Jaqynda qazaq tilin zerttep jýrgenine 50 jylday uaqyt bolghan filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy memlekettik syilyghynyng laureaty Bayynqol Qaliyúly Qaliyevtin «Týsindirme sózdik jasaudyng teoriyasy men praktikasy» degen monografiyasy jaryq kórdi. Kitapta avtor 15 tomdyq «Qazaq әdeby tili sózdigine» ghylymy túrghydan saraptama jasap, sózdik jasauda jiberilgen biraz kemshilikterdi kórsetken. Búl iske kiriskendigin ghalym bylaysha týsindiredi:

«Til bilimi institutynyng ghylymy qyzmetkerleri 15 tomdyq «Qazaq әdeby tilining sózdigi» dep atalatyn týsindirme sózdikti jasap shyghardy (2011 j). Oqyp qarasam, «Qazaq әdeby tilining sózdigi» degen atyna qaramastan  búl sózdikke engen sózderding biraz bóligi jatjúrttyq sózder (varvarizmder) ekendigine, bir talay qazaq sózderining sózdikke kirmey qalghandyghyna, atau sózderge berilgen anyqtamalardyn  birazy qate ekendikterine kózim jetti. Bәrin kórip, bilip otyrghannan  keyin janyn  shydamaydy eken. Sol olqy tústardyng ornyn toltyrugha, ketken kemshilikterdi týzetuge adal niyetpen, óz erkimmen  dereu kirisip kettim.

Birinshi kezekte 15 tomdyq «Qazaq әdeby tilining sózdiginde» (QÁTS) joq, onda qamtylmaghan sózder men sóz tirkesterin jiyp-terip, bir tom týsindirme sózdik jasadym. Ol «Qazaq tilining týsindirme sózdigi (15 tomdyqqa qosymsha)» degen atpen  2014 jyly basylyp shyqty. Kólemi – 59,1 baspa tabaq. Taralymy 4 myng dana. Onda 10 myng 690 sóz ben 2 myng 645 sóz tirkesi – barlyghy 13 myng 335 tildik birlik qamtyldy.

Al endi 15 tomdyq sózdikti jasaushylardyng bir ghana maqsattary bolghan siyaqty. Ol – qaytken kýnde de sózdikting kólemin ýlkeytip, sol arqyly onyng tom sanyn 15-ke jetkizu degen mýdde. Rasynda jónsizdigine qaramastan olar ózderining búl maqsatyna qol jetkizgen.

Osynday arzan ambisiyanyn, danghaza maqtanyshtyng kesirinen sózdikte búlardan basqa da kemshilikterge jol berilgen. Olar:

– QÁTS-te basy artyq jatjúrttyq sózder (lat., grek, arab., parsy, orys t.b.) men ghylymiy-tehnikalyq terminder, jergilikti sózder men birqoldanym sózder kóptep alynghan.

–  Bir maghynaly bir sózge eki týrli: biri – jalpyhalyqtyq, ekinshisi – ghylymy anyqtama berilgen;

– Sózderge, sóz tirkesterine berilgen anyqtamalar kóp jerde dәl, anyq, aiqyn emes. Keyde tipti mýlde qate berilgen anyqtamalar da jii kezdesedi.

– 15 tomdyqtyng ózinde de, ondaghy atau sózderding jazyluynda da orfografiyalyq qateler molynan úshyrasady;

–  Sózdiktegi atau sózderdin, túraqty tirkesterding әlipbiylik jýiesi dúrys saqtalyna bermeydi;

– Jatjúrttyq sózderding etimologiyasyn kórsetemiz degen jeleumen onday sózderding latynsha, grekshe, aghylshynsha, fransuzsha, arabsha jazylularyn kórsetken. Búl, әriyne, artyq. Óitkeni olardy qarapayym halyq oqy da, týsine de almaydy; olardyng últtyq týsindirme sózdikke qajeti de shamaly. 

Ádette 15 tomdyq siyaqty ýlken sózdikke kirispes búryn sózdikting maqsaty men mindetteri, kimderge arnalatyndyghy, sózdikte qay ghasyrlar aralyghyndaghy tildik birlikter qamtylatyndyghy, ol sózdik әdeby tilding sózdigi me, joq, jalpyhalyqtyq tilding sózdigi me, oghan qanday sózder alynady, qanday sózder alynbaydy, kólemi qansha tom bolugha tiyisti, sonday kólemdi sózdik jasaugha tildik mәnbiler jetkilikti me? – degen siyaqty prinsipti mәseleler týgel sheshilip (kelisilip), soghan oray sózdikting núsqaulyghy (instruksiyasy) jasaluy kerek bolatyn.

15 tomdyq sózdikting onday núsqaulyghy boldy ma, bolmady ma? Biz ony kórgen joqpyz. Kórgenimiz – birinshi tomnyng aldyna berilgen, bir-birimen  baylanysy joq «Sóz baylyghyn saralaudyng negizderi» jәne «Sózdikting qúramy men qúrylysy» degen eki týrli jóneu ghana. Búl jóneulerden jogharghy súraqtargha tolyq jauap izdep tabu qiyn.

Ras, on tomdyq TS-ting núsqaulyghynan alynghan keybir jóneusymaqtar bar. Biraq olardyng barlyghynan ne payda, eger ol qaghidalar sózdik jasau barysynda saqtalmasa. Aytalyq, 15 tomdyq QÁTS-ting «Qúramy men qúrylysy» degen jerde «Sózdik әdeby tilding sózdigi bolyp tabylady» delingen (1,8). Olay bolsa, 15 tomdyqta varvarizmder men dialektizmder, fonetikalyq varianttar nege qaptap jýr?

Sol jerde (qúramy men qúrylysynda): Tar óristi terminder, sala mamandary ghana qoldanatyn terminder sózdikke alynbaydy, - delingen.

Alynghanda qanday! Eger 15 tomdyqtaghy salalyq terminderdi bir jerge jinaqtasaq, olardyng kólemi on bes tomdyqtyng bir tomynyng kólemin qúraytyndyghy anyq.

 «Qúramy men qúrylysynda»: - Ádeby tilding normasyna qayshy keletin dialektizmder sózdikke alynbaydy, - delingen. Qaysy alynbaghandyghy? 2005 j. shyqqan «Qazaq tilining aimaqtyq sózdigindegi» 22 myng jergilikti sózding bәri bolmasa da, kópshiligi 15 tomdyqqa týgeldey kóshirilgen.

Onda: - Variant sózderding júrtshylyqqa tanymaldary ghana alynady, - delingen. 15 tomdyqty oqyp kórinizshi, fonetikalyq varianttardan ayaq alyp jýre almaysyz.

 «Qúramy men qúrylysynda»:  - Sóz maghynalary qysqasha, yqsham týrde beriledi, - delingen. Qaysy yqsham berilgendigi? Keybir sózderge berilgen maghynalardyng úzyndyghy 20 jolgha deyin jetedi.

Shyndyqty aitsaq, 15 tomdyqtyng 10 tomy sol bayaghy 1966-1986 jyldary biz jasaghan on tomdyq TS-ting materialdary. Oghan janadan qosylghan 5 tomnyng ekeui, ras, jana materialdar.  Olar – 10 tomda qamtylmay qalghan sózder men sóz tirkesteri jәne ghylymy terminder.  Al qalghan 3 tomy, keshirersizder, qazaqsha aitqanda – bәldir-batpaq, oryssha aitqanda – halturadan túrady. Men búl jerde 15 tomdyqtyng sapasy turaly aityp otyrmyn.

Oyymyzdy dәleldey týselik:

Eger 15 tomdaghy barlyq jatjúrttyq sózder men salaaralyq terminderdi, olargha qoyylghan etimologiyalyq belgilerdi, berilgen anyqtamalary men mysaldaryn bir jerge jinastyrsaq, bir tomnyng kólemi shyghady.

Barlyq tomdardaghy jergilikti sózder men birqoldanym sózderdi, fonetikalyq varianttardy mysaldarymen qosyp, bir jerge toptastyrsaq, on bes tomdyqtyng ekinshi tomnyng kólemi shyghady.

Al әdettegi sózder men sóz tirkesterine berilgen artyq jәne úzyn mysaldardy, artyq omonimder men artyq maghynalardy, artyq renkterdi, bir emes, birneshe ret qaytalanyp alynghan jeke sózder men kýrdeli sózderdi, frazeologizmderdi, olargha berilgen mysaldardy bir jerge toptastyrsaq, sózdikting ýshinshi tomnyng kólemi shyghady.

Artyq alynghan ýsh tomdy toltyryp túrghan jogharyda aitylghan materialdardy 15 tomdyqtyng qúramynan shegerip tastasaq, sózdigimiz 15 tom emes, 12 tom bolady. Búdan biz útpasaq, útylmaymyz. Qayta QÁTS-ti qoqyr-soqyrdan (qoqyr-qoqsyqtan), bәldir-batpaqtan aryltamyz.

TS-terding ghylymi, sapaly, jaqsy bolyp jasaluy kóptegen mәnbirlerge (faktorlargha) baylanysty. Solardyng biri – ony jasaushy mamandardyng jeke bastarynyng tildi bilu, mengeru, týisinu qabiletteri men bilim dengeyleri. TS-ti ana tilin jaqsy biletin, onyng qyr-syry men mәn-maghynalaryn jastayynan boyyna sinirip ósken, tilding teoriyalyq, praktikalyq jaqtarymen qarulanghan, leksikologiya, semasiologiya, frazeologiya salalary boyynsha zertteu júmystarymen ainalysqan, akademiyk, korrespondent-mýshe, doktor, kandidat degen ataq-dәrejeleri bar naghyz bilimdi, tәjiriybeli ghalymdar jasasa, sóz joq, onday TS-ter sapaly bolyp shyghady.

Al bizde qalay?

Bizde tilding (sózdin, sóz tirkesterinin) barlyq qyr-syryn jetik mengergen, lauazymdy ghalymdar TS siyaqty auyr da qiyn júmystan boylaryn aulaq ústaydy. Sondyqtan TS-ti tilding qyr-syryn әli tolyq mengermegen, teoriyalyq jәne praktikalyq tәjiriybeleri az, jastar, laboranttar, júmyssyz jýrgender jasaydy.

Olardyng birazy – auylda tusa da, asfalittyng ýstinde ósken, ghylymy dәrejeleri bar bolsa da, tildik bilimi tayaz, onyng әr qily salalarynan habarlary ýstirtin shalapaylar. Sonyng saldarynan jasalyp bitip, basylyp shyqqan, aty darday, kólemi ýlken QÁTS sapasyz bolyp, oghan alynghan tildik birlikterding dúrys tandalmaghandyghy, stilidik jaghynan jóndi saralanbaghandyghy, maghynalarynyng anyq, aiqyn, dәl ashylmaghandyghy kórinip túrady. Áriyne, múnday sózdikting halyqqa tiygizer paydasy shamaly.

Dúrysyn aitar bolsaq, Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynda TS jasaudyng teoriyalyq jәne praktikalyq mәselelerimen ainalysqan, ainalysatyn mamandar joqtyng qasy. Soghan qaramastan institut basshylary sózdik jasaudy onay kóredi. Olar «sózdik jasauymyz kerek» dep sheshti me? Bitti. Mamandyqtary kelsin-kelmesin әr bólimde, әr taqyrypta isteytin ghylymy qyzmetkerlerdi, onda da sózderin ótkize alatyn jastardy, múryndarynan tizip túryp jiyp alady da, otyrghyza qoyady.

TS jasau – tehnikalyq júmys emes, ol – ghylym. Ony bilimi tolysqan naghyz ghalymdar ghana jasay alady. Ghalym bolghanda, qazaq tilining bir ghana salasynyn, aitalyq, grammatikanyn, sintaksisting nemes fonetikanyng mamany emes, onyng leksikologiya, semasiologiya, frazeologiya, stilistika, leksikografiya, etnolingvistika t.b. salalarynyng bәrin teren  mengergen ghalym boluy shart. 15 tomdyq TS-te ketken kemshilikterding bir parasy – osynday mamandardyng joqtyghynan ketken olqylyqtar».

Redaksiyadan: Aqiqat ghylymy diskussiyadan tuyndaytyny belgili. Sondyqtan biz endi Til bilimi institutyndaghy sózdik jasaushylardyng uәjin kýtemiz.

Abai.kz