Beysenbi, 9 Mamyr 2024
Qorghan 9079 1 pikir 15 Qazan, 2014 saghat 10:56

LIBAY QAZAQ EMES (Basy)

Belgili tarihshy Álimghazy Dәulethan ondaghan jyldar bederinde baspasóz betinde dauly әngimege ainalghan qytay aqyny Libay tóniregindegi maqalalar men oy pikirlerdi toptap, kitap etip shygharypty. Býginnen bastap «Libay qazaq emes» atty kitapty jariyalaudy bastap otyrmyz.

Abai.kz

(Qytay aqyny Libay turaly Qazaq baspasózinde jariyalanghan

maqalalar men oy pikirler toptamasy)

Qúrastyrushydan

      Qadirli oqyrmandar, nazarlarynyzgha úsynylyp otyrghan újymdyq shaghyn jinaq jóninde azdaghan anyqtama-týsinikteme bere ketudi paydaly kórdik. Óitkeni búl jinaqqa engen maqalalar әr jyldary, әr turli basylymdarda jaryq kórgendikten, olarmen jýieli tanysyp, oy tarazysynan ótkizu mýmkindigi bolmaghanyn, sonday-aq, búl maqalalarda kóterilgen dauly taqyryptardyng elimizde ghana emes, halyqaralyq, ónirlik mýddeler qaqtyghysyna tikeley qatysy bolghanyn eskerip mәselening neden, qalay, kimder jaghynan, qanday maqsatpen ortagha shyghu barysyna nazar audaru kerek boldy.

  Esterinizge sala keteyin — «Ly Bay – Eldibay - Elibay» elesi songhy on jyldyqtar shamasynda qazaqstandy kezip, talay-talay adamdardyng delebesin qozdyryp, «ólgeni tirilip,óshkeni janghanyn» alaqaylap jarnamalaugha deyin bardy. Osynau asa qaterli әdeby әri sayasy avantura memlekettik tipti halyqaralyq sipat alyp qazaqstan okimeti men parlamentin, kýlli BAQ ókilderin dýrk qozghap, senator Ómirbek Bәigeldi men arandatqysh Múqtarhan Orazbaygha alghystaryn aityp tauysa almay dýrbelenge týsirdi!

  Endeshe, sózdi Ly Bay-Eldibay elesin kim, qashan, ne maqsatpen qazaqstangha alyp keldi  degennen bastaghan jón siyaqty.

1997 jyly “qazaq әdebiyeti” gazetining 12 Tamyz №32 -inde «Kóne Qytay jazbalaryndaghy týrik aqyndary» atty maqalasynda Duken ómirde mýlde bolmaghan «Qarlúq Kegmener ýlgeúly» degendi oqyrmandar nazaryna tyqpalady. Soghan ile-shala jalghan professor Múqtarhan Orazbay ony «Qarlúq qambar aqyn» dep qazaqylandyryp, 2001 jyly «Qazaq uniyvessiyteti» baspasy qúrastyrghan «Qazaq әdebiyetining qysqasha tarihy» atty oqulyqqa engizip jiberipti. Ol olma, akademik Ábdimәlik Nysanbaevtyng qýrastyruymen «Qazaq ensiklopediyasy» baspasynan 2000 jyly shyqqan «Eki myng jyldyq dala jyry» atty kitapqa da enip ýlgeripti.

  Duken men Múqtarhan eki jaqtap jalaulatqan, akadimik Á. Nysanbaev pen professor T.Kәkishevter shýiinshiley jarnamalaghan “Qarlúq Kegmener-Qambar aqyn” turaly naghyz shyndyqty bilgisi kelgen oqyrman Qytay tiline jetik arhelog Saghyntay Súnghataydyng “Aq jol” gazetining 2004 jylghy  9 qantarynda jaryalaghan «Bizding “qytaytanushylar” ghylymdy nege bylghaydy?» degen maqalasyn tauyp oquyna bolady. Ol maqalanyng yqshamdaghan núsqasyng «Qazaq әdebiyeti» gazeti 2008 jylghy 28 aqpandaghy nómirinde «Kanmener degen qanday er?» degen atpen jaryalaghan bolatyn. Dәl osy núsqany «Qazaqstan» gazeti 2009 jyly qarasha aiynda qayta basqan edi. Búl maqala “Anqau elge aramza moldalyq” jasaghysy kelgen zertteushi-audarmashysmaqtardyng adamy ham sayasy bet perdesin aiparaday ashqandyqtan búl arada ol turaly toqtalyp jatpaymyz.

  “Kanmenerdin” qandary er ekeni әshkere bolghannan keyin odan qorytyndy shygharudy bylay qoyyp «Qazaq әdebiyeti» gazeti 2007 jyldyng sәuir aiyndaghy qos nómirinde Múqtarhannyng «Qytaydy qayran qaldyrghan qandasymyz Eldibay aqyn turaly ne bilemiz?» atty arandatushy maqalasyn jaryalap jiberdi. 2008 jyly «Ádebiyet» baspa ýii degennen «Elimen qauyshqan Eldibay aqyn» atty kitap Múqtarhannyng alghysózmen, әri audarmasymen oqyrmandargha úsynyldy. Al 2009 jyly Ly bay-Eldibay elesin naqtyly qazaqylyq, odanda dulattyq obrazgha ainaldyrghan «Eldibay. Ly Bay. Ly Bo» atty 540 bettik kitap QAZ aqparat baspasynan jaryq kórdi. Kitapqa alghy sózdi tarihpen de әdebiyetpen de mýlde qatysy joq senator Ómirbek baygeldi men qosanjarlasa doktor Sauytbek Ábdirahman jazypty.

  “Eldibay-Ly Bay elesin”jalaulatqan maqalalar men kitaptardy  art-artynan búrqyratqan Múqtarhannyng “tarihy enbegin” Senator Ómirbeq óz atyna audaryp aludan qymsynbay-aq «Qazaqstan» gazetining tilshisi Sәule Qabanbaymen (2 sәuir, 2009) bolghan súhbatynda “tarihtyng týiyinin tarqatumen ainalysyp jýrmin” degen mәlimdeme mәnzeldes sózinde “701 jyly Qytayda tuylghan Eldibay (Ly Bay) degen aqyndy ashtym” dep aidy aspangha shyghardy.

  Sol-aq eken Qazaqstandyq Ókimetke tәueldi gazet-jurnaldar men radio-televiydeniyesi “úly janalyqty”jarysa jarnamalap “auyzy dualy” delinetin kәri-jas qalamgerler astanada dýbirli jinalys ótqizip, “enbekti baghalau eldikke syn” ekenin úrandap kókelerining “erligin elep”, medeniyet qayratkeri ataghymen әspettedi. Biz ony qyzghanyp otyrghan joqpyz. Mәselening qauipti shekke jetkeni sonsha, eldigimiz ben egemendigimizge, memleketting aumaqtyq tútastyghyna qauip tóndiretin sayasi, diplomatiyalyq arandatugha jol ashqanday bolghany janmyzgha batty. Múqtarhan qúrghan torgha senatorlarymyz ben sorpa betine shyghar jaqsy-jaysandarmyzdyng top-tobymen shyrmalyp bara jatqany ýrey tudyrdy.

  Ol-olma, Astanadaghy memlekettik is-sharagha ainalghan dýbirli bas qosuda aldaghy uaqytta:

  1. Qytayda jazylghan 38 seryaly telefilimning alghashqy bes seryasy (Ly Baydyng balalyq shaghyn) ol tuyp-osti dep ózderi zandastyrghan Shu-Taraz jerinde týsiru.
  2. Ly Baydyng mәrmәr eskertkishin ornatyp ,Shu jerinen múrajay ashu.
  3. Ly Baydyng 25 tomdyq ólender jinaghyn týgel qazaqshalap, baspadan shygharugha ókimetten qarjy bólu.
  4. Ly Bay tanu institutyn nemese ortalyghyn Astana men Almatynyng bireuinen ashu. t.b úsynystar ortagha qoyyldy. Ony Oljas Sýleymenov, Ábish Kekilbay, Fariza Ongharsynova, Sherhan Múrtaza, Sәbit Dosan, Aqseleu Seydimbek marqúm, sol tústaghy mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-múhamed, bilim jәne ghylym ministri Janseyt Týimebaev, Astana әkimi Imanghaly Tasmaghambetov siyaqty atqaminerler qoldap-quattaytyny belgili boldy. Endi tek naqtyly qarjylay qoldau men úiymdastyru mәselesi ghana qaldy.

Osynday әsire nauqanshyldyqpen tarihi, ruhany ham sayasy ómirimizdegi búra tartugha shydamay dauys kótergen birinshi adam qytaytanushy professor Klara Hafizova boldy. Ol «Alash ainasy» gazetining (16.09.2009 №160) tilshisi Qaunyshbek Qariymen bolghan súhbatynda betke úrghanday etip, “Bizding elde qytaytanumen kóbine Qytaydy bilmeytin adamdar ainalysady.” - dep mәmimdedi. Sonday dýmshe, úrynshaq qytaytanushylardyng kesirinen Qazaq memleketining abyroyy men memlekettik tútastyghyna qauip tóndiretin sayasy avanturagha jol ashylyp jatqanyn ashyna jazdy. “Qazir bizdegi Ly Bo turaly aitylyp jatqannyng bәri kileng spekulyasiya! Birinshi spekulyasiyany qytaylar 1969 jyly bastaghan edi.” -dep tújyrymdy sózin aitqan bolatyn.

Búl turaly bilgisi kelegen oqyrman osy jinaqqa engen mәtinning tolyq núsqasymen tanysa alady.

Men 1961-1966 jyldar aralyghynda “Shinjyang uniyversiytetinin” Qytay til-әdebiyeti fakulitetinde oqyp, Qytay tarihy men әdebiyetinen jýieli bilim alghan bir adam retinde Ly Bay turaly aityp jatqan sayasi, әdeby arandatu jóninde óz kózqarasymdy bildirmey túra almadym. Onyng ýstine Ly Bay ómir sýrgen dәuirge tikeley qatysty Batys týrik qaghanaty men Týrkesh qaghanaty (692-766 jyldary) tarihyn zerttep, ol turaly ondaghan maqalalar men arnauly monografiya jazyp jariyalaghan tarihshy retinde aitary bar adam ekenimdi sezinip, әri últym men memleketimning taghdyr-tәleyine qatysy bar ýlken iske aralasudy perzenttik paryzym dep eseptep tәuekel kemesine otyrugha bel budym. Óitkeni, men kimdermen, qanday dýley kýshpen betpe-bet aiqasugha tura kelerin, kýshtining arty diyirmen tartyp ketu qaupi bar ekenin bile túra nar tәuekelge bardym.  Alghashqy sózdi “Elibay –Libay aqyndy ashqan” Senator Ómirbek Baygeldige arnaghan “Tarih týiinin sizshe tarqatu kýnә” atty ashyq hat arqyly aittym. Senatordyng әlem moyyndaghan, qarapayym sauatty adamdardyng bәrine belgili tarihy oqighalar men tarihy túlghalar jónindegi oy jotalarynyng qisynsyzdyghyn úghynyqty tilmen dәleldep, aqsaqaldy baysaldy ghylymy aitysqa shaqyryp edik. Aqsaqaldan dybyr-dybys estilmedi. Sondyqtan Ly Baydyng kim bolghany, qay jerde tuylghany jóninde Qytay Ly Baytanushylarynyn  1300 jyldan bergi tarihnamasyn ýlken tórt kezeng boyynsha taldap, tanystyrylghan «Aqiqat pen anyz», «Baygeldi “Elibay” dep jýrgen Qytay aqyny Ly Bay shynynda qay jerde tughan?” -degen kólemdi maqala jariyalap tarihy shyndyqqa qúrmet etuge ýndedik. Bayaghy jartas, bir jartas. Aqsaqalymyzdan aqyldy jauap kýtkenimiz beker boldy. Solay bolsa da Ly Bay jóninde senator kókemizge de, doktor Sauytbekke de jalghan mólimet berip, tarihy shyndyqqa qasaqana qiyanat jasaghan, sóitip qazaq ziyaly qauymyn úyatqa qaldyrghan arandatqysh Múqtarhan Orazbaydyng 15 ótirigin mandayyna úryp otyryp әshkerelegen « Anqau elge aramza molda nemese Mýqtarhannyng 15 ótirigi» atty kólemdi maqala jazyp jariyaladym. Niyeti qalys, aqyl-esi dúrys adamdardyng “Ly Bay -Eldibay elesi jónindegi shatysyp-bytysqan úghym-týsinikterin aiqyndap tarihiy-shyndyqqa kózin jetkizerine kәmil senip edik. Ol solay bolsa da, Tarihshylar men әdebiyetshilerdi bylay qoyghanda,  Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen mening kózqarasymdy qoldap-quattaghan maqalalar men qysqa pikirler baspasózde, internet sayttarynda art-artynan jariyalanyp jatty. Olardy da toptastyryp osy kitapshagha engizip otyrmyz.

  Bir tandanarlyq paradoks — bizding “Eldibay-Alqabiyshil” qarsylastarymyz júmghan auzdaryn ashugha jaramady. “Jaramady”  deymiz-au, olar “it ýredi, keruen kóshedi” deytin halyq danalyghyn betperde etip ózderinshe shalqaqtap jýretin kórinedi. Qaytsin-ay! Ishi qazanday qaynaghanmen kýreserge dәrmeni joq bolghan song ne shara?!

Múqtarhannyng arandatushy maqalasyn alghash jariyalaghan «Qazaq әdebiyeti» gazetining bas redaktory Júmabay Shashtay men Qazaqstan jazushylar odaghynyng tóraghasy Núrlan Orazalinnyng atyna arnayy hat jazyp,  “Eldibay — Ly Bay” sandyraghyn әshkereleytin «Anqau elge aramza molda, nemese Múqtarhannyng 15 ótirigi» atty maqalamdy gazetterinde jariyalaudy súrandym. IYә, kәdimgi ýnsizdik, bezbýirek jauapkersizdik. Bas redaktordy izdep birneshe baryp, aqyry jolyqtym. Mýiizi qaraghayday bas redaktor, kóriniste belsendi qalamger Shashtayúly:

— Áleke, men sizdi týsinip otyrmyn, maqalanyzben tanystym. Qoldaymyn. Biraq men Núrlannyng bir auyz sózinsiz eshnәrse istey almaymyn. Sol kisige baryp jolyghynyz, men de aitamyn. Búl ózi qiyn mәsele bolyp túr ghoy, anau jaqqa tikeley (ong qolyn aua qarmay kóterip) baylanysty nәrse bolghanydqtan amal joq, - dep mingirledi.

—                  Oi, sonda kimnen qorqasyn, әlde Astyndaghy kreslodan aiyrylyp qalam ba dep ýreylenesing be? – degenimde ol beti býlk etpesten:

—                  Áleke, biz de sizderding ayaqtarynyzdy alyp kele jatyrmyz ghoy, bala-shaghany baghu kerek, әriyne qorqamyn, - dedi.

— Sengen qoyym sen bolsan, kýisegenine bolayyn, «Qazaq әdebiyeti» gazeti bas redaktorgha bir jaryghan eken ghoy, rahmet!  - dep shyghyp kettim.

Tóragha Núrlandy kabiynetinen kezdestiru mýlde mýmkin bolmady. Maqalamen, arnayy hat mәtinimen tanysqanyna qaramay jauapsyz qaldyrdy.

Osy aralyqta professor Talas Omarbekovting «Jalghan ghalymnyng jeteginde ketpeyik» -degen asa baysaldy әri shamyrqana ashynghan maqalasy «Qazastan» gazetinde (26.11.2009) jariyalana qaldy. Mәlimdeme sipattas shaghyn maqala Múqtarhan tәrizdi jalghan zertteushining shimay-shatpaqtarynan anqau da sengish ziyaly qauym ókilderin saqtandyrghysy keletinimen ayaqtalady.

Professordyng saqtandyruy eskeruisiz qala qoymaghan eken. Akademik Mәlik Asylbekov bastaghan tarihshylary men әdebiyetshileri qol qoyghan arnayy ýndeu haty jazyldy. «Tarihy sananyng tazalyghyn saqtayyq, —Qazaqstan tarihshylary men әdebiyteshileri jәne Qazaqstan Respublikasynyng Bilim-Ghylym ministirligi men BAQ ókilderine ýndeu» -dep atalatyn asa manyzdy maqalany da Núrlan Orazalinning qabyldau bólmesindegi tirkeuge alynghanyna qaramay jyl ayaghyna deyin jauapsyz qaldyrdy.

2009 jyldyng 30 jeltoqsany kýni professor Mekemtas Myrzahmet pen Mambet Qoygeldiyev ýsheuimiz ýshbu ýndeuding jauabyn estu ýshin Núrlannyng kabiynetine kirdik. Túp-tura eki saghat әngime boldy. Núrekeng jorgha jýrisine salyp talaygha deyin syrghaqtaumen boldy. Alayda zilbatpan kýrdizdey moyyn búrghyzbas shyndyq degen bir alapat kýsh bar emes pe edi. Qara jerden koniky tebuge sheber Núrekeng qansha búltalaqtasa da qolgha toqtaugha mәjbýr boldy -au deymin, ol bylay dedi:

—Ázirge deyin, (osy minutqa deyin dep ýstep qoydy) men Ómirbek kókem jaghynda bolyp kelip edim. Endi әzirden bastap sizder jaqqa ótkenimdi moyyndaymyn. Tarihy sauatymdy ashqanday boldym. Boldy, kelistik, men Júmabaygha aityp «Ýndeulerinizdi» gazetke jariyalaugha sóz bereyin. Biraq sizder de meni dúrys týsininizder, syilasyp jýrgen aghamyz edi. Sol kisining aldynan bir óteyin. Myna bir Múqtarhan degen alayaqtyng aldauyna erip, arandap qalghanyna kózin jetkizip, endigi aiyptynyng Múqtarhan ekenin qazaq oqyrmandaryna anyqtap, әshkereleytin maqalalardy jariyalayyq dep aitayyn. Bәlkim ol kisi de týsiner, rayynan qaytar, al olay bolmasa, biziding pikirmen sanasqysy kelmese amal joq. Bizge de ókpeleuge negiz qalmas,  - dedi.

Biz oghan da kelistik. Jón -aq uәj siyaqty. Biraq Núrekeng sózinde túra almady. Bildey tóraghanyn, darday erkek adamnyng óz sózine ózi ie bolmauy degendi qalay týsinemiz. Mineki, sodan beri tabany kýrektey 900 kýn óte shyghypty. Núrekeng qara jerde koniky teuip mәz bolyp jýr. Úyat-ay, meni qoyshy, jasy seksennen asqan qazaqtyng ardager ghalymy Mekemtas aghadan úyat boldy.

Bizding ziyalylarymyzdyn, jazushylar odaghy dep atalatyn kiyeli shanyraqtyng tórinde otyrghan tóraghamyzdyng azamattyghy men jauapkershiligining syiqy osynday eken!

Áygili «Ýndeudi» elimizding “bas gazeti” dep jalaulatqan «Egemen Qazastan» gazetine, onyng bastyghy Sauytbek myrzanyng atyna jazghan shaghyn hatymyzben birge jibrip edik. Hat 2009 jyldyng 8 qarashasynda jiberildi. Tapsryp alyp, tirkeldi. Biraq tyrs etken dybys shyqpady. Hatta ýsh týrli úsynys aitylghan bolatyn. Sonyng biri — arandatqan Múqtarhannyng alayaqtyghyn әshkereleytin «Anqau elge aramza molda, nemese Múqtarhan Orazbaydyng 15 ótirigi» atty kólemdi maqalamdy gazetterinde jariyalau ótinishi edi. Kýni býginge deyin «Egemen Qazaqstan» ýnsiz jatyr. Sonda, respublikanyng «Bas gazeti» Múqtarhannyng «jyrtyq» abyroyyn qorghaushy, «Ly Bay — Eldibay elesin alastaugha qúlyqsyz, bylaysha aitqanda “mýddeles toptardyn” gazeti bolghany ghoy.

Men «Egemen Qazaqsatn» gazeti basshylary arqyly Qazaqstan jazushylar odaghy basqarmasymen «Qazaq әdebiyeti» gazeti újymy bas bolyp mýddeli taraptardy tolyq qamtyghan bedeldi komissiya qúru arqyly ghylymy sarap jasap, әdil bagha, túrlauly ýkim shygharularyn da talap etip edim.

Sonda úsynys–talap nege eskerusiz qaldyryldy? Qytay halqynda “Baylardyng órt qongyna bolady, al kedeylerding ot tamyzuyna nege rúqsat etilmeydi?” –degen ashy mәtel bar. Respublikanyng eki birdey “bas gazeti” («Egemen Qazatsan» men «Qazaq әdebiyeti») Múqtarhannyng ghylymgha da, әdebiyetke de sayasatqa da eshbir janasymy joq sandyraghyn jalaulata jarnmalap basqanda aldy–artyna qaraugha múrshasy kelmegen edi, al bizge kelegnde nege kejegesi keyin tartyp, bizidng tamyzghan otymyzdy nege tútandyrmay óshirip tastaugha mýddeli boldy?

Egemen elding baspasóz jónindegi zandary qayda qaldy? Avtorlyq qúqyq pen Konstitusiyamyz bergen azamattyq qúqyq nege ayaqqa basylady? Ádilet, jauapkershilik degenderding osylaysha әdirem qalghany ma? Bir ghana senator Ómirbek Baygeldining qahary men zili barsha haq–qúqtardan tegeurindi bolghany ghoy.

Sóite túra ýlken sahnalar men baspasóz betterinde jer tәnirisinip shirene sóilegende, demokratiya men adamgershilikting altyn tarazysyn ústaghan kisimsingen syqpyttaryn kórgende jerge týkiruden basqa amalyng qalmaytyny ókinishti–aq.

Kónilge medeu bolarlyq bir jaghday, Qazaqstandyq tarihshylar men әdebiyetshiler, Qazaq elinde bolyp jatqan osynau kelensizdikterge beyjay qaray almaytyn otanshyl azamattar baspasózde óz pikirlerin ýzdiksiz jariyalap barynsha qoldap otyrdy.

2009 jyldyng 26 qarashasynda professor Talas Ómirbekovting «Jalghan ghalymnyng jeteginde ketpeyik» degen ýndeu mazmúndas shaghyn maqalasy («Qazaqstan» aptalyghynda) jariyalandy. Ol óz maqalasynda ashyna: “Qoy terisin jamylghan Múqtarhannyng qalay “tarihshy” atanyp jýrgenin elimizding belgili tarihshylary jaqsy biledi. Qazaqstannyng Tarih ghylymynda Múqtarhan Orazbay degen tarih ghylymynyng doktory, múnday esimdi professor, onyng ózi oidan shygharghan VIII ghasyrdaghy dululardyng jalghan aqyny Elibay tәrizdi ómirde joq, múnday esimdi tarihshygha bizding elimizde tarih ghylymdarynyng doktory ghylymy dәrejesi berilgen joq.”-dep  jazdy. Biz osy jaghdaydyng aq-qarasyn aiqyndau maqsatymen sol tústaghy “Bilim jәne ghylym salasyndaghy baqylau komiytetinin” tóraghasy N.Qalabaev atyna súrau salyp edik. 2010 jyldyng 17 qyrkýieginde ol kisiden: “1992-2010 jyldardaghy mәlimetter qoryna sәikes, Múqtarhan Orazbaygha ghylym kandidaty, ghylym doktory ghylymy dәrejesi berilmegen, dosent nemese porfessor ghylymy ataghy berilmegen. Múqtarhan Orazbay basqa elderding attestasiyalyq organdary bergen ghylym doktory dәrejesine ie boluy mýmkin, biraq «Ghylymy dәreje beru erejesine» sәikes Qazaqstan Respublikasynda komiytet bergen ghylym doktory men kandidattary diplomdary ghana tanylady.” -degen jauap hat aldyq.

Ol hattyng tolyq mәtini osy jyinaqqa týgel engizildi. Minekey,  qazaq baspa sózinde birese tarih ghylymynyng doktory-professor, birese filologiya ghylymynyng doktory-professor ataghyn jalaulatyp súqbat beruden úyalmaytyn Múqtarhannyng shyn siqy ,bar shyndyghy osy bolatyn.

Mýqtarhannyng Ankara uniyversiytetinen qalay quylghany, “ssenarister kursyn bitirdi” delingen shimay qaghazdy Beyjing uniyversiytetterining birining diplomy dep týrikterdi aldaghany әshkerelenip júmystan quylghanyn ashyna jazghan týrkialyq Qalman Qochigt («Jas alash» 8.XII.2009) “Abay bolayyqshy”dep aghayyndyq sózin aitqan bolatyn.

Jalpy alghanda 2009 jyldardan 2011 jyldar aralyghynda Múqtarhan men senator Ómirbek Baygeldi atyna syn pikir aitqan avtorlar sany onnan asady, internet sayttarynda da ýzdiksiz pikir bildirgen adamdar tipti kop boldy.

Qoldarynyzdaghy jyinaqqa solardyng barlyghyn derlik engizip, búl taqyrypqa qyzyqqan oqyrmandardyng jýieli pikir, josyqty oy topshylaularyna jәrdemshi bolugha tyrystyq.

Endigi sózdi yqshamdap, jýieler bolsaq mynaday súraqtargha jauap tabugha, jauaptasugha sayatyn siaqty:   

1. Kegmener — kan-man-er — Qambarlar men Libay-Eldibay Elibaylardy Qytaydan qazaqqa ainaldyryp birinen alban-suan, birinen dulat jasau jay ghana rushyldyq pen jershildik jeliktirgen jalghan otanshyldyq pa, әlde alysty kózdegen Qytay sayaasatynyng myltyqsyz maydan desanttarynyng maqsatty, josparly әreketterining nәtiyjesi me? Olay bolmasa ótken ghasyrdyng ekinshi jartysynda Qytayda júrgizilgen aty shuly sayasy nauqandar túsynda, әri Orys-Qytay shekara janjaly (1962 jyly Ile-Shәueshektegi 29 may qandy oqighasy men 1969 jyldaghy Daman aralymen Jalanash kóldegi shekara qaqtyghystargha úlasqan jer dauy) Qytay ishki-syrtqy barlau qyzymetteri qoldan jasap, baspasóz jelikpesine úlasqan Kan-man-er, Shu jerinde tuyldy delingen Libay dabyrasynyng shuy basylyp, sayasy avantura retinde teristelgen taqyrypty Qazaqstangha әkelip, Qytay tarihynan,  Qytay sayasatynan beyhabar Qazaqstandyq qazaqtardy arandatu kimge, nege kerek boldy?

Múqtarhan degen kim?  Onyng sayasy bet-beynesi, ómir tarihy,  alghan bilimi men istegen qyzymeti qanday degen súraqtarmen ainalysu bizding qúzyrymyzdaghy is emes ekenin týsinemiz. Alayda kózge úryp, kónildi kýpti etip túrghan naqtyly mәselelerge oi-pikirimizdy bildire ketuge Múqtarhannyng ózi bizdi mәjýbirlep túr .

Múqtarhannyng biz bilgen ómirbayanynda, onyng 7, 8 synyptan artyq partada otyryp alghan júieli bilimi, ol turaly kuәlikteri men diplomdary mýlde joq. Onymen birge oqydy delingen (Qytayda da, Týrkiada da, Qazaqstanda da) birde-bir sabaqtasy joq. Al onyng osy jinaqqa endirilgen «Múqtarhan Orazbay» atty óz qolymen jazylghan ómirbayanyn oqyp, bizben birge qay jaghalarynyzdy  ústarlarynyzdy ózderiniz bilesizder.

Bizding mekemeler men joghary oqu oryndaryndaghy kadyrlar bólimi qyzymetkeri óz adamdaryn júmysqa qabyldarda qanday  qiyamet-qayymnan ótkizetinin jaqsy bilemiz. Al songhy 20 jyldan beri Qazaqstannyng bir qansha jogharghy oqu oryndary men ghylymy zertteu ortalyqtaryn adaqtap shyqqan Múqtarhannyng ne jogharghy oqu ornyn bitirgen diplomy, ne VAK talaptaryna say keletin ghylymy ataq-dәrejeleri jónindegi diplomy joq ekendigine qaramay doktorlyq-professorlyq jalaqy tólenip kelgeni ghajaptandyrady.

Tek Eldibay-Elibay jónindegi daugha bizding aralasqanymyzdan keyin, 2010 jyldan bylay qaray ol qyzmet etetin S.Demiyrel atyndaghy Qazaq-týrik uniyversiytetining kadr bólimi men kafedra basshylarynyng tabandy talaptaryna jauap taba almaghan jalghan professor amalsyzdan “agha oqytushy” dәrejesimen ailyq alugha kónse kerek. Sonda 20 jyl boyy qazaq memleketin, onyng kadr sayasatyn tәlkek etip, aram ailyq alyp kelgen aldamshygha qazaq ókimeti, onyng qúzyrly órgandary bey-jay qarap otyra bere me?

Búl iske “Memlekettik  qyzmet jónindegi agenttik” qalay qaraydy eken? Qarjy polisiyasy men Ádilet ministirligining qatysy nege bolmasyn? Jalghan dokument jasaghan admgha qoldanylar zang tarmaqtary bizde joq pa?

Búny basqa bilmese de senator Ómirbek Baygeldi men Qazaqstan gazetteri AQ basqarma tóraghasy, professor, doktor Sauytbek Ábdirahmanovtar kimmen, qalay istes, mýddeles bolyp otyrghanyn biluge tiyis emes pe edi?!

2. Senoator Ómirbek Baygeldi eki memleket arasynda at sabyltyp 2-3 jyl shapqylaghanda týsirgen pәlenbay seriyaly qújattyq filimine «Tabylmay kelgen qazyna» degent at beripti. Sondaghy tapqany (Qazaqstan kanalynan kórgenimiz boyynsha) Ly Bay tuyp-ósken delingen Jambyl oblysynyng tau-tasy men my dalasynan bastalghan ssenaristing Qytaydaghy Ly Bay jýrip ótken qalalar men tau-tastaghy eskertkishter, sapyrylysqan qytaylar men múrajaylar kórinisi eken. Odan qazaqqa, týrik halyqtaryna qatysty bir eles te tappaysyz. Sonda Ómekene taptyrmay-taptyrmay sandaltyp jýrip tapqyzghan qay “asyl múrany” bizge sýiinshilep otyr? Eshtene de!

Endeshe kýl tóbening basynda, kýnde kenes qúryp otyrar bildey senator Ómirbek Baygeldi qanday zәrulikpen, qanday memlekettik tapsyrmamen, qanday qarajatpen, qanday bos uaqyt tauyp pәlenbay rejisser, fotograf, audarmashy, bas redaktor (preziydent) Sauytbekti aptalap, ailap 3-4 ailap) is sapargha shyqqanyn súraugha haqymyz bar ma, joq pa? Senator kókemiz «Elibay —Ly Bay —Ly Bo» atty kitapqa jazghan “Alghy sózinde” — “Bar shyndyqtyng betin ashu ýshin bizding elden jan-jaqty múqiyat dayyndalghan auqymdy zertteu júmystary úiymdastyryldy. Búl isterdi atqaru ýshin arnayy top qúrylyp, olar kerekti qúral-jabdyqtarmen qamtamasyz etildi, sodan keyin baryp olar úzaq uaqytqa Qytay eline sapargha attandy.” ( 4 bet)  -dep jazypty. Býgingi tanda Senator myrza osy aitylghan sózderine qalay jauap berer eken? Oidan shygharylghan arandatushy abyroysyz nauqangha ( el aralyq ) kiyligu sizdi búl kunderi okindirmedi me? Qyzmet babyn asyra paydalanyp, memleket qarjysyn ondy-soldy shashu faktysy boyynsha zang aldynda jauap beruge tiyis ekeninizdi sezinesiz be, әlde qolynan kelgen qonyshynan basa beretin býgingi “jazylmaghan zandargha” arqa sýiep keudelep kete bererinizge nyq senimdisiz be?! Sudyng da súrauy bar ekenin esten shygharugha bolmas …

Senator myrza, siz ekining birin tandaugha mindettisiz: Birinshisi, siz “ashtym” degen “Elibay” aqyn turaly sizding jәne arandatqysh Múqsarhannyng atyna aitylghan mening jәne baspasózde jariyalanghan 21 maqaladaghy aiyptaular men syn-zertteulerdi teriske shygharyp, óz ashqan janalyghynyzdy qorghap qalugha әrekettenýiniz kerek edi. Ótirik-shyn professor pikirlestiriniz ben basqa da tileules jas-kәrileriniz arashagha týsui kerek edi. Tórt jyldyng jýzi bolypty, baspasózde ol turaly jarty sóilem sóz jazyp sizge qoldau kórsetken adamdy kóre almadyq. Sizderding attarynyzgha qanshama auyr sózder aitqandar da boldy. Sotqa berip, ar-újandy qarghaghysh zang tarmaqtaryna da jýgine almadynyzdar. Bar tapqandarynyz “It ýredi, keruen kóshedi” bolsa kerek. Ol sóz tek sizderding tegin Jekeshelendirip alghan mýlikteriniz tәrizdi menshikterinizge jatpaydy. Biz ol mәteldi ózgertip “Keruen kóship jatsa da, basyn kóterip mәu deuge jaramaytyn maubas tóbetterge” qaratyp aituymyzgha da bolady. “Ýnsizdik keliskendikting belgisi” ghana emes, búl arada, ol ,ne nadan korkókirektik, ne bolmasa barar jer, basar tau tappay daghdarghan sharasyzdyqty moyyndaugha kisiligi--erligi jetpegen óresizdikten basqa eshtene de emes. Senetor myrza,  professor, doktor (memleketting bas gazetining bas jauapty mansaptysy) Sauytbek myrzalar, qansha ashy, qansha ynghaysyz bolsa da shyndyqty moyyndaugha mindetti ekendikterinizdi taghy bir ret esterinizge sala ketudi azamattyq boryshym dep sanadym. Tarih –uaqyt degen qúrghyryng tym qatal -ghoy, al mәnsap pen baylyq , kóbik ataqtar uaqyty kelgende baqbaqtyng tozanynday ghayyp bolar bayansyz nәrseler emes pe edi?!

Eger osy bir qarapayym qaghidany týsingileriniz kelmese, amal neshik, halyqaralyq alaayaq Múqtarhanmen qatar túryp ar aldynda, ghylym aldynda jauap beretin mýbәrәk kýnderdi sabyrmen kýtemiz.

Al, ekinshisi, odan da qataldau, biraq әdilet joly, zang jolyna jýginu bolmaq. Býgin bolmaghanmen erten, nemese tolghaghy jetken bir kýnderi biyligin asyra paydalanyp, jeke bastyng daraqy maqtanymen rushyldyghy, jýzshildigi mýddesi túrghysynan memleket qarjysyn ondy-soldy shashqany ýshin, tәrtiptik kenes pen qarjy polisiyasy lauazymdy túlghalardyng jauapkershiligin tekserip-tekteytinine kәmil  senemiz. Alayda sizder sol bir aty jaman abroysyz sәtti kýtpey-aq aqiqat jolyna búrylghandarynyz jón bolar edi.

Al Qytay –Týrkiya-Qazaq memleketterin tasqayaqtay qaghystaryp, jalghan dokument jasap, el aralyq  zandardy, Qazaqstan zandaryn  oreskel búzyp kelgen Muhtarhannyng isimen әdilet ministrligi men prokuratura, ghylym ministrligi men Suleymen Demiyrel atyndaghy Qazaq-Týrik uniyversiyteti basshylary ainalysugha tiyis dep qaraymyz.

Ómirde de, ónerde de bolyp kórmegen Kanmen er — qambar aqyn degendi qazaqstangha sýirep әkep, oqulyqtar men ensiklopediyalargha engizgen Duken Mәsimhandar men Akademik Á. Nysanbaev pen professor T. Kәkishivter,  Qazaqstan qoghamdyq ghylymdaryna orny talmas sayasy ham ghylymy núqsan keltirgenin ashyq mәlimdep oqulyqtar men hrestomatiyalardan alastauy kerek dep esepteymiz.

Al «Egemen Qazaqstan» men «Qazaq әdebiyeti» redaksiyasy әdebiyet pen tarihty búrmalap zalaldy aqparat taratqany ýshin qazaq oqyrmandarynan keshirim súray otyryp akademik Mәlik Qantemirúly men professorlar Mәmbet Qoygeldiyev, Zardyqan Qinayat bastaghan jeti ghalymnyng «Tarihy sananyng saralyghyn saqtayyq» atty (2009 jyldyng sonynda jazushylar odaghynyng organy «Qazaq әdebiyeti» gazeti men tóragha N.Orazalinge tapsyrylghan) ýndeu hatyn «Egemen Qazaqstan» men «Qazaq әdebiyteinde» jariyalauyn talap etemiz.

 Qadirli oqyrmandar osy jinaqtan atalmysh taqyryptyng qalay kóterilip, qalay órbigeni jóninde jariyalanghan barlyq maqalalar men qújattardy taba alasyzdar. Onyng syrtynda Qytaydaghy Qazaqtardyng tanymal Ly Bay tanushy-audarmashysy Ábdildәbek Aqyshtayúlynyng Ly Bay ómirbayany men shygharmashylyghyna arnalghan kólemdi maqalasyn qosa berip otyrmyz.

Endigi sózdi patsha kónil oqyrmandar men jogharyda aty aitylghan azamattardan kýtemiz.

 Qúrmetti oqyrmandar, osyghan deyingi jazylghan sózder (qúrastyrushylardyng sózderi) búdan tórt jyl búryn jinaqtalyp shaghyn kitapsha retinde dayyndalghan edi. Kitap etip jariyalaugha asyqpaghan sebebimiz, birinshiden qarsy kózqarastaghy adamdardyng óz pikirlerin  qorghap jaqtaytyn maqalalarynyng baspasóz betinde jariyalanuyn kýttik. Óqinishke oray býginge deyin tyrs etken dabys, bir sóilem sóz aitugha eshkimning batyly da, jauapkershiligi de bolmaghanyna kuә boldyq.

Ekinshiden keybir  ara aghayyndardyn  boldy ghoy, jyghylghan ýstine júdyryq úra beriding qajeti ne shyndyqty shyryldatyp aita aldyndar emes pe, degen uәjine de qúlaq asugha tura keldi.   Biraq, tórt jyldan bergi ómir shyndyghy ara aghayyndar oilaghanday bola qoymaghanyn kórsetti. Oghan da kezinde sybaghaly jauaby berilgen bolatyn. Tayauda Janúzaq Ákim degen qorghaushy ghalamtordy biraz shulatty. Shirkin-au solardyng qay-qaysysy bolsa da ghylymy aitysqa, ghylymy jauap izdeuding ornyna bizding jeke basymyzgha, ar-namysymyzgha kir keltiretin  baylamnana asa almaghanyna janyng ashidy eken.

Barlyq jaghdaylardy nazarda ústay otyryp, ghalamtor arqyly oqyrmandargha tolyq maghlúmat beretin shaghyn kitapshany jariyalamay bolmaytynyna kózimiz jetti.

Qúrmetpen,

Álimghazy Daulethan, 

Ybyray Qoshqariy.

(jalghasy bar)

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1831
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1856
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1558
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1437