Reseyding aqparaty Qazaqstandy qos qaptaldan qysyp túrghan azat elimizde qazaq tildi BAQ orystyng «jazghyshtaryna» baqtalas bola almay túr. Egemendik alghaly elimiz Kenes Odaghynan qalghan aqparattyq agressiyadan әli kýnge aryla almay keledi. Al el ishindegi qazaq jurnalistikasy orys tildi jornalshylargha naryqtyq zamanda bәsekeles bola almay otyr. Onyng ýstine, nege ekeni bólek әngime – orys tildi gazet-jurnaldar, telearnalar, radiolar, sayttar qazaq tildi BAQ-tan eki ese kóp.

Sózimiz jalang bolmas ýshin naqty mysal keltire keteyik. Mәselenki, elimizde tirkelgen qazaq tildi basylymdardyng sany 344 bolsa, orys tildi búqaralyq aqparat qúraldary – 758. Qarapayym mólsherge salghanda 2 esedey kóp. Búghan qosa qos tildi 727, ýsh tildi 282 basylym jәne bar. Al sausaqpen sanarlyq otandyq telearnalardyng ózinde 11 tilde (ózbek, ukraiyn, polyak, aghylshyn, nemis, kәris, úighyr, dýngen, týrik, tatar, parsy) habar taratylady.

Elimizdegi Resey soyylyn soghyp jýrgen búqaralyq aqparat qúraldaryna qysqasha toqtala ketsek, «Argumenty y Fakty», «Izvestiya – Kazahstan», «Moskovskiy komsomoles v Kazahstane» tikeley Mәskeuding qarjylandyruymen kýn kórip keledi. Búnyng ishinde «Izvestiya – Kazahstan» Mәskeudegi týp tamyry «Izvestiya» gazetinde Bayqonyrdaghy «Proton-M» zymyran tasyghyshyna baylanysty «Rossiya zapustit «Proton» bez odobreniya Kazahstana», «Kazahstan razreshil zapusk «Protona» s Baykonura» atty materialdary jariyalanghannan keyin, bizding biylikpen kelispey qalghan boluy kerek. Onyng ýstine dәl osy kezde Kremli men Aqorda arasynda Bayqonyr mәselesi ushyghyp túrghan-dy. Aqyry atalmysh basylymnyng ómiri bayansyz boldy. Degenmen, jariyalanghan maqalanyng qúrylysyna kóz tikseniz, Mәskeu Aqorda basshylyghyna «Izvestiya» arqyly tizesin batyrghysy kelgendey әser qaldyrghan.

Ámirjan Qosanov, tәuelsiz sayasatker:

– Reseylik BAQ-tyng Qazaqstanda osynshama kóp boluy keshegi Kenes Odaghyndaghy aqparattyq jaghdaydyng sarqynshaghy dep sanaymyn. Kerek deseniz, sayasy iynersiyanyng bir kórinisi. Sol sebepti bizding kóptegen kórermender men oqyrman әlemde bolyp jatqan oqighalargha naq osy reseylik BAQ jurnalisterining kózimen qaraydy, solar bergen baghany sanagha siniredi. Al ol BAQ-tyng redaksiyalyq sayasatyn Kremli anyqtap otyr. Ukrainagha qatysty oqighalar túsynda osy jaghday erekshe sezilip túr. Búl jaghday Qazaqstannyng aqparat kenistigining qauipsizdigine zor qauip tóndirip otyr.

Aqparat kimning qolynda – sol adam әlemge iyelik etetini belgili. Osy túrghydan alghanda, memleketting aqparattyq qauipsizdigining aspektilerin qayta qarap, tiyisti sharalar qoldanatyn uaqyt keldi. Sonyng ishinde tәuelsiz qazaq tildi BAQ-qa, әsirese televiziya men sayttargha naqty qoldau kórsetu kerek. Tәuelsizdik alghaly otandyq, sonyng ishinde qazaq tildi baspasóz birshama qalyptasyp qaldy. Jurnalisterding kәsiby biliktiligi, bәsekege qabilettiligi jogharlady. Biylik qanshama qudalap, sottap, jauyp jatsa da, ol basylymdar sahnadan kete qoyghan joq. Olar el arasynda tanymal. Resmy gazetterdi oqityn oqyrmandar qoghamdaghy oqighalar turaly balama aqparat beretin osy tәuelsiz basylymdardy izdep jýrip oqidy.

Búdan basqa sym arqyly taraytyn otandyq tele-kenistikte «NTV», «RBK», «Kulitura», «REN TV», «Rossiya 24», «Birinshi Evraziya» syndy telearnalar jetip artylady. Osylardyng ishinde «Evraziya» arnasy Qazaqstan tarapynan qarjylanatynyna qaramastan, kórshimizding ónimderine kóbirek kónil bóletinin soqyr kórip, sanyrau estip otyrsa da, Aqparat ministrligi kórmegensuin qoyar emes. Búl jalghyz osy arnadan ghana úshyrasatyn kórinis bolsa jaqsy ghoy, jaragha túz sepkendey, jartysynan kóp aksiyasy reseylik «STS» kompaniyasyna satylyp ketken «31 arnada» dәl osy qoyylym aina qatesiz qaytalanyp keledi. Eng soraqysy sol – keshki janalyqtardyng («Informburo») qazaqsha núsqasy orystardan keyin efirge shyghatyndyghynda. Osy kórinister qonyrtóbel halyqtyng kózine shoqtay basylyp jýrse de, Aqorda biyligi tarapynan «Áy deytin әje, qoy deytin qoja» tabylar emes...

Bolat Mýrsәlim, «31 arnanyn» aqparattyq baghdarlamalar departamentining diyrektory:

– Birinshiden, Qazaqstan men Resey arasynda aqparattyq shekara joq. Ekinshiden, Resey Qazaqstandy aqparattyq tútynushy sanaydy. Búghan qosa, Qazaqstan Ukraina siyaqty reseylik aqparattyq ónimderding taraluyna tyiym sala almay keledi. Ýshinshiden, shyndyghyn aitqanda, jalpy sapa boyynsha bәsekelese almaymyz. Resey arnalarynyng baghdarlamalaryn Qazaqstan kóshiredi, al Resey ony Batystan kóshiredi. Tórtinshiden, Qazir «31 arna» basshylyghy qazaqsha jәne oryssha baghdarlamalardy blok qaghidasymen berip otyr. Yaghni, keshki 20:30-gha deyin orys tilindegi ónimder kórsetiledi. Al 20:30-dan bastap, keshki praym-taymda qazaqsha dýniyeler bastalady. Qazaqsha janalyqtar sol keshki, kórermen eng kóp kóretin uaqyttyng basy.

Jekelegen zertteushilerding pikirine qaraghanda, reseylik aqparat agressiyasy Qazaqstanda asqan jymysqylyqpen jasaluda. Onday intervensiyalyq sayasattyng barysyn bizdegi qauipsizdik organdary baqylaugha alyp otyr ma, joq әlde búl saladaghy mýddemiz de jemqorlyqtyng tauaryna ainalghan ba – ol jaghyn jyghyp aita almaspyz.

Birqatar sarapshylardyng oi-pikirin ekshep, aqparat naryghyndaghy mamandardyng boljamyna des bersek, Qazaqstan aqparat әlemin jaulap alugha Kremli tarapynan reseylik «Sibir korporasiyasyna» naqty mindetter jýktelgenge úqsaydy. Onyng naqty maqsaty – qazaqstandyq aqparat naryghynda jýrgen orys tildi basylymdar men internet-sayttardyng birqataryn astyrtyn satyp alu, endi bireulerine qarjylyq qoldau kórsetu arqyly olardyng ústanymyn reseylik kózqarasqa búru, tanymal orys tildi jornalshylargha internet-sayt ashugha jәrdem jasau jәne olardyng ústanymyn Reseyding sayasatyna qaray yqshamdau.

Insayderlik derekkózding osy joralghysyn elekten ótkizer bolsaq, býginde Qazaqstanda ózderin tәuelsiz ataytyn internet-sayttardyng teng jarymyna juyghy reseylik sayasy kózqarastar aghymyn qoldaydy nemese «h» saghaty tughan shaqta Kremliding Qazaqstangha qarsy aqparattyq agressiyasyn bastap ketuge әzir otyr. Onyng ýstine «Qaznet»-ting internet kózi býkilәlemdik ghalamtorgha Reseyding optika-talshyqtyq baylanys jýiesi arqyly shyghatynyn eskerer bolsaq, bizding býkil internet kommunikasiyamyz kórshimizding uysynda otyr degen sóz.

Sonymen birge gazet-jurnal ónimderin taratu jýiesine de reseylikter qol súqqany songhy kezderi jii aityla bastaghan taqyrypqa ainaldy. Mәselen, gazet-jurnalgha jazylu jýiesi tek qana «Qazposhta» arqyly ghana emes, sonymen birge qojayyndary Reseyde otyrghan qazaqstandyq kommersiyalyq toraptar arqyly da jýrgizilip jatqany belgili boldy. Onyng aiqyn dәleli – baspasózge jazyludyng bir tútqasyn ústap otyrghan «Ural-press» seriktestigi. Búl seriktestik negizinen qazaqstandyq tútynushygha tek qana reseylik ónimdi úsynady.

Sol siyaqty, әsirese Reseymen shekaralas aimaqtardaghy gazet-jornal taratu jýieleri negizinen reseylik qojayyndardyng qolyna ótken degen sóz bar. Olar jergilikti naryqta qazaqstandyq baspa ónimderin jasandy týrde tapshylyqqa ainaldyryp, esesine tútynushygha tek qana reseylik gazet-jornaldar ghana úsynady. Búl degeniniz kәdimgi qara bazardan jergilikti sýt ónimderin yghystyryp, onyng ornyn tek qana reseylik tauargha toltyratyn qarapayym mysalgha dәl keledi. Gazet-jornal ónimderi naryghyndaghy jaghday da dәl osynday jasandy monopoliya arqyly jýzege asuda. Múnday jaghday býginde tek qana shekaralyq aimaqtarda ghana emes, tipti Almaty men Astanada oryn ala bastaghanyn gazet-jornal ónimderin shygharushy qazaqstandyq baspagerler de aita bastady.

Qazaqstanda internetti paydalanushylar qatary jyl ótken sayyn artyp keledi. Sózimizge 2011 jyly 5 million ghana bolghan «Qaznet» tútynushylarynyng 2013 jyly 11 millionnan asyp jyghylghany aiqyn dәlel bola almaq. Búl – qazaqtardyng da ghalamtordaghy qatary kóbeye týsti degen sóz. Biraq múnda da Reseyding «Interfaks», «Novostiy» syndy aqparattyq sayttarynyng «Interfaks-Kazahstan», «Novostiy-Kazahstan» klondarynan kóz sýrinedi. Sayttardy bylay qoyghanda, «Agent», «Moy Miyr», «Odnaklassnikiy», «V Kontakte» siyaqty әleumettik jelileri qazaqstandyq internet tútynushylardyng jýregi men sanasyn jaulap aldy. Al búl jeliler reseylik arnauly qyzmetting qazaqstandyq kontentke әleumettik zertteu jýrgizetin qúralyna ainalghan.

Qalay desek te, býginde qazaq aqparat әlemi Putin bastaghan shovinistik imperiyanyng «ashsa – alaqanynda, júmsa – júdyryghynda» túr. Bolashaqta ghayyptan tayyp, uaqyt óz degenin alyp, qazaqstandyq biylik auysyp, Evraziyalyq odaqtan shyghatynday bolsaq, Kremli Ukrainagha jasaghanyn bizge qaytalamasyna kim kepil?

Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nazarbaev «Mәngilik el» iydeyasyn kóterip, qazaq qoghamy arasynda búrq-sarq pikir tudyrghany barshagha mәlim. Ol iydeyanyng mәni men mazmúny bólek taqyryptyng arqauy. Biraq osy «mәngilik elde» tәuelsiz baspasózding órisi shektelgenin, onyng ornyn orystyq oghash oshaqtar jaulap jatqanyn iydeya avtory bile me eken? Euraziyalyq odaq dýrmegimen kórshimizding kólenkesine jantayamyz dep jýrip, últtyng jany men ruhynan aiyrylyp qalmasaq bolghany.

Esdәulet QYZYRBEKÚLY,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 36 (260) 09 qazan 2014 jyl.