Senbi, 27 Sәuir 2024
Alashorda 6880 0 pikir 8 Qyrkýiek, 2015 saghat 10:29

QAJYMÚQANGhA JASALGhAN QASTANDYQ

1938 jyly jazgha salym Tәjikstandaghy býkil qazaqqa Qajymúqan paluan kele jatyr degen habar tarady. Qazaq atauly týgel qúlaqtanyp, tәjikterge ózderining kim ekenin bildiretin mýmkindik tughanyna quandy.

Jalpy, Tәjikstan kenes ókimeti kesh ornaghan respublika bolatyn. Alys tauly audandarda kenestik tәrtipti moyyndamau, baghynbau, basmashylyq, qaraqshylyq qyrqynshy jyldargha deyin sozyldy. Sondyqtan ba eken, ainalada kimning dos, kimning jau ekenin ajyratu onay emes-tin. Biraq tәjikterding kóbi kimmen bolsa da ortaq til tabysyp, qazaqtargha jaqsy qarady. Óz basym әke-sheshemdi qaltqysyz qúrmettegen talay tәjikti bilemin. Kóp keshikpey zarygha kýtken sirk te kelip, (bizding ýige jaqyn jerdegi) bazar alanyna shatyr tikti. Shaghyn vagondar qatarlasa tizilip, ýiretil­gen januarlargha (at, týie, ai, eshki, iyt) ashyq qo­ra­lar jasaldy. Tәjikter muzykagha beyim, ónerli, by dese kәri demey, jas demey «janyp» ketedi. Sirk keldi degende, oiyn bolatyn kýnge deyin erteli-kesh kerneyletip, syrnaylatyp, әn shyr­qap, by biylegen tәjigi, qazaghy, ózbegi aralas ha­lyq quanyshynda shek bolmady. Sirk ashylatyn kýni de solay boldy. Bir kezde «oyyn bastalady» degen dauys estildi. Júrt tynyshtaldy, oiyn ótetin alang múqiyat tazartyldy. Muzyka oinap, sirk alanyna ong qolyn joghary kótergen Qajymúqan shyqty. Ýstin­de sport kәstómi. Ary-beri asyqpay jýrip, júrtqa taghzym etti. Jarshy onyng kim ekenin, ataq-dәre­je­sin jariyalap bolysymen: «Al ishterinizde dý­niye­jýzine bel­gili pal­uan­men kýsh synasam dey­tinder bar ma, bar bolsa, ortagha shyq­syn!» – dep habarlady. Sәlden song últy belgisiz, biraq, músyl­man­sha kiyingen bireu, odan keyin naq son­day taghy bireu, taghy, taghy­lar shyghyp jatty. Qajy­múqangha shaq kelgen eshqay­sysy joq, әriyne. Bәri­ning jauyryny jer iyiskedi (ol­ar­dyng aldyn ala dayyn­dalghan sirk­ting óz adamdary ekenin keyin bildik). Paluandar kýresinen keyin alangha ózge әrtis­ter shyqty: gimnastikashylar, jonglerler, ýi­re­tilgen januarlar degendey. Ásirese, masqara­pazdar­dyng (kloun) ónerine tәnti bop, tó­be­leri kókke jetkenderding eki ezu­leri qúla­ghynda. Ýzilisten keyin alangha qayta shyqqan Qajy­múqan birese bilektey temirdi doghaday iyip, birese eki púttyq tasty basynan ainaldyra ondy-soldy ýiirip, búlshyq etterin oinatyp, talay tama­shagha keneltti. Onan song birneshe әrtis – biri Qajymúqan­nyng arqasyna, biri tósine, biri iy­ghyna jabyla minip, ayaghy ghana kóringen batyr alandy ainala jýrip ótti. Eng sonynda alangha qalyng etip aghash ýgindisi tógildi. Oghan Qajymúqan arqasymen jatyp, túla boyyn kómkere taqtaylar men tireuishter qo­yyl­dy. Búl batyrdyng býgingi songhy «óneri». Qazir kuzovyna adam toly polutorka mashina paluan­nyng ýstimen jýrip ótedi. Júrt u-shu. Keybireuler kóruge bata almay, kózderin qolymen jabady. Kenet kerneyding dausy estilisimen, mashina qas qaqqansha paluannyng ýsti­men óte shyqty da, alannyng qarsy betine baryp toq­tady. Demderin ishinen alghan kórermender paluan aman ba, joq pa, bile almay dal. O, ghajap! Tórt adam kóterip әkelgen taqtay­lar men tireuishterdi jan-jaqqa sart-cúrt laqty­ryp, astynan Qajymúqan atyp túrdy. Din aman. Kó­re­rmender yshqyna ai­qay­lap, kózderine jas al­ghandar, teris ainalghandar qan­shama. Ker­ney-syrnaydyng ýni qúlaqty jaryp barady. Qatty qoryqqan men baqyryp jylap jiberdim. Janymda otyrghan Shynar әjem beti­me múzday su býrkip, esimdi jighyzdy. Oiynnan keyin býkil qazaq sirk alanyna jaqyn jer­degi bizding ýige jinalyp, әne-mine de­genshe bir baspaq, bir qoydyng eti qazangha salyndy. Ýlken bólmege mol dastarqan jayyldy. Meni ortalaryna alghan әkem, taghy birneshe jasy ýlken aq­saqal paluandy dәmge shaqyrugha bar­dyq. Sugha shayynyp, kiyimin auystyr­ghan paluan iyghyna qazaqy jibek shapanyn jauyp, basyna taqiyasyn, ayaghyna jyly shúlyq kiyip, aghash skameykada demalyp otyr eken. Bizdi kórip jyly jymidy da, ýlkendermen jeke-jeke qol berip amandasty. Meni jerden ilip alyp joghary kóterdi de, manda­yym­nan bir sipap, tómen týsirdi. «Ýilerinning ja­qyn­dyghy jaqsy eken, mashinadan ja­lyqtym», – dep barugha kelisim berdi. «Barsha әrtisti ertpey­siz be?» – degen әkeme: «Qa­je­ti joq, olar ertenge dayyndalady», – dep jalghyz jýrdi.

Ýige keldik. Qora tolghan qazaqtar eki jarylyp, paluan ortada keledi. Esik aldynda qo­lyn juyp, keng bólmege kirdik. Qadirli adamdar osyn­da, oryn jetpegender kórshi bólmege otyrdy. Bir tanghalghanym, batyr tamaqty az jedi. Bas­tan auyz tiygen son, bir qúlaghyn maghan kesip berip, jambastyng eti­nen bir kesip auzyna saldy da, ekeuin de qasyndaghy aqsa­qal­gha úsyndy. Ol da solay jasap, paluannyng sar­qyty býkil ýidi aralap shyq­ty. Dәu tabaq etten de man­dy­typ dәm tat­qan joq. Dabyr-dúbyr, le­pir­me sóz, әn, kýy bolmay, paluannyng әngi­mesi tyn­dal­dy. (Aldyn ala da­yyn­dalghan) ishimdik bótelke­leri ashylmady. Qajy­múqan «ke­regi joq» degen song tentek sudan úrt­taugha basqalar da bata almady. Ákem ýy iyesi retinde das­tar­qan basyn­daghylardy pal­uangha kezek-kezek tanystyryp, kórshi bólmedegi­ler de estisin dep, qat­tyraq sóilep otyrdy. Ákemning Qajymú­qan­men bú­ryn­nan tanys ekeni de angha­rylmay qalghan joq. Qonaq­tardyng qan­sha otyrgha­nyn bilmeymin, úiyqtap ketippin. Ertenine bolatyn oiyngha meni aparghan joq. Oiyn boldy ma, joq pa, ony da bil­mey­min. Sirk­ting qansha kýn óner kórset­keni de jadymda joq. Biraq sirk jabylar qar­sandaghy kóri­nis esim­de. Ádet­tegi oiyn bitip, paluannyng ýs­tinen mashina óte­tin kez jetkende bú­ryn­ghyday emes, eshtene bolmaytynyn bilip jay­ba­raqat otyr­ghan júrt kenet jay týskendey ulap-shulap, dýr­likti de ketti. Paluangha qalqan bolghan «kópir­din» kilt shógip, tómen týsuine sol da jetkilikti edi. Kuzovtaghy adamdar dereu sekirip-sekirip týsip, olargha kó­rermender qosy­lyp, alangha úm­tyl­dy. Búl eki arada «kópir» astynan óni bop-boz bop, әzer kóte­rilgen Qajy­múqan mashiy­na­nyng janyna tәltirek­tep bardy da, shoferdi tik kóte­rip alyp, dón­gelekting astyna atyp úrdy. Arghy jaghyn ashu-yzasy tasyp-tógil­gen kóp­shilikting ózi «tyndyryp», jýr­gi­zushini jahan­namgha attandyra saldy. Birneshe adam Qa­jy­múqandy zem­bilge salyp, alannan alyp bara jatty... Sodan bastap «paluan sahnanyng syrtynda jan tәsilim etip­ti», «sho­ferding óli­mi ýshin tútqyngha alynypty», «týn jarymda әldebi­reuler taugha qa­shy­ryp jibe­ripti» degendey bi­ri­nen-biri óte­tin nebir qorqy­nyshty ósek-ayang gulep bersin. Al Qajy­mú­qan­nyng sol joqtan joq bolyp, sugha bat­qan­day iz-týz­siz ketke­ni anyq-tyn. Osy oqighadan keyin barsha qazaqtyng ensesi týsip, jabyr­qap, jasyp jýrdi. Ákem de ýi­den shyq­pay, ma­shiy­nanyng art­qy dóngelekteri men motoryn alyp tastap, kýni boyy solardy shúqy­lay­dy da otyrady. Meni eshqayda ji­ber­meydi. Gu­ma­nitar­lyq kómekter sap tiyl­dy. Anda-san­da úsqynsyz bireuler әkem­ning janyna kep, tú­ryp-­túryp qay­typ ketedi. Ýsh dóngelekti ve­lo­siy­pe­dim bar edi, sony men de kýni­ne bir­neshe ret búzyp, bir­ne­she ret jón­deymin. Odan jalyq­sam, ýl­ken ból­mege kirip, tórge jiy­nal­ghan tósekti bú­zyp oinaymyn. Búryn kórpe, kórpe­sheler san­dyq­tyng ýstinde túratyn edi. Nege ekenin qay­dam, qazir san­dyqtyng ornynda syrty kiyiz­ben oralghan – shókken týie­dey – buma túra­dy. Ózi tym ýlken, biyik. Kórpe, kór­peshe­ler sonyng ýstinde. Kór­pe­lerdi edenge qú­latqan son, buma­nyng ýstine әreng shyghyp, tómen­ge qar­ghimyn. Mýmkin­diginshe alys­qa seki­ruge tyrysamyn. Keyde әlgi buma meni óz-ózi­nen laqty­ryp jiber­gen­dey bolady. Búgha­nam syna jazdaydy. Bir joly týn jarymda oyanyp kettim. Úiqym qashyp, әlde­nege elegziy­min. Janymda әkem de, sheshem de joq. Býiir­degi bólmeden bolar-bolmas ja­ryq bayqala­dy. Jaqyn baryp qa­ra­sam, esik pen tórdey jerde sport kәstómin kiygen tauday adam sozylyp jatyr da, әkem onyng ayaghyn uqalap, sheshem ýlken kesege qúighan shaydy ten­selte shayqap otyr. Meni bayqaghan joq. Tauday adam birinshi bayqap, týre­gep otyrdy da: «Býgin arqam­dy uqa­laudyng keregi joq, ony mana kýn­diz myna bala tyndyrdy», – dep kýldi әke­me qarap. Tauday adam Qajymúqan edi. Qor­qyp ketip, anamnyng artyna tyghyl­dym. Tau­day adam qasyna shaqyryp, tizesine otyr­ghyzdy, basymnan sipady. Eshkim ýndemeydi, men úyalghannan tómen qaraymyn. Anam shamdy sóndirip, tez jattyq. Ertenine úiqydan oyanysymmen әkem eshkimge eshtene aitpauymdy eskertti. Ózi keshke qaray mashinany apyl-qúpyl jóndedi de (mashina búghan deyin de babynda bolsa kerek), qaranghy týsisi­men Qajymú­qan­dy kuzov­tyng týbi­ne jat­qyzdy. Ýstine azyq-týlik salghan qap, qor­jyn, basqa da bir­de­neler tiyep, kabinada japa­dan-jal­ghyz әlde­qay­da týnde­letip jýrip ketti. Bir­neshe kýnnen ke­yin ýige oraldy. Ákem­­ning aman-esen kel­genine, Qajy­múqan­nyng qa­uip-qa­ter­den qútyl­ghany­na shý­kirlik et­tik. Osydan keyin, ne­ge ekenin qaydam, qa­la­daghy ýidi tastap, qazaqtar túratyn «Ord­jo­nikidze» kolhozyna kóship bardyq. Nemis koloniys­teri­nen qalghan – edeni se­ment – anyraghan suyq ýige ornalas­tyq. Ákem Orzob GES-ine mehanik bop kirdi. Ol jerde suyq tiyip syrqattanghan son, kolhoz bastyghyna júmysqa jaramsyz eki jýk mashinasynan bir mashina qúrastyrayyn dep ótinish aitty. Bastyq qarsy bolghan joq. Búghan kemi bir-bir jarym ay uaqyt kerek eken. Sondyqtan әkem anam men meni poyyzgha otyrghyzyp, Tashkentting manyndaghy tughan jeri – Janajol audanyna jiberdi. Onda tughan-tuystardy armansyz aralap, bir aidan keyin Stalinabadqa attanu ýshin Kaufmanskaya stansasyna bardyq. Janymyzda – bizdi shygharyp salugha kelgen anamnyng sheshesi Busara men tughan inisi Quanyshbek naghashym. Mayda-shýideni aitpaghan­da, ishi sәlem-sauqatqa lyq toly eki buma jýgimiz bar. Ekeui de zildey auyr. Búl jerge poyyz keyde bes minut toqtaydy, keyde toq­tamay, bayau jýris­pen óte shyghady eken. Ýlgerseng mindin, ýlgermeseng qaldyn. Biylet qolda bolsa da, kónil alan. Zalda bizden basqa adam joq. Kenet esik jaqtan ayaghyna saptama etik, bútyna galiyfe shalbar, ýstine syrma kóilek kiyip, belin jalpaq beldikpen bughan zor deneli adam alaq-júlaq etip kirip kele jatty. Zaldy kózimen sholyp, bizdi kórisimen, enteley jýgirdi.  Jýrisi shiraq, jenil. Qajymúqan eken. Ayaq astynan mәre-sәre boldyq ta qaldyq. Quanyshbek naghashym perrongha shyghyp ketti. Qajy­múqan anamnyng janyna otyryp, birdene­lerdi aityp jatty. Men onyng tizesine shyqtym da, jyryq-jyryq qúlaq­tarynyng birine azar ilinip túrghan oimaqtay qyzyl etti jaylap ústap kórdim. Basyn qozghaghan sayyn oimaqtay et diril qaghyp qozgha­lady. Dýrdiygen ýlken múrny da týrtip qalsan, týsip qalatynday kórinedi. Kenet esikten kóringen Quanyshbek nagha­shym: «Poyyz kele jatyr, toqta­maydy eken!» – dep dauystady. Asyghyp-aptyghyp syrtqa úmtyldyq. Eki bumany eki qolyna ústaghan Qajymúqan perrongha shyqqan song birin әjeme, birin naghashyma ústata sap, poyyzdy kýttik. Poyyz tayay bergende aldymen vagon ishine meni doptay atyp jiberdi. Izinshe anamnyng minuine kómek­testi. Onan song orghyp baryp, poyyz jýri­sine ilese almay, keyin qala bergen nagha­shym men әjemning qolyndaghy eki buma jýk pen jenildeu zattardy әkep aldymyzgha tastady da: «Qosh bol! Ábdirahmangha sәlem ait!» – dep ai­qaylady. Dausy targhyl­danyp, qúmyghyp shyq­ty. Kózinen jas yrshyp ketkendey kórindi maghan. Bizdi shygharyp salghan adamnyng kim ekenin bilgen poyyzdyng jolserikteri men bylayghy jolaushylar anam ekeumizge elden-erek iltipat bildirip, Stalinabadqa jetkenshe qas-qabaghy­myzgha qarap bardy. Poyyzgha otyrghan song anam meni kópke deyin sóiletpey, anany-mynany aityp qaqpaylay berdi. Tek Syrdariyadan ótkende ghana sheshilip, Qajymúqannyng qúlaqtary nege jyrym-jyrym degenime, ol japon paluanynyng isi dedi. Onan song kilemge ýsti-basyna sabyn jaghyp shyqqan sudan­dyq zәngining auzyna shengelin salyp, bas terisin sypyryp alghany jayly aitty. Bәrin biluge qúmartqan men: – Stalinabadta ony ne ýshin óltirmek boldy? – dedim anama. Barlyghyn da búrynnan jaqsy biletin anam: – Ol jergilikti NKVD adamdarynyng isi. Qajymúqandy japon tynshysy dep kózin joyyp, bireulerge jaghynghylary kelgen bolsa kerek. Birdene dese, mashina astyna týsip ólgen ózi dey salu týk emes. Alayda aram oilary iske aspay, ózderi it boldy. Sol qarghys atqan kýni batyrdy janshyp óltirgisi kelgen shoferge aldymen kuzovtan sekirip-sekirip týsken – kóbi qazaq – adamdar jol bermey, paluandy aman saqtap qaldy. Jauyzdardyng yzalanghan adamdar qastandyq jasaushy, әri birden-bir kuәger shoferdi sol zamat joq qylady degen boljamdary dәl keldi. Qastandyq úiymdastyru­shylardyng Qajymúqan mashina astynda jazym bolmaghan jaghdayda jappay tәrtipsizdik beleng alyp, yzghyn-shu ýstinde batyrdy bayqatpay atyp tastay salamyz degen pasyq niyetteri oryndalmady. Esesine, ashuly halyq sýiikti paluanyn izdep, týni boyy jer-jerding bәrin sharlady, sirk vagondary men bazar­daghy qoyma, dýkenderdi qiratyp, tas-tal­qanyn shyghardy, joydy, býldirdi. Biraq batyrdy olar da, qaskýnemder de taba almady. Qastandyq jasalghan keshtegi apaq-sapaq ke­zinde Qajymúqandy әldebir senimdi adamdar kór­shi ýiding qorasy arqyly bizding ýige әkelip jasyryp, ózderi «paluan qashyp ketti» degen laqap taratyp jiberedi. Tipti «Amudariya arqyly óz qo­lymyzben Aughanstangha shygharyp saldyq» deushi (aty bar, zaty joq) adamdar da tabylyp jatty. Qajymúqan dýrbeleng bitkenshe bizding ýide jatty. U-shu sayabyrlaghan song әkem Denau, Súr­handariya (Jiydelibaysyn), Qashqadariya arqyly paluandy Samarqan jaqtaghy Jizaq ólkesine aparyp, sondaghy azuy alty qarys qypshaq aghayyn­darynyng qolyna tapsyrady. Ol­ardyng bas kóte­rer azamattary tez­de­tip Tashkent arqyly Mәs­keumen baylanysady. Ondaghylar Qajy­mú­qan­gha eshkim tiyispesin dep Jarlyq bergen song ghana paluan erkindikke shyghyp, Tashkent mana­yyn­daghy el-júrtty aralaydy, qonaq bolady. Sonda anam ekeu­mizding kelgenimizdi estip, bizdi izdep tabady. Qajymúqangha Stalinabadta jasalghan qas­tandyq syry osynday. Ol turaly әli kýnge deyin aitylghan-jazylghan eshtene bil­meymin. Anam marqúm Múratqan Tәnekeev degen kisi Qajymúqan turaly kitap jazarda Almatydan әdeyi izdep kelip, biraz maghlúmat aldy deushi edi. Keyin kitaby shyqqanda jóndi eshtene kezdestire almadyq. Sebebin bilmeymin. Ne anam tolyq aitpady, ne senzura jibermedi, birdene deu qiyn. Jalpy, Qajymúqan jóninde derek-mәlimetter jútan. Aytylatyn sózder bir-birinen alys emes, egizding synarynday úqsas. 51 medalining bәrin satyp jiberdi nemese joghalyp ketti degenge kim ilanady? Júmbaq. Olardyng bәrin jiktep-saralau mening mindetime jatpaydy. Búl jerde jetpegendi jetkizip, tolmaghandy toltyra qoyayyn deytin de niyetim joq. Kózim kórip, kuә bolghan, ózim biletin nәrseni ghana ortagha salghandy jón kórdim.

Professor Á.Qonyratbaevtyng deregi boyynsha Qajymúqan baluannyng 75 jasyndaghy  dene qúrylymynyng ólshemi:

1. Salmaghy – 174 kg

2. Boyy – 195 sm

3. Keudesining aumaghy – 146 sm

4. Baltyrynyng aumaghy – 49 sm

5. Moynynyng juandyghy – 56 sm

6. Bas aumaghy – 65 sm

7. Ortanghy sausaghynyng úzyndyghy – 14 sm

8. Ortanghy sausaghynyng juandyghy – 10 sm

9. Ýstingi jәne astynghy erinderi – 12 sm

10. Ayaqkiyimi – 54 ólshem

 

Abay TÚRSYNOV, tehnika ghylymynyng doktory, professor

"Jas qazaq" gazeti

0 pikir