---

Jәnibek pen Kerey ýsh-tórt jyl ótpey-aq jazghy jaylauyn oilay bastady. Qyruar eldi, ósip kele jatqan byqy­ghan malymen, qayda aparmaq? Ras, biraz júrt osy uaqytqa deyin Shu men Talastyng jogharghy boyyn órley Qoshqar, Juanaryq ónirine kóship keldi. Key auyldar Kókshe tenizining manyna da bardy. Endi býite beruge bolmaydy. Sonda jaylaudy qaydan tabady? Nauryz bitpey, biyl Kókshe teniz ýstimen soltýstikke shyghyp alghan Jәnibek auyldary, kóp úzamay Moyyndyqúm manayynda qalghan qalyng elge kelip qosylghan. Búl kezde Jәnibek pen Kereyding qaramaghyndaghy el ýsh jýz myng ýige jetken. Ábilqayyrdyng qúryghy búryn da moynyna týse qoymaghan Kókshe teniz manyndaghy el Jәnibekke tegis baghynghan. Áulieata, Merke manyndaghy Dulat pen Qonyrattar da qos súltannyng jarlyghyna moyyn úsynghan.

Mine, osy kezde jazghy qamyn oilaghan elding aqsaqal, bi, batyrlary jinalyp, eki mәseleni sheshti. Biri – jasynyng ýlkendigin syilap, Rabiuyl aiynyng basynda, aq kiygizge kóterip, Kereydi Qazaqtyng hany saylady. Ekinshisi – jazghy jaylauy etip Qara Kengir, Sary Kengir ózenderinen bastap, Úlytau, Arghanaty taularynyng boyyn qualay, ortadaghy Shoyyndykól, Aqkól, Baraq kóldi ala otyryp, sonau Esil, Núra ózenderine deyin kóshpek boldy. Malyna jayylym, ózine pana kerek júrt «Ábilqayyr berse qolynan, bermese jolynan alamyz», – dep atqa qondy. Qazaq rularynyng búnysy kók shalghyndy, saumal kóldi, ejelgi qonysyn el bolyp qaytadan ózi biylep, óz tósteudegi alghashqy qadamy edi. Búghan Ábilqayyr qarsy túra almady. «Qazaq elin qúmgha qashyryp, qyryp tastandar», – dep jibergen on myng lashkarlarynyng qolynan hannyng búiryghyn oryndau kelmedi.  

...Áskerining qalay jenilgenin estigen Ábilqayyr bir kezde býkil Deshti Qypshaqty, Mәurennahr, Qorasandy baghyndyrghan lashkarlarynyng endi masqara bop, mingesip qaytqanyna jaman qorlandy. Ashudan bir ornynda otyra almady. «Tiri jýrsem, Jәnibek súltan, osy istegenindi aldyna keltirmesem, Ábilqayyr atym qúrysyn» dep ant berdi. Biraq antyn orynday almay ótti. Qarashynnyng qolyn jenui – jas arystan qazaq elining jauyna aibaryn alghashqy kórsetui edi. Endi ol jyldan jylgha eseye týsti. Taghy ýsh jyldan keyin Kerey qaytys bolyp, Jәnibekti han etip, aq kiygizge kótergende, qazaq rulary bastary birigip, Shu, Talas, Sarysu, býkil Kókshe teniz boyyn, Deshti Qypshaqtyng soltýstigindegi Esil, Núra, Tobyl ózenderine deyin tegis alyp bolghan edi. Osy jerding ontýstigin qystauy, soltýstigin jaylauy etti. Elding eldigin, erding erligin kórsetetin zaman endi tudy. Tek osy shaghyn jerde kóship jýre berse, bir kýni ózinen kýshti Ábilqayyr sekildi bir hannyng qalyng qol shygharyp, qaytadan basyp alatynyn Jәnibek jaqsy úqty. Ózing kýshti bolsan, ózgemen kóshing qatarlassyn. Al kýshti bolu ýshin, endi qazaq birjolata rugha bólinip bytyrap jýrudy tyiyp, aibyndy memleketke ainaluy kerek. Úshy-qiyry joq dalada malynyng әuenimen әr ruy óz aldyna kóship, tarap jýrgen qazaqtyn, Iran, Ýndistan, tipti qala berdi, túrghyn el Maurennahrday tastay berik memleket boluynyng qiyn ekenin Jәnibek búrynnan da jaqsy týsinetin. Áytse de kәsibi bir, nәsili bir, tili bir býkil qazaq ruynyng basyn bir jerge qosa almasa da, sol ózining mal sharuashylyghyna tәn kóshpeli tirshiligine ynghayly handyq qúrugha bolatynyna ol senetin... Osy oidyng bәrin – el birligin kýsheytip, ru-ru bop jýrgen aghayyndas júrtty qazaq degen bir el etti, sol eldi, jan-jaghyndaghy qandy kóz jaulary besiginde jatqanda qyrshynynan qiyp, qúrtyp ketpes ýshin, aibarly atty әsker qúrudy Jәnibek kóp oilady. Áriyne, onday basy birikken, mol әskerli eldi memleketke ainaldyru ýshin, Aq Ordany qayta túrghyzyp, býkil Dәshti Qypshaq jeri men Týrkistandy óz qaramaghyna alu óte qajet. Alghashqy ekeui qazaq rularynyng berekesimen, auyz birligimen baylanysty bolsa, ýshinshisi úzaq tartyssyz, әsirese Dәshti Qypshaq hany Ábilqayyrmen qan maydanda kezdesip, ayanbay qan tógispey sheshilmeytin tilek edi.

---

Handyq is – ol kezde әsker isi, kim de kimning әs­keri kýshti bolsa, sol – han jәni kýshti han. Qasymnyng jas kezinen ústaghan jalghyz sara joly bar. Ol jol – beybitshilik joly – óz jerindi eshkimge berme, ózgening jerin tartyp alma. Ózgening jerin tartyp al­mau onaygha týskenmen, kýshtiler jengen opasyz súrqiya zamanda, óz jerindi bermeu onay is emes edi. Búny jaqsy týsingen Qasym Sayramgha kelisimen, tek óz yqpalyn Sarysu, Shu, Talas boyyndaghy qazaq eli­ne ghana jýrgizudi oilamay, býkil Dәshti Qypshaq je­rine qúlash úrdy. Ákesi Jәnibektey búl da qazaqtyng bar ruyna «birigip el bolayyq», – dep kisi jiberdi. Ózi әzirge bir ólkening ghana hany bola túryp, endi býkil qazaqty biyleytin úly handyq qúrudy oilady...

...Búl kýnderde Qasym han Týrkistan ólkesin bir­jolata jaulap alugha dayyn edi. Qazir onyng qa­ra­maghynda ýsh jýz mynday bop qarulanghan atty әsker bar. Osy bir kez bytyrap jýrgen qazaq rularynyng ba­syn qosyp altyn túghyryna qonyp, shyn memleket bo­la bastaghan kez edi. Qasym hannyng da abyroyy kó­terilip bolghan. Ony Dәshti Qypshaqtyng eldik, jauyn­gerlik danqyn «Tarihy Rashidiy» aitqanday, Joshy hannan keyin býkil Shyghysqa jayghan әluetti shaghy edi.

Kýn ainaday ashyq. Kýzgi salqyn jel sarghayyp ketken en dalany aimalay sýiip, aqyryn esedi. Bir top batyrlarymen Qasym han Sozaqtaghy han sa­rayy­nyng aldynda túr. Osy aradan qazaq jerin qay­ta shapqaly kele jatqan Qytay, Oirat, Aqsaq temir úrpaqtarynyng qalyng әskerine qarsy úly aiqas bastalmaq...

Qasymnyng kózi endi dәl qasynan aqboz sәigýligin oinatyp ótip bara jatqan, aq beren sauyt kiygen jas batyrgha týsti. Atynyng symbattylyghyna, jat batyr­dyng otyrysyna sýisingen han kózin odan kópke deyin almady. Búl ózining balasy – Haqnazar edi. Úrysqa alghashqy attanuy.

Qasym ýndemedi, tek balasy úzap ketkenshe, onyng tu syrtynan qaray berdi...

Qazaq handary Týrkistan ólkesi ýshin seksen jyl­day soghysty. Aqyrynda, osy Haqnazar han bolghan kezinde ghana tegis óz jerin ózine qaytaryp aldy. Han astanasyn Yassygha kóshirdi. Sodan keyin baryp ony Týrkistan dep atap ketti.

---

Tәuke!

Ol kýsheyip kele jatqan Jonghar handyghynyng qazaq eline óte qauipti ekenin birden týsindi. Sondyqtan da Tәuke Rossiyamen qarym-qatynasyn jaqsartyp, oghan arqa sýiemek bop, birneshe ret әreket etken. Bir myng jeti jýz ekinshi jyly-aq Óskemen bekinisterine qazaq elshilerin jiberdi. Biraq olardy jolay oirattar ústap alyp ól­tirgen. Sodan on ýsh jyl keyin Tәuke qarym-qa­tynasymyzdy jóndeyik dep, orys patshasynyng qaramaghyndaghy Ufa qalasyna Tayqymúryn biydi bas etip, elshilerin qaytadan attandyrdy. Biraq Ufadan habar kelgenshe, kóp jyldardan beri syrqat Tәuke bir myng jeti jýz on besinshi jyldyng ayaghynda qaytys boldy.

Tәuke basynan talay aiqasty ótkizdi. Týr­kistan, Sayramdy alamyn dep qalyng qolmen kel­gen Búhara, Qoqan, Hiua handaryna tótep be­re aldy. Ásirese, Tәuke Jonghar noyandarymen kóp alysty. Búl aiqastarynda ol ýnemi qyrghyz elimen birge boldy. Qyrghyz manaby Tiyes әrqa­shan da Jonghargha qarsy Tәukemen bir sapta shyq­ty. Qazaq, qyrghyz arasynda Tәuke han men Tiyes manapty bólmey, eki halyqtyng dostyghynyng beynesi etip, Tәuke–Tiyes dep, qosaqtay atady. Tәuke han kezinde qyrghyzdyng kóp-kóp auyly qa­zaq auyldarymen aralas, Ándijan manayyn, Shu, Sharyn ózenderining boyyn jaylady.

---

– Tólengitteri ghoy!

– Jalanqylyshtary desenshi!

– Shirkinderding aibyny-ay! – desken jamyraghan dauys jan-jaqtan órbidi de tez tynshydy. 

Keshikpey Ábilqayyrdyng ózi kórindi. Túryqty aqboz aighyr mayda jorghamen basyn iyrendete shúlghyp, lypyp keledi. Basqalardan qúryq boyy alda. Sardar tik shanshylyp alghan, dulyghasynyng jalt-júlt sәulesin qatar tizilgen sarbazdardyng jýzderinde oinatyp, әntek bas iyzeydi. Ne degeni әzirshe Jolamandargha estilmeydi. 

Ábilqayyrdyng qasynda Bókenbay batyr keledi, sәl keyindeu Jәnibek, Rayymbek, Qabanbay, Sayryqtar. Bәrining de ministeri auyzdyqpen alysqan shetinen sәigýlikter. 

Jaqyndap qalghan sardar tobyn múndaghylar dauryghysa marapattap qarsy aldy. 

– Sardardyng joly bolsyn!

– Jenisten jeniske jetkize bersin!

– Tuyng jyghylmasyn!

Ábilqayyr basyn iyzedi. Áldene dep sóilegeni jybyrlaghan erninen bilingenimen jan-jaqtan órshigen mol shuyl jeke dauysty kómip ketti. Jolaman Ábilqayyrdy byltyrdan beri kórmep edi. Qazir anyqtap qarap túr. Búryn tolyq, etjendileu bolushy edi, toqyma beren denesin syptygharday etip qynap kórsete me, biraz tarylypty. Kýmis kisemen buynghan keudening joghary jaghy talystay. Eki iyq qomaqtanyp dulyghanyng ishinen kiygen jalbaghaydyng etegimen jabylyp túr. Beren syrtynda júqa beshpent. Óni solbayaghy aqsúr qalpy. Kózderi shytynaghan suyq ajaryn joghaltpapty. Atsoqty bolghan ba, eki úrty sәl suala týsip, shyqshyt boylaghan qalyng qaumetke aq qyl molyraq dendepti. 

Aq ordanyng aldyna taqalghan sardardy eki-ýsh jigit attan týsirip aldy. Ábilqayyr endi nazaryn eshkimge de salmay, úiynqyrap qalghan ayaqtaryn bayau qozghap ilgeri jýrdi. Sәl enkish tartqan deneni alghash tiktep kórip edi, daghdy alghan bel oghan kónsin be, syryqtay boydy qaytadan imitti. 

Sardar syqyrlauyqtyng jaqtauynan ústay berip, ainalyp artyna búryldy. Sonynan dýrmek top bolyp ilesip kele jatqan batyrlar men qolbasylardy kórdi de, til qatpastan sol qyryndaghan kýii ong iyghymen tabaldyryqtan attady. 

Jolaman Orynbaydy týrtip qaldy. 

– Ádildi qay jerden kórip edin?

– Esimde joq. Jolaman-au, sardar qanday, ә! Naghyz sardar emes pe! Qúday biledi deyinshi. Ábilqayyrdyng arqasynda eniske jetetinimizge esh shýbәm joq. Osy mening ózim oirattyng on sherigin qúrdymgha jibermesem be, qara da túr. Jigitterding әbden qúlshynghanyn kórding ghoy. Mine, dәl qazir myna ordada erten-býrsigýngi joryq, maydan jaghdayy sheshiledi. Sonson... Áy, bir aiyzymdy qandyramyn-au, qandyramyn.

---

Rasymen syrqattan túrghan ba, әlde ýlken iske ayaq basar aldyndaghy jan tolqynysy ma, biday óndi Tәuekelding jýzi solghyn, bozarynqy. Qalyn, qayqy qastarynyng arasy qosyla, qyrly, súlu múrny qusyryla, tanauy dirildep, qinala sóileydi. Sóilegen sayyn dausy qataya berdi. Aqyry, eshkimge tiktemey, júrttyng basynan asyra, әldeqayda tesile qaraghan boyy ózining qúlaqqa jaghymdy, biraq әldenendey aibar, quat tolqyny bar qonyr dausyn tapty. 

Han әueli ózining iygi jaqsylardy qala syrtynda, aldan shyghyp, layyqty qarsylay alma­ghany ýshin, tym qúrysa, aqsaqaldargha kirip, sәlem berip shyqpaghany ýshin ghafu ótindi. Sodan son, mezgildi uaghynan erte shaqyrylghan kenesti keng dalada, biyik tóbe basynda emes, tar jerde, tas sarayda ótkizuge mәjbýr bolghanyna ókinish bildirdi. Ýlkendi-kishili birneshe súltan, batyrlar men biylerding atyn atap, ózining airyqsha yqylas-peyilin tanytqan son, býgingi sharuanyng mәn-jayyna auysty. 

Aldymen jazghy jaylau, qysqy qystau turasynda sóz boldy. Songhy segiz jyl orayynda qalyptasqan kóshi-qon retin ózgerter mýmkindik joq. Jaghday solay. Jer qusyryldy. Atameken­ning tórt púshpaghy birdey kesilgen...

Sóz kezegi súltandar, oghlandar men batyr, biylerge kóship edi. «Jaghat-maghúldy Jetisudan ysyrayyq!» – desti bireuleri. «Qalmaqty Shyn­ghystan, Nor-Zaysannan quayyq!» – desti ekin­shileri. «Noghaydy Jayyqtan ary ótkizeyik!» – des­ti ýshinshileri. «Syrdyng boyyn tazartayyq! – desti tórtinshileri. «Eshqanday qyrghyn soghys­tyng keregi joq. Jyljy kóship, Sibir júrtyn alayyq!» – desti birazy. «Qay tarapqa qarap shabynsan, sol jaqqa attanamyz, basta!» – desti bәri. 

«Joq!» – dedi Tәuekel. – Joq! Qysyr kenes qyr asyrmaydy. Qylyshpen qidalasyp, sýngimen sayysa bergennen taghy eshtene ónbeydi. Oidaghy berekeli is bayypty múrat tabuy ýshin, alashtyng arqasy kenip, ata júrt aimaghymen altyn aishyqty, bóri basty qyzyl tudyng astyna enip, qaytadan enseli orda tigui ýshin...».

«...Qaytpek kerek?»

«...Hangha qatal biylik, qalghan júrtqa qaltqy­syz bereke-birlik kerek!».

Bireuler túnjyrap tómen qarady, bireuler týksiyip tura qarady, alayda eshkim de Tәuekelge ashyq qarsylyq bildirmedi. Qayta, kópshiligi dabyrlay qostap, nege bolmasyn әzir ekenin tanytqan. Ázirge pәtuagha keliskendey boldy. Han da ózining kesimdi sózin indetpegen. Aqsýiek súltandar da, qarasha bekter de jaqsy biletin, ýlkendi-kishini birdey tolqytar biraz jaytty qayyra eske salghan. 

– Syr boyy qasterli júrtymyz edi. Oiran men búlghaq túsynda airyldyq. Qasym han zamanynan beri Búqarmen qidalasyp kelemiz. Birde aldyq. Birde berdik. Aqyry taban tireuge ainalyp edik. Jýz jenisti jalghyz jenilis juyp ketti, myng batyrdyng erligin jalghyz hannyng – Haq-Nazardyng ólimi mansúq etti. Keruen jolynyng ýstinde túrghan, kónilge kórik, peyilge toqtyq bergen, bereke, baylyq bókken duly bazarly otyz qaladan bir-aq kýnde airyldyq. Býgingi kenes Qarataudyng teristiginde emes, týstiginde, qorghany qúlap, ory kómiluge jaqyndaghan Sozaqta emes, qasiyetti Syghanaqta, sәuletti Týrkistanda, aibyndy Sauranda ótui tiyis edi. Shabu onay. Shauyp ala alamysyn? Osyny bayypta! – dedi. 

– Jetisu ata jerimiz edi. Áz-Jәnibek han zamanynan beri jaghat-maghúlmen qyrqysyp kelemiz. Áueli jendik. Qoyday qyrdyq. Sodan song jenildik. Ádikten taraghan bes úldyng úrpaghy – jiyrma tórt súltan qatarynan shәiit bolghan, otyz myng alaman ólgen oirandy úrysty úmyttyndar ma? Toghym han men Bәshibek aghamyz bastaghan otyz jeti súltan týgel qyrylghan, әrqaysysy ongha tatyr elu myng alaman ólgen soyqandy soghysty úmyttyndar ma?! Jiyrma jylda onaldyn, qyryq jylda qaytadan qara qol qúradyn, óshkening jandy, biraq ólgening tirilgen qane? Jabyghyng býtindeldi – jarang jazyldy ma?! Attanayyq. Jenermiz. Qyryp tauysa alamysyn? Qyryq jyldan song olar da onalmay ma? Býgin ólgen jauynnyng úrpaghy erteng qayyra attanbay ma beri qaray? Jaulyq joly atadan balagha kóshkende útqanyng osy ma? Joq. Soghystan basqa amalyn qarandar. Oilandar, tabyndar, – dedi. 

– Jayyq qútty qonysymyz edi. Atalarymyz qazaq, noghay bolyp airylghanda arghy bette qaldy. Noghaymen jauyghyp, elu jyl qidalastyq. Qaytaryp aldyq. Qayyryp berdik. Neshe baryp, neshe qayttyq. Aq Jayyqtyng arnasynan asyp, Edilding saghasyna da jettik. Ne shyqty? Aqyry ata-babannyng ziraty túrghan jerdi úrys-soghys­syz tastap shyqtyn. Nege? Bilsender aityndar. Aytyndar da pәtuagha kelinder, – dedi...

...Alghashqy kýngi mәjilis osymen tyndy.

---

Bir myng segiz jýz qyryq ýshinshi, Qoyan jyly, mau­symnyng jiyrma jetisi kýni, Birinshi Nikolay patsha Orynbor әskery gubernatoryna Kenesarygha qarsy jasaq shygharyp, onyng basyn әkelgen adamgha beriletin ýsh myng som syilyq aqshany shanyraq salyghynan tóleuge rúqsat etti.

Osynday sheshimge keletinin kýni búryn biletin Soghys ministrimen tikeley baylanysy bar Orynbor әskery gubernatory Obruchev Kenesarygha qar­sy soghysqa qys basynan dayyndaluda bolatyn...

...Kenesary búl joly soghys әdisin tipti ózgertti. Patsha gubernatorlary búny endi birjolata qúrtu­gha kisirkenine kózi jetken súltan onay berilgisi kelmedi. Eng aldymen, ol әskerin búrynghy әdeti boyynsha bir jerde ústamay, beske bóldi. Ondaghy oiy, týbi jauyna tótep bere almay qalatynday kýn tusa, bar kýshin birjola qúrtyp almay, shamasy kelgenshe әskerin saqtau edi. Bizanov polkine qarsy shyghatyn jasaqqa myng basy etip Nauryzbaydy, aqylshy etip Aghybay batyrdy taghayyndady. Al Batys Sibirden keletin ýsh jasaqqa qarsy myng adamnan qúrylghan ýsh jasaq shygharmaqshy boldy. Birine myng basy etip Jeke batyrdy, oghan aqylshygha (shtab bastyghy retinde) Qúdaymendi batyrdy, ekinshisine myng basy etip Iman batyrdy, aqylshygha Janaydardy, al ýshinshisine Búqarbay batyr men Jәuke batyrdy taghayyndady. Ózi Jolaman ekeui bolashaq soghystyng dәl ortasy osy bolady-au degen  Yrghyz ózenining jaghasynda qaldy. Búl kezde on myng salt atty әskeri bar Kenesary Baytabyn basqarghan mergen toby men qalghan jauyngerlerin Múghajar tauynyng arasyna qaray kóshken ordasy­nyng tónireginde ústady. Búl negizgi qolmen Kenesary әr jerge qoyghan beket tәrizdi shúghyrymdar arqyly baylanys jasap túrdy. Qysyltayang kýn tusa, birigip keterliktey jaghday saqtady. Kenesa­rynyng soghysqa bylay dayyndaluynyng eki sebebi bar-dy. Biri, patsha әskeri Yrghyz boyynda bastaryn qosa almasa, olardy jekelep úrugha jenil. Ekinshisi, úrysugha jeri neghúrlym keng bolsa, Kenesary әskerining tynysy soghúrlym ken, ózining negizgi әdisi atty әskerining shapshandyghyn paydalana alady. Býgin bir jerde túrsa, ertenine ekinshi jerge shyghyp, әr jerden iz tastap, jauyna ústatpaydy. Kenesarynyng oilaghany – bar әskerimen ózi qor­shau­gha týsip, bar kýshin haram etip almau. Al myna qoldanghan әdisi úshy-qiyry joq qazaqtyng keng dalasyna eng layyqty әdis. Bir jerde jenilgen kýnde de, ózge jerdegi әskeri aman qalady. Áskerin saq­tauy – handyghyn saqtauy.  Kenesarynyng bir oila­ghan ailasy – kýshi basym, zenbirekti, myltyqty jau­men betpe-bet kelip úryspay, tiyip-qashyp, sonynan qudyra qaljyratyp, sharshata úrysu. Óz jerinde, óz elinde Kenesary sarbazyna bәri dos, azyq tabu da, at auystyru da jenil... Búlay alysu qughan jauynyng aldynghy shebi Kenesary jasaghyna dep enteley sonynan ergende, bir top sarbazy shúbalyp kele jatqan jaudyng artynan tiyip, azyq-týligin, oq-dәrisin artqan kóshin bólip әketuge de qolayly! Patsha әskeri quyp, jete almay, qaljyra­ghan sayyn, qazaq dalasynyng janbyrly, suyq kýzi jaqynday týsedi. Key jerde at tolarsaghyna deyin batatyn batpaqty sary dala patsha әskerining qolbasshylaryna borany qasqyrsha úlyghan yzbarly qystan kem emes. Kýzi aq jauyn. Kýndiz-týni bir ashylmay, sirkirep qúya berse, eshbir әsker shyday almaydy.

Eskertu: Mәtinder qysqartyp alynghandyqtan, ýzindilerdi týpnúsqagha jýginip baryp alu kerek.