Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 9923 0 pikir 10 Qarasha, 2014 saghat 09:47

Beybit QOYShYBAEV. JANSERIK

Sattar Erubaev qazaq әdebiyeti kóginde jaryq júldyzsha jarq etip janyp, kózdi ashyp-júmghansha aghyp óte shyqty. Ádebiyetting altyn qoryna qosylghan ólmes tuyndylaryn jiyrma ýsh jylmen ghana shektelgen qysqa ghúmyrynda jasap ýlgerdi. Ol dýniyege kelgeli, mine, bir ghasyr boldy. Jýz jyl. Al ómirden ótkenine jetpis jetinshi jyl bop barady. Osy jýz jyldyq merzimning ýsh shiyreginen astam uaqyt. Osynsha mezgil boyy onyng ekinshi ómiri – ruhany ómiri mazdap januda. Bir shiyrekke de jetpegen kelte ghúmyrynda bergen tamasha shygharmalarynan órilgen ekinshi ómir, mәngilik ómiri elimizben birge jalghasyp keledi. Sattar jazghan «Mening qúrdastarym» ótken ghasyrdyng 40-shy jyldarynan beri halqymyzdyng әldeneshe úrpaghynyng sýiikti kitabyna, janserigine ainalghan. Ataqty romany óz aldyna, syrgha túnghan móltek әngimeleri, oqighagha qúrylghan lirikalyq ólen-jyrlary, әjuә-syqaqtary, syn maqalalary men kósemsózderi әldeneshe ondaghan jyldardan beri talay jas jannyng dýniyetanymyn, ómirge kózqarasyn qalyptastyrugha jәrdemdesip jýr.

Dau-damaysyz aqiqat sol – Sattardyng «Mening qúrdastarymy» totalitarizm dәuirinde qalyptasqan standartty zamanda ómir sýrgen qyz-jigitterding jan dýniyesine airyqsha әser etken kitaptar qatarynda boldy. Ony qayyra oqyghan sayyn alghashqy alghan әserinnen ainymay, rizashylyqqa bólenesing de otyrasyn. Búl roman adal, berik dostyqtyn, shyn jýrekten sóileushilikting simvolyna ainalyp, naghyz janseriging sekildenip ketken. Qansha qayyra oqysang da – sýisinesin, alghashqy alghan әsering әrbir qayta oqyghan sayyn ýstemelene týsedi. Bayaghysha qandy qyzdyryp, jýrekti tulatady. Onyng jetkinshek, jasóspirim, jas bitkendi bylay qoyghanda, jasamysqa da «qúrdas» bolyp qala beru syry, tartymdylyghynyng qúpiyasy, basty kýshi – adal kónilden, shyn jýrekten jazylghanynda. Sonysymen de jýreginning týkpirindegi asyl sezimindi terbeytininde. Bas әrippen jazylatyn shynayy adamgershilikti, jana dәuirding jana adamyna tәn bolmaq asqaq ta әsem, eng adamgershil sezimdi qozghaytynynda. Aq jýrekten aqtaryla jazylghandyqtan da – zamana ruhy shaghyn romangha qarapayym sózdermen-aq kórkemdelip, bederlene toqylghan. Qarapayym sózder bolghandyqtan da –estetikalyq әseri airyqsha pәrmendi bolyp, zamana sureti shaghyn bir tuyndygha qaz-qalpynda syiyp ketken. Aq jýrekten aqtaryla jazylghandyqtan da – «Mening qúrdastarym» syr shertetin otyzynshy jyldar jastarynyng boyyndaghy tamasha qasiyetter kýni býginge deyin bizding túla-boyymyzdy shymyrlatyp, ghajap kýige bóleydi, sýisintedi, elitedi, eliktetedi.

Býginde biz bolishevizm zamanyn, josparly ekonomika kezenin jaqsy atay qoymaymyz. Áytse de, qolymyzdy jýregimizge qoyyp moyyndayyq, qazirgi tanda barshamyzdy jerkentetin bolisheviktik jәdigóilikter joya almaghan ansauly taza maqsattar, shynayy adamgershilik baghdar, dýniyetanymdyq prinsipter de boldy sol zamanda. Sattar shygharmashylyghy sonday tamasha qasiyetterdi algha shygharuymen qúndy. Meninshe, mynany eshkim joqqa shyghara almaydy – «Mening qúrdastarymdaghy» jas júmysshylar men intelliygentterding internasionaldyq sana-sezimi óte tabighi, sonshalyqty ilanymdy shyqqan. Sonau jasampaz qadir-qasiyetting tereng tamyry revolusiyagha deyingi shahterler beyneleri arqyly meylinshe dәl kórsetilgen. Keyipkerlerding sol shaqtaghy ozyq ilanymdy bekem ústanuy, tónkeris algha tartqan dәstýrlerge adaldyqtary oqyrmandy tәnti etedi. Shyntuaytqa kelgende, tuyndyny mәngi jas etip aishyqtap túrghan ólmes órnek te sol. Tap sol ólmes órnek «Mening qúrdastarymdy» jastardyng sýiikti kitaby dәrejesine kóterip túr. Ol Sattardyng auzymen «jana sezim» dep atalghan. Sattardyng oiynsha, «jana sezimdi týsine bilu ýshin synshyl bolu, sayasatshy bolu az eken, sol sezimning denendi duyldatyp, jýregindi tulatyp tolqytuy qajet eken. Bylayynsha aitqanda, jana sezimmen boyynnyng tendes boluy kerek eken». Keremet dәl baylam. Múnyng dәldigi sonda – sol aitqandaryn Erubaev óz basynan ótkergen, sondyqtan da ózi tizgen qajettilik, ózi tauyp qoyyp otyrghan shart onyng tereng senimine, ilanymyna ainalghan.

Beynelegeni búdan әldeneshe ondaghan jyldar ilgergi kezeng bolghanmen, «Mening qúrdastarym» – barshamyzban әrdayym zamandas, mәngi jas tuyndy. Ol halqymyzdyng әr jyldarghy jas tolqynyna әrdayym qúrdas, syrlas, jolbasshy, jetekshi bolyp keledi, keleshek úrpaqqa da tap solay qyzmet eteri dausyz aqiqat. Osynau ghalamat romannyng avtory, jastar jazushysy Sattar Erubaev pen onyng aqtyq әnine, aqqu әnine ainalghan, beyne-bir ózine, ózining tamasha zamandastaryna qoyghan ólmes eskertkishi syndy «Mening qúrdastarymy» әrqashan bizding aramyzda. Demek, ol ózining tuyndysymen birge mәngi tiriler qatarynda. Bizding óskeleng úrpaghymyzdyng senimdi tәrbiyeshileri qatarynda. Tónkeris dәuiri tәrbiyelegen osynau albyrt aqynnyng jan syry – onyng tamasha romany, móldir sezimge túnghan poeziyasy, aq kónilden tughan móltek әngimeleri, әjuә, syqaqtary, zamandastaryn zamana talabyna say bolugha shaqyrghan syny jәne publisistikalyq enbekteri imandyq-iydeyalyq sananyng әri kórkem eskertkishi, әri pәrmendi oqulyghy retinde úrpaqtar zerdesinde jasay beredi, jasay beredi.

Sattar óz zamanynda jasampaz revolusiya on bes jyl ishinde tәrbiyelep, qalyptastyryp shygharghan jana adam sanatyna jatqyzylghan-dy. Múnda eshqanday asyra aitu, әsire boyama joq edi, búl shyn bolatyn. Óitkeni ol ózgergen zaman adamdarynan, ózgergen zamannyng mektepterinen qarshadayynan ong sipatty tәlim aldy, sondyqtan da tónkerispen kelgen úly ózgeristing biyik múrattaryna qaltqysyz sendi, qúlay sendi. Sol sebepti onyng shygharmashylyghy ainalasyndaghy jan bitkendi ot-jalyny sharpy shalqyghan revolusiyalyq kónil-kýiding asau da tegeuirindi tolqynynda shyndaldy. Tiyisinshe Sattar da, revolusiyanyng jasampaz iydeyalarymen baulynghan jana adamdardyng ókili retinde, jana zamannyng jana adamyna tәn bolugha tiyis jana sezimdi airyqsha asqaq pafospen jyrlady. Sóitip ol ózining kórkem sózining quatyn jana ómirding jasampazdyq iydeyalaryn nasihattaugha baghyttady.

Býginde bizding múnday isterge de, sonday sharua dәuirlegen kezenge de kýdikpen qaraytynymyz bar. Óitkeni, jamanshylyghy basym bolghany anyqqa ainalghandyqtan da, bolishevizm bizding ómirimizdegi zardaby auyr tiygen qatelik sanalady. Alayda onyng key úrandarynyng bizding qazaq sekildi ezilgen elding mún-múqtajyna dóp kelgeni, tiyisinshe, solargha ilanghan últ qayratkerlerining solardy arqau tútyp, elin algha sýireuge tyrysqany ras bolatyn. Sonday ýderister tughyzghan jana zaman qúru kezeninde revolusiya iydeyalarymen tәrbiyelengen jana buyn ósip shyqty. Bilim qughan, halqyna qaltqysyz qyzmet etudi múrat etken Sattar sol qatardan edi.

Joghary bilim alyp, ómir jolymen algha basqan 30-shy jyldar jastary arasyndaghy jaqsy әdet – әdildik, shynshyldyq, eldik isterge berilgendik, jәne әriyne, dostyqqa adal bolushylyq, shynayy sezimdi taza saqtaushylyq bolatyn. Leningrad uniyversiytetin 1933 jyly bitirip kelip baspasóz maydanyna qoyyp ketken Sattargha osynday qasiyetter tәn edi. Ol әueli «Leninskaya smenada» bólim mengerushisi, odan «Leninshil jas» redaktorynyng orynbasary jәne sol qyzmetimen bir mezgilde «Pioner» gazetining redaktory bolyp, jastyq jalynmen ekpindi enbek etti. Joghary mektepke filosofiyadan sabaq berdi. Asharshylyq dushar etken últtyq apattan keyingi el iygiligin arttyrugha baghyttalghan jaqsy isterdi dәriptedi, kemshilikterdi synady, mәdeny ómirdi jandandyrugha baghyttalghan júmystar jayynda, balalardyng ruhany múqtajdyqtary haqynda jazdy. Teatr tynys-tirshiligindegi kelensizdikterdi, kommunistik joghary oqu ornynda oqityn komsomol mýshelerining teris qylyqtaryn synady. Alayda onyng әdiletsýigishtiginen kinәrat tapqyshtar tabylyp, ortalyq komsomol komiytetining burosy ony 1934 jylghy mausymda jastar men balalar gazetterindegi jauapty qyzmetinen alyp tastady.

Taghdyr Sattargha sol oqighadan keyin taghy ýsh jyl ómir sýrudi nәsip etken. Osy az merzimning alghashqy jylynda ol Qaraghandydaghy industriya oshaghynda enbek etti. Jana zamannyng alyp qúrylysy kórigin qyzdyrushylar ómirimen tanysty. Olardyng tynys-tirshiligin ólen-jyrlaryna, publisistikasyna, satirasyna, kórkem prozasyna arqau etti. Jastar basylymyndaghy jolyn ozbyrlyqpen kesken funsionerlerding kórsoqyr sheshimderine qasaqana, úshqyr qalamy ózindik mәnermen órgen tuyndylary arqyly jana ómir qúrylysyna, olardyng týsine de kirmegen dәrejede, ólsheusiz zor ýles qosty. Alghash 1939 jyly jaryq kórgennen beri «Mening qúrdastarym» talay buynnyng asyl sezimin úshtaugha septesip keledi, búdan әri de solay bola bermek...

Múny Ortalyq komsomol komiyteti funsionerlerining otyz jyldan keyingi buyny moyyndap, Sattar Erubaevqa jastar syilyghynyng alghashqy laureaty ataghyn berdi. Sóitip, totalitarlyq kezeng biyleushileri Sattardy ayaqqa taptap ta, aspangha kóterip te ýlgerdi. Jazyqsyz jazghyrghanyn jasyryp, әdebiyet tórindegi mәrtebeli ornyna qoydy. Sol mәrtebeli orynda Sattardyng halqyna sinirgen enbegine say túrghanyna qazirgi tandaghy egemen dәuirde eshkim kýdiktenbeydi. Sondyqtan da jalyndy jas aqynnyn, ozyq oily qalamgerding jýz jyldyq mereytoyyn júrtshylyq jer-jerde ýlken quanyshpen atap ótude. Onyng poeziyadaghy, prozadaghy janashyldyq izdenisteri býgingi talay aqyn-jazushygha ýlgi boluda.

Aldaghy mindet – ózindik ýnimen әdebiyetimizde erek te dara oryn iyelengen Sattar Erubaevtyng shygharmashylyq múrasyn tәuelsizdik jastarynyng iygiligine jaratu. Búl ýshin jýieli týrde qily әdeby sharalar ótkizip túrudy әdetke, dәstýrge ainaldyru lәzim. «Mening qúrdastarymdy», sonday-aq onyng avtorynyng ómir jolyn da kino, teledidar tilimen sóiletu qajet. Tuyndylarynyng ghylymy apparatpen jabdyqtalghan tolyq akademiyalyq basylymyn shygharu paryz. Jәne, әriyne, janashyl aqyn, jazushy, synshy, satirashy, publisist Sattar Erubaev mektepting әdebiyet oqulyghyna engizilip, ózining balausa shәkirtterge ruhany nәr beretin layyqty orynyna qoyylugha tiyis. Búghan jastardyng sýiikti jazushysy haqyndaghy, onyng qasterli aruaghy aldyndaghy estelik mindetteydi.

Jas buynnyng sýiikti jazushysy Sattardyng ruhy mәngi jasay bersin!

Suretterde:

Sattardyng portreti;

Sattar Leningradta uniyversiytettes joldastarymen birge, 1932 j.;

«Kazahstanskaya pravda» gazetining 1933 j. 29 qazandaghy nómirinde Sattar turaly myna ocherk jariyalandy;

Sattardyng Qaraghandydan Almatygha oralghan kezi, 1935 j.

8.11.2014

Abai.kz

0 pikir