Býginde Tayau Shyghys elderinde jazyqsyz eldi qyryp, jappay qan tógip jatqan «IShIYM», ne bolmasa óz-ózderin «Islam memleketi» dep atap jýrgen atyshuly lankestik top pen osy topqa eliktegen basqa da ekstremistik úiymdardyng totalitarlyq iydeologiyasyna músylman retinde qarsylyq kórsetuding uaqyty jetti. Islam atyn jamylyp jasalghan terrorlyq әreketter músylmandardyng bedelderin týsirip, qoghamnan shettetip otyrghany jәne Islam dinine qarsy kereghar pikirler tughyzyp, býkil músylmandardy jaralap jatqany jasyryn emes. 

Álgindey zorlyq-zombylyqqa jýgingen radikaldy toptardyng qoldan jasaghan zúlymdyqtyng saldarynan Islam dinine kýie jaghyp, kinә taghu әdildikting ayasyna tar keledi. Alayda atyshuly lankester músylman atyn jamylyp әreket jasaghandyqtan, kýlli músylman qauymy búl qauiptilikti joqqa shyghara almaydy. Sondyqtan lankestikting qaterli isik tәrizdi qoghamnyng ishinde jayylyp ketpes ýshin aldyn alu joldaryn qoldan kelgenshe qarastyru kerek. Eger de lankestikke qarsy tótep bere almasaq dinimizge jaghylghan kýieden ishinara jauapty bolarymyz sózsiz.

Aldymen zorlyq pen zombylyqty aiyptap, viktimizasiyalyq psihologiyanyng túzaghynan saqtanuymyz kerek. Zúlymdyqqa dúshar bolyp, onyng zardabyn tartqandar lankestikti aiyptay alady, oghan eshkimning qarsylyghy joq. Biraq sonyng saldarynan lankestik әreket jasay almaydy. Terroristerding din jamylyp, auyr kýnәni moyyndaryna alyp jatqany tek mening ghana oiym emes. Qasiyetti Qúran Kәrim men Haziret Múhammed Payghambardyng (s.gh.s) sýnneti syndy negizgi derekkózder tereng әri sauatty týrde zerdelense, búnyng aqiqat ekendigine kóz jetkizu qiyn emes. Hadiys, sira jәne tәpsir arqyly Qúrandaghy iylәhy hat-habardy úghynyp-týsinuge bar ghúmyryn arnaghan sanlaq sahabalardyn, ghúlama men oishyldardyng bizderge jetkizgen Payghambarymyzdyng (s.gh.s) ónegeli ómiri men Qúrannyng asyl qazynasy lankesterding din jamylyp keltirgen әrtýrli derekterdi joqqa shygharady.

Ekinshi mәsele, Islam dinine degen kózqaras tútas әri birynghay bolyp qalyptasuy kerek. Óitkeni keybir din ókilderining mәdeny erekshelikterine baylanysty tanytyp otyrghan kelisim men toleranttylyq ústanymdary keyde dinning negizgi qúndylyqtaryna qarsy pikir tughyzuy mýmkin. Al shyntuaytyna kelgende, Islamnyng negizgi qúndylyqtary adamdardyng talqysyna salynbaghan, ayat pen hadistegi ýkimder arqyly belgilengen. Osy tústa, Qúrandaghy bir kisining naqaqtan-naqaq qúrban boluy býkil adamzatty óltiruimen birdey dep sanaghan ayatty mysal retinde keltiruge bolady. (Qúran, 5:32). Sonymen qatar, Payghambarymyz (s.gh.s) qorghanu maqsatyndaghy qanday da bir soghystyng ózinde soghysqa qatyspaytyn adamdargha, әsirese, qatyn-qalash, bala-shagha jәne din adamdaryna tittey de bolsyn ziyan keltiruge taygha tanba basqanday etip aityp, tyiym salghan.

Bizder, músylman retinde әlemning týkpir-týkpirinde beybitshilik izdegen, beybit ómirge úmtylghan adamdarmen yntymaqtasyp, atalmysh qúndylyqtardy is-әreketimiz arqyly kórsetuimiz kerek. Adam psihologiyasy men aqparattyq qúraldarynyng býgingi dinamikasyn esepke alghanda, aitylugha tiyis ómirsheng әri bayypty mәselelerding ornyna radikaldy kózqarastar men shuly taqyryptar múqaba betterinde oryn alyp jatatyny belgili. Biraq bizder búqaralyq aqparat qúraldaryna kinә taghudyng ornyna óz oi-pikirimizdi jetkize alatyn jana joldar izdeuimiz kerek.

Ýshinshiden, músylman balasy adam ómiri, ar-abyroy jәne azattyq pen erkindik sekildi qúndylyqtaryn jan-tәnimen qorghay bilu kerek. Ásili, búl qúndylyqtar – Islamnyng negizgi qúndylyqtary dep esepteledi jәne kósh bastaghan birde-bir adam, meyli ol din ókili bolsyn, meyli sayasy ókil bolsyn, eshkimning elding enshisinen alugha qaqysy joq. Dinimizding ruhyna degen adaldyq sezimi mәdeni, sayasi, diny jәne әleumettik әrtýrlilikke de asqan qúrmetti qajet etedi. Alla taghala qasiyetti Qúranda adamdardyng bir-birimen tanysyp-tanudy erekshe jaratylystyng hikmeti retinde kórsetedi (49:13) jәne barlyq adamdardy kórkem etip jaratqanyn aitady (17:70).

Tórtinshiden, músylmandar tәlim-tәrbiyege negizdelgen bilim әri kórkem ónermen qatar jaratylystyng әrbir mýshesin qúrmetteytin ghylym jýiesining mýmkindikterin qoghamda oryn alghan әr adamgha tanytu kerek. Músylman qoghamdastyqtardyng basqarushy memleketteri demokratiyalyq qúndylyqtardy mektep baghdarlamasyna engizu kerek. Óitkeni azamattyq qoghamdar ózara týsinistik pen kelisimdi nyghaytu maqsatynda óte manyzdy ról atqarady. «Qyzmet» qauymdastyghy dep atalatyn erikti azamattyq qauymdastyqtyng ókilderi osy maqsatta 150-den astam elde bilim oshaqtary men dialog ortalyqtaryn ashqan bolatyn.

Besinshiden, músylman qauymdastyqtargha «qaymaghy búzylmaghan» diny bilim beruge mýmkindik beriletin bolsa, radikaldy toptardyng ekstremistik iydeologiyalaryn jaiyna bóget bola alady. Eger de birqatar músylman elderde oryn alghanday, din bostandyghy shektelgen bolsa, din jәne diny qúndylyqtar kólenkede qalyp, ekstremistik toptardyng payymymen, týsinigimen nasihattalady da solardyng ajyramas qúralyna ainalady.

Sonynda aitarym, músylmandar әiel men er arasyndaghy qúqyqtyng teng boluyn qorghashtap jýru kerek. Áyel balasyna qoghamda qalaghan qyzmetti atqaruyna mýmkindik berip, er men әiel arasyndaghy qúqyqtyng tendiligine qarsy júmys isteytin qoghamdyq qysymdardan saqtandyru kerek. Búl orayda Payghambarymyzdyng (s.gh.s) asyl jary Aysha anamyzdy mysaly retinde kórsetuge bolady. Aysha anamyz ghúlama edi, әri ústaz әri qogham qayratkeri boldy.  

Terrorizm óte kýrdeli mәsele bolghandyqtan, onymen kýresetin tetikter de sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jәne diny túrghydan boluy tiyis. Búl kýrdeli mәselege tek qana dinmen shektep qaraytyndar lankesterding toryna týsuge qaupi bar jastar men býkil adamzattyng obalyna qalady. Halyqaralyq qauymdastyq terrorizmning birinshi dәrejedegi qúrbandarynyng shyn mәnisinde әri simvolikalyq týrde músylmandar ekendigin jәne músylmandardyng lankesterdi shektete otyryp, terrorlyq úiymgha jastardy tartu әreketterine kedergi keltire alatyndyghyn týsinu kerek. Sondyqtan qay memleket bolsyn músylman otandastarynyng kónilderine qayau týsiretin sóz ben әrtýrli әreketterden saqtanghany jón.

Zorlyq pen zombylyqqa jýgingen ekstremizmnin, terrorizmning dini joq. Ár dәuirde din jamylyp qiyanat kórsetkender bolghan jәne bola beredi de. Alayda qalaysha hristian ókilderining kóbisi Qúrannyng jaghyluyna qarsylyq bildirgen bolsa, ne Ku-Kluks-Klannyng әreketterine qoldau kórsetpegen bolsa jәne qalaysha budister Rohindja músylmandaryna qarsy jasalghan zúlymdyqty qúptamaghan bolsa, músylmandardyng kóbisi zorlyq pen zombylyqty qoldamaydy.

Músylmandardyng tarihta órkeniyet pen mәdeniyetting damuyna orasan zor ýles qosqany mәlim. Bizding әlemdik órkeniyetke qosqan ýlesimiz ózara týsinistik, erkindik pen әdilet prinsipteri boyynsha ómir sýrgenimizde ghana yqpaldy boldy. Islam dinine kýie jaghylghan imidjin qayta qalpyna keltiru qiyn shyghar, biraq músylmannyng mekendegen jerinde beybitshilik pen tynyshtyqtyng belgileri bolary haq.

Fethullah GÝLEN

dintanushy-ghalym

27 tamyz 2015 jyly

«Wall Street Journal» gazetinde jariyalanghan

Abai.kz