

Úshqan qús, aqsha búltpenen.

Qosh bolyndar kiyeli,

Sayaly baq, tau tasym.

El qamyn oilap egilip,

Ózim jýrgen jerlerim.

Men ólgen song toy toylap,

Manaptaryng masayrar.

Jantay menen Ormanbet,

Sarnatar  qobyz, syrnayyn.

Basty kesip alsandar,

Keudemde qalar qyl moyyn.

Gorshakov talap etkendey,

Qiqalanbasyn sýiegi,

Oryndalsyn tilegi,

Óz qylyshymmen shabyndar,

Shydasa eger qaymyqpay,

Jan alghyshtyng jýregi.

Qandaryng kóp tógildi,

Qyzdaryng óksip búrymdy.

Soghystyng aty soghys qoy,

Sәby de óldi túlymdy.

Azattyqqa shaqyrghan,

Estimedinder ýnimdi.

El bolsyn dep kelip em,

Qazaq qyrghyz birigip.

Qarsy shyghyp jau boldyn,

Aq patshagha tyghylyp.

Músylmandyqtan bezinip,

Ayaghyna jyghyldyn,

Qayta ainalyp qan sasyp,

Kórisesinder qazaqpen,

Býgin adasyp ketkenmen.

Orystan kórgen zorlyqtan,

Bastaryna týsken azappen.

Qazaqtyng jauy qazaqta,

Sypatay bastap qashqan top.

Basyn alar  Aghybay,

Myna jaryq dýniyede,

Satqyndargha oryn joq.

Qosh bolyndar, qazaqtar,

El edinder qaharly.

Bastaryndy qosa almay,

Ishimde ketti qan qatyp,

Tisteude ketti barmaghym,

Oryndalmay  armanym.

Sypataydyng qylyghy,

Úmytylmas  kek boldy.

Batyrlarymnyng basyna,

Ajal tónip, búlt qondy.

«Men sendikpin, han iyem»,

Degenine ilanyp,                                                               

Senip qaldym qayteyin.

Kuәge tartyp Bayzaqty,

Bas iygenin qimadym,

Ýisindegi bauyrlas,

Bólem edi syilasym.

Nysanbayday jyraudyn,

Jazyghy joq qyrghyzgha.

Ólerdegi tilegim,

Bosatyndar ekeuin.

Menen qaytsyn kekterin,

Hannyng basyn alsandar,

Maqsattaryna jetkenin.

Aghybay týsse esime,

Saryarqa kirer týsime.

Nayzasyn qarys qadaghan,

Jauynyng apay tósine.

Aghybayday er qayda?

Qalatyn elding esinde.

Sary qymyz ishkizip,

Myndap jylqy órgizgen,

Saryarqaday jer qayda?

Kózime ystyq jas keler,

Sary belder týsse oigha.

Qorghay almay men seni,

Tútqyn bop týstim qyrghyzgha.

Ajaldan әste qashpaymyn,

Ólemin dep saspaymyn.

O bastan basty tikkenmin,

Qaghyp týsse de doptayyn.

Maghan da keldi bir nәubet,

Keshirim súrap jatpaymyn.

Talaydyng aldym bastaryn,

Kózining tógip jastaryn.

Kýlip qarsy alar ólimdi,

Týk basqan mening jýregim.

Basym sharlap ketse de,

Peterbor, Omby jerlerin.

Denem qalar qara jer,

Qoyynynda kómilip.

It jese de rizamyn,

Sýiegimdi kemirip.

Jeti qazynanyng biri ghoy,

Joldas bolghan ómirlik.

Ruhym jeter elime,

Saryarqa, Kókshe tórine.

Aman qalghan úrpaghym,

Tartpay qoymas tegine.

Azattyq ýshin alysyp,

Jetpey qoymas sertine.

Qol bastar úl tabylar,

Dýnie jinap bas úrmas,

Altyn menen kýmiske.

 

Qosh bol menin, Saryarqam,

Kýres jolyn bastaghan.

Abylaylap úran sap,

Elin, jerin qorghaghan.

Qol bastatyp Bógenbaygha,

Danq pen erlik jaylaghan.

Jalghastyra almay isindi,

IYgere almay kýshimdi,

Óz kinәmdi týsinip,

Ólimge basty bayladym.

Aq adal isim mert ketip,

Sýiegim qaldy dalada.

Tilin shaynap jýr edi,

Satqyndyq jasap ústatty,

Sypatayday jiyenin.

Jabylyp qyrghyz qarghaday,

Arqamnan taspa tilersin,

Oyyna kelgendi istersin.

 

Qosh bol, jazira tughan jer,

Kók oray shalghyn jasyl bel.

Oryndalmaghan armanym,

Amanat bolsyn senderge.

Qoshtaspaymyn armanmen,

Sender tendikke jetkenshe.

Ruhym mening oyatar,

Qara jer-besik terbetse.

Sendermen  birge jýregim,

Azattyq ýshin alysyp,

Batyrlyq bolsyn tiregin.

Qosh bolyndar, qazaghym,

Han kóterip Abylaylap,

Qiyagha meni salyp en,

Qayyryldy qanatym,

Shyqsamdaghy úrandap.

Mening arman múnymdy,

Jetkizer jyrau Nysanbay,

Súrap aldym bas tigip,

Bayzaq datqa ekeuin.

 

Jekpe jekte ólmedim,

Almas qylysh mayyrylyp.

Alysyp jýrip ólmedim,

Qiqalanyp shabylyp.

Nysanbay, Bayzaq serigim,

Qosh esen sau bolyndar.

Jolyndy Alla ongharsyn,

Elge sәlem aita bar.

Tәptishtep jyrlap berersin,

Hanynnyng qalay ólgenin.

Namazyn oqyp besinnin,

Taqtagha basty qoyayyn,

Batyrmay kýnin júmanyn.

Qyrghyzdar shyqsyn qúmardan,

Aq patshadan alatyn,

Alsyn  3000 syilyghyn.

Renishsiz kýtip alayyn,

Qúdaydyng jazghan búiryghyn.

 

En jaylatsam dep edim,

Qazaq penen qyrghyzgha.

Alatau, Ystyq kólderdi.

Edil menen Jayyqtyn,

Altay, Ertis, Shu boyy,

Arasyndaghy jerlerdi.

Týrkistan bolyp bas qalan,

Saltanatty saraygha,

Ornatyp  hannyng ordasyn.

Baqytyn tapqan mәngilik,

Qazaq, qyrghyz qosylghan,

Handyq bolsyn dep edim.

 

Qayta oralyp Nauanym,                 

Aghybay tilin almady-au.

Nauan syrtta jýrgende,

Tiyise almas ed maghan jau.

Búghybay, Iman, Jolaman,

Janaydar,  Jәuke, Tolybay,

Búqarbay, Dulat, Nauryzbay,

Búiyrmas jerden búiyrdy,

Topyraghy qyrghyzdyn.

Amal bar ma, Qúdaygha,                                                                  

Aghyp týsti júldyzyn.

Tausylghan jeri osy eken,

Qyryq bes jasta dәm túzym.

Qosa almay kettim, qayteyin,

Ýsh jýzding basyn ardaqtap.

Shapaghaty shalqar, meyirli,

Aman bolsyn qazaghym,

Týzeler әli-aq zamanyn.

AMIYN, ALLAHUAKBAR.

 Úzaq tolghap baryp toqtap betin Qúbylagha búryp,  dәret suymen betin sýrtip, bilegine deyin juyndy. Jan tynyshtyghyn saqtap asyqpay, saspay namazyn mәnerine keltirip oqyp, songhy dúghasyn ýsh ret qaytalap, jaynamazyn bas shabatyn aghashtyng betine tósep etpetinen jatty. «Sen shap, sen shap» degen abyr-dýbir kóbeyip ketti. «Bir ýiden eki-ýsh bala ólgen adam bar ma?» degen óktem dauys shyqty. Basyn kótermegen Kenesary Qalyghúldyng dauysy ekenin tanydy.  

Maytóbedegi qandy qyrghyngha ainalghan qasaphanadan song qyrghyzdardyng auyzsha tarihynda da, qazaqtardyng Kenesary hangha qalam tartqan tarihshylarynda da Maytóbe degen jer aty kómeskilenip «Qandytóbe» atalyp ta, jazylyp ta keledi. Qyrghyzdardy «tastay qatty» dep atauynyng sebebi de osy qyrghyngha baylanysty sekildi. Kenesary batyrlarynyng qolynan ólgen 100-den astam óz bauyrlarynda itshe sýirep osy aryqqa tastady.


(Materialdyng jalghasy «Áruaqtarmen emes, aqymaqtarmen arpalystym» degen kitapta jariyalanatyn bolady. Ataghan kitap jyldyng ayaghynda jaryq kóredi).

Sadyq SMAGhÚLOV

Abai.kz

0 pikir