Basyn ashyp alayyq, әldebireuler aityp-jazghanday biz esh­qan­day Batysqa, orysqa, evreyge qarsy emespiz. Biz qar­sy bol­saq kózsiz, sana-sarabyna salmay, elitip-elikkish ba­tys­shyl­dyq­qa, orysshyldyqqa, evreyshildikke qar­sy­myz. Baya­ghy­dan aityp-jazyp ta kele jatqanymyz so pikir, so is-әreket. Son­day-aq, bizding eshkimning jaghasynan alyp, eteginen bas­qy­myz da, kez kelgen «úly túlghagha orynsyz syn aityp, ony «últ­tyng jauyna» ainaldyrghymyz da joq, bar bolghany Lev Tol­stoy­dyn: «Vera v avtoriytety delaet to, chto oshibky avtoriy­tetov berutsya za obrazsy» (Ispovedi, Taynyy dnevniyk, 1998 g.) dep kýn­de­li­gin­de jazghanynday prinsipte oi-pikir qozdatamyz.

(2001 jyl. «Qazaq әdebiyeti», «Taghy da sol batysshyldyq, turaly» maqalamnan)

Kózsiz batysshyldar men orysshyldar tuyn kótergen Oljas ózining 1978 jylghy Tashkentte ótken Aziya jәne Afrika elderi assosiasiyasynyng simpoziumynda jasaghan «K vzaiy­mo­za­viy­siy­mos­­tiy» degen bayandamasynda: «Ameriy­kanskie sosiologi, pojaluy, per­vymy zametily y opisaliy… marginalinyy chelovek legko stanovitsya neustoychivoy lichnostiu s kosmo­politicheskim mirovozzreniyem, u kotorogo net chuvstva podlinnoy svyazy so svoim narodom, so svoey rodnoy kulituroy y istoricheskoy tradisiey. Y potomu nikakoy po­zitivnoy roly v razvitiy etnosa y ego kulitury marginalinaya lich­nosti igrati ne mojet» deydi de, ol әli biz tarapynan tolyq zert­te­lip-zerdelenbegen qúbylys degen oy tý­ye­di. Sói­te­di de «… vse my v toy ily inoy stepeny ludy margiy­nalinoy formasiiy» dep oghan: «Opyt pokazyvaet, chto iz margiy­nalinogo sosloviya vyhodyat y kosmopolity,.. y assimilyanty» degendi qosady. Ol­jas­tyng osy jerdegi myqtylyghy sol, ózining eng osal túsyn bilui. Sói­te túra, onyng «vse my» degende kim­der­di aityp otyrghanyn qay­dam, al, men óz basym qazaq әdebiyeti, qa­zaq ghylymy, qazaq tarihy, qazaq matematikasyn әlemge ta­rat­qan M.Áuezov, Q.Sәt­baev, Á.Marghúlan, O.Jәutikov, sonday-aq, A.Jú­ma­dil­daev sekildi batys pen orysty, sonymen birge shy­ghys­ty tolyq men­ger­gen azamattardy eshqanday da mar­giy­nal­dyq topqa qospas edim. Bú­lar marginal bolmay-aq, últ tilinde jazyp, dәstýrli últ mentaliytetin búzyp-jarmay-aq, ony bar bolmysymen әlemge pash etken, songhysy pash etip jýr. Yaki, әlem­dik mәdeniyet pen ór­ke­niyet­ke últtyq bolmyspen enip, ony odan әri tolyqqandy dә­re­je­ge kóteruge bolady eken. Endeshe, Ol­je­ken­ning «vse my» deui ózin-ózi aqtauy. Osy jerde aldyn ala aitarymyz, onyng bý­kil shygharmashylyghynda Kenes odaghy ústanymyndaghy iyn­ter­na­sio­nal­dyq, arysy nigilistik-kosmopolittik baghyt-bagh­dar «qyzyl jip» bolyp tartylyp otyrady.
Oljas – qarama-qayshylyqqa toly túlgha. Ol erterekte «Adam­­gha tabyn, Jer, endi» dese, býginde «Adam, tabighatqa ta­byn, sen endi» deydi de, sosyn jer «Qazaqstan halqyniki», «Eu­r­aziya­lyq últ» jәne «Qazaqstandyq últ» degendi qoghamdyq-sayasy ómirde ainalymgha týsiruge tyrysatyndardyng aldynda túr­ghan­dar­dyng biri de biregeyi bolyp jәne ony tәuelsizdikting ә de­gen kezinen-aq «31-kanaldan» jariyalap qoyghan. «Az y Ya» men «Myng bir sózdi» jazyp týrikshildik jәne qypshaqshyldyq tanytady da, artynan so baghyt-baghdarda atalghan taqyrypty odan da әri terendete, zerttep-zerdelep jazghan, sosyn, keneyte da­­myt­­qan Mú­rat Adjiyding «Polyni polo­veskogo polya» jәne «Tayna ge­orgiyevskogo kresta» degen enbegin joqqa shygharyp, onyng boljamdary taza da naqty ghylymy dәlelge qaraghanda, et pen te­ri­ning arasyndaghy úshpa sezimge qúrylghan, jalghan patriotizmge ne­giz­del­gen tújyrym-pikirler degenge sayatyn oy aitady. Endi bir­de, halqymyzdyng myng jyldyq ómirlik tәjiriybesinen jiy­naq­ta­la qo­ry­tyn­dy­lan­ghan maqaly «Taspen úrghandy aspen úrdy» ózi­me ýlgi tútamyn dep otyryp, ol oiynan aragha jyldar salyp qay­ta­dy da «Taspen úrghandy taspen úr» deydi. Mú­ny­­sy­­men ol ózi­ning mú­syl­man­dyq­qa da, hristiandyqqa da jat «Glaz za glaz, zub za zub, ruku za ruku, nogu za nogu» degen iudaistik ús­ta­nym­dy qa­lay nasihattaghanyn ózi bilmey qalady. Oljas tarapynan ai­tyl­ghan múnday ózine-ózi qarsy әri qayshy pikir­ler­di kóp­­tep keltiruge bolady. Mine, osydan-aq Oljastyng әli de bolsa ózi­ning kim ekenin tolyq bilip bolmay, Batys pen Shyghys atty úly eki ja­gha­nyng qay jaghyna shyghudy bilmey jýrgenin angha­ru­gha bolady. Ony onyng bir shekten shyghyp, ekinshi shekke baratyn jo­gha­ry­da­ghy keltirilgen aumaly-tókpeli oy tújyrymdarynan kó­re­miz. Endeshe, Oljas batysshyldyghy men shyghysshyldyghy, Oljas últ­shyl­dy­ghy men internasio­nalistigi tarazy basynda túr­ghan qúbylys.
Bizding Batys pen Shyghystyng bir-birimen kýnning shyghyp-bat­qa­nyn­day qosylmaytynyn, olardyng mәdeniyeti men ór­­ke­niye­ti­ning әrtýrli dengeyde damyp, әrqaysysynyng ózining dәstýrli qa­­­rym-qa­tynasynyng bolatynyn salystyra jazu arqyly aqiy­qat­­qa kóz jetkizgimiz kelse, Oljas «Net Vostoka, y Zapada net» dey­­di. Bizdinshe, qazirgi әlemdegi qoghamdyq-sayasy ahualgha qa­ra­ghan­da qan­da­sy­myz­dan kóp jyldar búryn jazghan Noveli syi­ly­ghy­nyng laureaty, «Maugliydin» әkesi, aqyn R.Kiplingtin: «O, zapad esti zapad. Vostok esti Vostok, y s mest ony ne soydut» de­ui­ning qúny әli de týse qoymaghan-au, sirә. Shynynda da, olardy esh­kim zorlap qosa almaydy. Qazirgi әlemdegi qoghamdyq-sayasy ahual­dyng shym-shytyryq qayshylyqqa tolylyghy sony kórsetedi. Ony kó­rip-bilip otyryp Batys pen Shyghys mәselesining mәn­gi­li­gin tý­sin­bey­tin­der­ge eriksiz tanghalasyn. Ghalamdastyru iydeya­sy­nyng payda boluy sol Batys pen Shyghysty jasandy tú­tas­ty­ru niye­ti­nen tuyp otyrghan jaghday emes pe?
Oljas Sýleymenovtin: «Halyqtyng ózindik ereksheligin, ashyq-jarqyndyghyn qazirgi za­man etnosynyng to­lyq­qan­dy ómir sýruining birden-bir sharty dep eseptemeymin» deuinen bastap, ghalamdastyrugha әlem bolyp qarsy túryp, olar­dyng sany kýnnen-kýnge artyp jatqanda «Antiglobalizmning aqiy­qat keypi – ydyrau» degenge deyingi úshqary pikirdi aita kele, Islam dinine baylanysty, onyng әmbebaptyghyna kýdik kel­ti­rip «… ol dәl sonday din bola almady, óitkeni óz saya­satynda bayaghy «ne biz – ne olar» prinsiypin uaghyzdady» dese, ile «Bar­lyq memleketter shyn mәninde federaldy (odaq­ta­su, bir­le­su), ýstimizdegi jýzjyldyqtyng orta kezinde tek aqyn­dar ghana emes, ghalymdar da: «Kýlli әlem – bir el», birynghay konstitusiyasy, jalpygha ortaq zandar jinaghy jәne aluan týr­li biregey mәdeniyeti bar, bir federaldy memleket» – dep ataytyn bolady. Jәne sol memleket aldiyar patshasyz, nә­sil­shil­dik­ti, últshyldyqty, rushyldyqty jәne әleu­met­tik kýizelisti jenuge qabiletti újymdyq aqyl-oymen basqarylatyn bolady. Búl qiyal emes. Osynday kә­mil jetilgen әlemdi jasaugha bizding kýsh-jigerimiz jetedi. Eger qoldan qúrylghan tәuelsizdikke sanda­lyp ketip qalyp jýr­me­sek (ne degen jauapkershiliksiz aitylghan sóz – A.Á.)» deydi. Dәl osy «Qoldan qúrylghan tәuelsizdik» turaly oiyn ol 1978 jyl­ghy «K vzaimozavisimostiy» atty bayandamasynda: «…nezavisiy­mosti v svoem predelinom vyra­jeniy mojet povesty k samoizo­lyasii. Inymy slovamy – k ob­shestvennoy degradasiiy» dep bildiripti. Oljekenning búl sózine qaraghanda tә­uel­siz­dik alghan memleketter eshbir el-júrtpen aralaspastay bolyp qalatyn kórinedi. Joq, bizdinshe kerisinshe, tәuelsizdikte esh­qan­day da «predelinom vyrajeniiy» degen úghym bolmaydy. Óit­ke­ni, sonau ghasyrlarda búdan da «jaman» kezinde de batys pen Shy­ghys arasyna tartylghan «Jibek joly» arqyly әlemmen bay­la­nys­qan el-júrt, býginde tәuelsizdik qolyna tiygende óz­ge­men baylanyspay «samoizo­lyasiya» jәne «degradasiya» bo­lyp qa­la­dy degenge kim senedi? Jәne oghan uaqyt talaby, zaman lebi de jibere qoymas-au. Sosyn, tәuelsizdik nәzik, shikәmshil, kirpiyaz qúbylys, yaghni, oghan oppozisiya bolu әrbir intelliygentke jaraspaydy. Odan shyghudyng joly Sýleymenov aitqanday, «edinstvennyy vyhod – sozdavati uniyversalinoe mirovozzreniye, ob­shee dlya kulitur vseh etnosov» pen býkil halyqty «planetarinyy soznaniya» úghym-týsinigine deyin kóteru bolsa, ony kitabiy-fariyseylik negizde damyghan intelliygenttik-uto­piya­lyq sana-sezim men ateizm mektebinen ótkenderding oi-tú­jy­rym­da­ry demegende ne deymiz? Endi, ol búdan keyingi shy­ghar­ma­shy­lyq­ta­ryn­da da, ómirlik baghyt-baghdarlarynda da, ústanghan prinsipterinde de jogharydaghy keltirilgen sózderden artyq esh­te­ne aityp, jaza almaydy. Óitkeni, ghúmyrlyq jiyp-tergen ruhany azyghy sol derejede ghana. Al, uaqytqa beyimdelip (adaptasiya) san qúbylyp jatsa, oghan men tanqalmaymyn. Yaghni, ol to­py­raq­tan qol ýzip, ózderining qaydan shyqqanyn hәm qayda baratynyn bilmeytinderding tobyna jatatyn intelliygensiya ókili. Onyng pikir-oyy әri tújyrymyna oray, biz últ mәdeniyeti, últ den­sau­ly­ghy, últ bilimi, últ bilim-biliktiligi sekildi qa­siyet­ti úghymdardy damytyp, últty qorghaudy qolgha alugha tiyispiz.
O.Sýleymenov men bilip, shygharmasyn oqyghannan bergi ara­­lyq­ta eki alanda oinap, eki jaqqa sýikimdi bolghysy kelip jýr­­gen jan. Onyng aighaghy, ol sonau jyldary «NTK» arnasynda sói­­le­­gen bir sózinde «V budu­shem Kazahstane budet jiti toli­ko odna nasiya – kazahstanes» dese, «Halyq kongresi» par­tiya­sy­nyng serkesi bolyp jýrgen kezinde «orys mә­se­le­sin» «kó­zir» etip oinap, Japon gazetining tilshisine bergen súh­ba­tyn­da: «Preziydent – Zang men Konstitusiya beriktigining kepili. alayda, Preziydent apparaty dayyndap, 1993 jyly qa­byl­dan­ghan konstitusiya respublika halqynyng elu segiz payyzyn razy etpey otyr, (Búl Qazaqstandaghy qazaqtan basqa ha­­lyq­­tyng sany). Mú­­nyng ózi qazaq últynyng jaybaraqat ósip-ónui­ne kesirin tiy­­gi­­zui mýmkin. «Birynghay Qazaqstan respublikasy – ózin-ózi biyleytin qazaq últynyng memlekettik formasy». Negizgi zan­nyng osy qújatymen Qazaqstan halqynyng qalghan júrty kelise ala ma? (Búl arandatu emes pe? – A.Á.) Búl qyryq eki pa­yy­zy­nyng ghana konstitusiya­sy (ne degen shegelep aitu – A.Á.). Al, bas­qa­sy­nyng bo­la­sha­ghy ne bolmaq? Kóshe me, әlde sine me? (mún­day jan­ashyr­lyq bolmas, sirә. – A.Á.)» dep aitpas edi. Mún­day úpay jinau әdi­si esh­kim­di, esh uaqytta úshpaqqa shy­ghar­ma­ghan. Adamda prinsip boluy kerek, әsirese, ol tvor­chestvo adamynda naqty әri jaq­sy jol­gha qoyylmasa, tipti bolmaydy. bolmasa, Ol­je­ken­ning gha­lam­das­ty­ru­gha qarsylyqty ydyrau dey otyryp: «Men ózimdi gha­lam­das­ty­ru­dy qorghaushylargha da, onyng jaularyna da qosa almaymyn» deuine ne joryq? sosyn, ol: «italiyandarda Ejel­gi Rimnen miras bolyp qal­ghan: «Bý­kil әlem – bir el!» – «Tutto il mondo e paesa!» degen mә­­tel bar (men ony qay­­ta­­la­­ghan­­dy úna­ta­myn)» dep keledi de, «XXI gha­syr­dyng júr­­ty haq adamzat – Homo Sapiens» (oyly adam) hal­qy bolyp bir­le­sui shart» deydi de, әlgi italiyan ma­qa­lyn «ja­han­dan­dy­ru­dyng formulasy» deydi. Sosyn, «XXI gha­syr­da­ghy adamzat da­muy­nyng anyq­tau­shy­sy bolatyn bý­kil-adam­­zat­­tyq pla­ne­tar­lyq sana osy úqsastyqtardy negizge alady» degendi algha tar­­tuy­­nyng ózi kitabi, intelliygenttik-uto­piya­lyq sana-se­zim­ning kó­ri­ni­si emes pe? Bolmasa, ol kezde búl mәtel qa­zir­gi gha­lam­das­ty­ru úghy­my­na jabayy, otarlau saya­sa­tyn­da­ghy jau­ger­shi­lik­ke tәn týsinik bolatyn. Áytpese, onda esh­qan­day iz­gi­lik joq. bolmas edi de. Jalpy, Oljas Sýleymenov, «Bý­kil әlem – bir el!» boluy kerek týsiniginde әlemde sosializm men kommunizmdi ornattyrmaq bolghan KSRO-nyng sal­qy­ny baryn bile me eken? Jәne ol eshuaqytta da búrynghy KSRO-ny kók­­sey­­­ti­­­nin eshkim­nen jasyryp, ne býkken emes. Ol osynau oiyn sonau 1972 jyly-aq: «Na zemle za polveka poya­vilasi novaya obsh­nosti ludey, novaya nasiya – sovetskiy narod…» dep tas­qa bastyra nyqtap qoyghan. Ol sonysymen-aq KSRO atty úly iym­pe­riya­nyng eng songhy rysarilarynyng biri eke­nin ai­­qyn­­da­­ghan. Son­dyq­tan, bizdi týpting týbinde orgha jy­gha­tyn­dar óz­­de­­ri­­ning qay­dan shyghyp, qayda baratynyn bilmeytinder. Yaghni, bú­­­lar «bý­­kil­­әlem­dik – qalypty modelidi» qa­lyp­tas­ty­ryp, abs­trak­ti­li «ab­so­lut­tik aqiqatty» izdeymin dep, qazirgi sóz bos­­tan­­dy­­ghy men oi-erkindigin últjandylargha qaraghanda asyra paydalanyp jýr­­gen­­der.
Songhy jyldary Oljas Sýleymenov ózining bir sózinde jaz­ghan­day, «Úly Resey – Euraziyalyq odaq» partiyalar blogynyng qú­ryl­ta­yy­na qatysyp, onda «Resey men Qazaqstan – Euraziya oda­ghy­nyng negizi. Biz ózimizding bir-birimizden alshaqtay almaytynymyzdy kýn ótken sayyn jaqsy sezinip kelemiz. resey qanshalyqty quatty jәne tynysh bolghan sayyn, Qa­­zaq­­stan da sonshalyqty tynysh bo­lyp gýldene týspek. Biz ózi­­miz­­ding elimizding de patriottary bolugha tiyispiz» dedim deydi. Kór­di­niz­der me, búl da maqtanysh. Al, biz sol odaq­tyng tór­agha­sy A.Du­giyn­ning pravoslaviyege negizdelip, orys shovinizmi qú­lyq-niyetindegi Euraziya iydeyasyna baylanysty «evraziystvo nasleduet duh y stili Moskovs­koy Rusi. Eto prodoljenie toy Rusi, togo russkogo gosudarstva, gde elita y massy govoryat na odnom yazyke y gde etot yazyk nasionalinyi» degenin jaqsy bilemiz. Jalpy, Euraziya iydeyasy orys mýd­de­sin­de­gi sho­viy­niys­ter­ding oilap tapqan Euraziya ai­ma­ghyn­da­ghy sha­ghyn ja­han­dan­dy­ruy ghoy. Endeshe, sol Oljas Sý­ley­me­nov­ting so­nau pat­sha­lyq resey kezining ózinde-aq knyazi Tru­bes­kiy­ding Eu­ra­ziya­da­ghy halyq turaly «Etu nasii my nazyvaem evraziys­koy, ee territorii – Evraziey, ee nasionalizm – evraziyst­vom» degeni men onyng iydeyasyn jalghastyrushy L.Gu­miy­lev­ting «Na kontiynente Evraziya, my vse ev­raziysy – s obshey mentalinostiu, s obshim mirooshusheniyem» deui ara­ly­ghyn­da­ghy niyet-piy­ghyl­dy týsinbedi degenge senbeymiz. Ol bә­rin biledi. Bile túryp solardyng iydeyasy men iydeologiyasyn nasihattaydy. Óit­ke­ni, onyng boyynda últtyq namysy ólip, ge­ne­tiy­ka­lyq kody bú­zyl­ghan. Onyng «Qazaqstanda dýniyege kelgen Eur­aziya­lyq odaq iydeyasy Reseyde de jeniske jetetindigine senimdimin» deytini son­dyq­tan. Osy tústa eskertetinimiz, Oljas myrza reseylik dugin (iydeya – iydeya) men qa­zaq­stan­dyq Na­zar­baev­tyng (Odaq – fakti) ústanghan Eura­ziya jayly pi­kir-tý­si­nik­te­ri­ning әrtýrli ke­nis­tik­te bolyp otyrghanyn sezbeytindigi-au, sirә. Búl jerde Oljas Sý­ley­me­nov iydeya men faktini ajyrata almaydy nemese ajy­rat­qy­sy kelmeydi. Búl onyng ghana emes Euraziya iydeyasy men odaghy turaly jazyp jýr­gen­der­ding kóbine tәn qa­siyet­ter. Bú sekildiler qoghamymyzda shashetekten. Olar­dyng kitaptary men minbelerde aitqan sózderi tom-tom bolyp shyghyp jatady. So­ghan qaramay, kitap pen sóz basty nәrse emes. Ol tilmen aitylyp, qalammen jazylsa da – dil (jýrek) men is-әrket ar­qy­ly be­ki­ti­lui tiyis. Mine, ol basty nәrse. Ony túlgha ghana bir-bi­ri­men úsh­tas­ty­ryp, ózi ómir sýrip otyrghan qogham memleket, últ mýd­de­si­ne paydalanady. Újym oghan kómektesedi, qoldaydy, qorghaydy. Sói­­­tip, әlgi jeke túlghany әlemdik dengeydegi azamattyqqa kó­te­re­di. Múny bilmegender ne bilse de qúlaqqa ilmegender әlem au­­zyn­­da­­ghy Andrey Saharovtyng «Memorandumyndaghy» (1968): «chelovechestvo mojet bezboleznenno razvivatisya toliko kak odna semiya, bez razdeleniya na nasiiy» dep jaz­gha­nyn­day ómir­­ge beyimdelip әri súranyp túrady. Búlardy biz ba­tys­shyl­dyq­tyng balalyq auruymen auyrghandar deymiz. Onyng kór­nek­ti ókil­­de­­ri­­ning biri – Oljas Sýleymenov. Osy bir iri túlgha bo­lu­gha bar­­lyq mýmkindigi bar adamnyng býgingi kýnge deyin óz pozisiyasyn azamat retinde qalyptastyra almay jýrgenine tan­gha­la­myn. Ol ua­qyt tamyryn basyp, onyng lýpilin andyghan dәriger sekildi. So «lýpildi» sezingen sәtte soghan beyimdelip shygha ke­le­di. Yaghni, onda qanday bir qoghamda bolmasyn ainymay tú­ra­tyn prinsip joq. Onyng kemshiligi, tipti dramasy deuge de keletin jay, ózining aza­mat­tyq-shygharmashylyq túlghasynyng qú­day­syz­dy­ghy nemese naqty aitqanda, ateistigi, al gu­ma­niys­ti­gi – sayasattanghandyghy. Áriyne, Oljeken, Sýleymenov el-jer­di, qoghamdy, últty, adamdardy sýiedi, biraq onyng sý­yis­pen­shi­li­gi kommunizm qú­ry­lys­shy­sy­nyng pragmativtik sý­yis­pen­shi­li­gi siyaqty. Yaghni, ol sý­yis­pen­shi­lik músylmandyq, ne hriys­tian­dyq­qa da jatpaydy. Sosyn, ol sýiispenshilik shyny ne múz qalany jobalau­shy ar­hiy­tek­tor­dyng sýiispenshiligi dese de bolady. Jәne búl qasiyetterding júq­pa­ly­ly­ghy sonsha, qazir onyng sonynan bir top so sekildi azamattar tәrbiyelenip, últ men­ta­liy­te­ti­ning qayta qalyptasyp, mey­lin­she ózin-ózi saqtap qa­luy­na keri әserin tiygizude. Óitkeni, últ­shyl­dyq – psiho-an­tro­po­lo­giya­lyq­ tekten óretin qadir-qasiyet bolsa, al, patriotizm tarihiy-geografiyalyq oigha da, boygha da jýre keldi si­ne­tin úghym-týsinik. Mine, osyny ózin batysshyl da, reseyshil de sanaytyndar týsinbeydi, týsinse de moyyndaghysy kelmeydi. Búl – úly tragediya.
Oljastyng azamattyq-shygharmashylyq túlghasynyng qú­day­syzdy­ghy, ne ateistigi demekshi, ol bizdinshe eshbir dinge den qoy­mas­tan, tek kenestik qúrylymnyng moralidyq kodeksine ghana boy úsyna qalyptasqan, shyn mәnindegi sovet azamaty bolsa kerek. Olay deytinimiz, ony Komsomol syilyghynyng laureaty atan­dyr­ghan «Adamgha tabyn, Jer, endi» poemasynan bastap, aqiy­qa­tyn aitu kerek eng arysy aty shuly, sla­vyan jәne týr­ki ha­lyq­ta­ry­nyng tarihy baylanystary jónindegi qasang da si­re­sip qal­ghan dog­mat­tar­gha batyl qarsylyq tanytqan «AZiYa» kitaby sol kezdegi ortalyq (yaghni, orys ghalymdary jaghynan – A.Á.) tarabynan «panturkizm», «sionizm», avtordyng jazuynsha, tipti, «pan­slavizm» aidarymen aiyp taghylghanyna qa­ra­may, atalghan shy­ghar­ma­la­ryn­da Sýleymenov ózining ateistigi men Ke­­nes odaghyna adaldyghynan bir tanbaydy. Shyn mәninde, Ol­jas­tyng «AZiYa» jinaghyndaghy oi-pikirler sol kezdegi KSRO gha­lymdary arasynda anda-sanda da bolsa boy kóterip, ara-arasynda auyzsha aitylyp jýretin. Al, Oljekenning sonyng barlyghyn birtútas dýniyege ainaldyra otyryp, barlyq jetistik kemshiligine qa­ra­may, ózindik kózqarastar arqyly qalyptasqan dәstýrdi kýi­re­ter­lik­tey ghylymy enbek jazyp shyqqany, sol kezdegi talap-tilekke qaraghanda ýlken batyldyq bola­tyn. Biraq, osy shy­ghar­ma­la­ry­nyng ózinde de aqyn Kenes odaghy talaby, әri lenindik iydeya prinsiypine berik, adal. Mysaly, «Adamgha tabyn, Jer, endi» poemasynda:

Esly nado –
iymenem Lenina
Etot podviyg
My povtoriym!.. – degen joldarmen Kýn kósem salghan sara jolgha býkil jan dý­niyesimen berilgendigin kórsetse:

Voznosil y snosil bogov,
Ya sozdal ety rekiy
Y veter shvyrnul v morya,
Ty, Zemlya,
Poklonisi Cheloveku,
Tvoy bog –
Ya, –

dep Allagha astamdyq tanytady. Áriyne, búny aqyndyq alym­dy­lyq­qa salyp aqtaugha bolar, biraq, ony adam men tabighat ara­syn­da­ghy qarym-qatynasqa kelgende kýshtining әlsizge kór­set­ken (tabighatqa – A.Á.) zorlyghy dep biluimiz kerek. Endigi bir Ol­je­ken­ning azamattyq shygharmashylyghynyng kórinisi retinde tanylatyn kemshiligi, onyng әlem moyyndaghan diny úghym-tý­si­nik­ti joqqa shygharyp, Kenes odaghynyng jana adam tәrbiyeleudegi isine senimmen qarauy. Sóitip, «AZiYa» (1990 jyl) kitabynda: «mojet byti, sredy desyatkov yunyh chitateley moih naydutsya budushie sozdately gumanitar­nyh, no tochnyh nauk; ludy no­voy formasii, izbavivshiyesya ot predrassudkov (búrynghy 1975 jylghy basylymynda «hristian­skiyh, musulimanskih y buddiys­kiyh» dep kórsetilgen – A.Á.) religioznyh znaniy, svobodnye ot dogm filosofiy rasovyh y nasionalinyh.
Postoyannaya religiya, nepod­vijnyy byt sozdayt tot iskusst­vennyy rejiym, v kotorom ne uvya­daet slovo, obladaiyshee zolo­toy strukturoy» – dep bolashaqqa ýmit artady. osyndayda esine K.Marks, F.Engelistin: «Kritika religiy osvobojdaet cheloveka ot illuziy, chtoby on mysliyl, deyst­voval, stroil svoi deystviytelinosti kak osvobodivshiysya ot illuziy, kak stavshiy razumnym chelovek; chtoby on vra­shalsya vokrug sebya samogo y svo­ego deystviytelinogo solnsa. re­ligiya esti lishi illuzornoe sol­nse, dvijusheesya vokrug chelove­ka do teh por, poka on ne nachiy­naet dvigatisya vokrug sebya samo­go» dep aitqandary men A.Yakovlevtin: «Preodoleti re­ligii oznachalo preodoleti dog­matizm…» degeni týsedi eken. sonda, Oljastyng kýiretushi kýshke ie revolusiyalyq ús­ta­nym­da­ghy Marks pen Engelisten aiyrmashylyghy nede? yakovlevten she? Endeshe, Sýleymenovting boyyna da, oiyna da Marks iydeyasy qaltqysyz singendigi osydan-aq kórinip túr emes pe? Eger, Oljekene sensek, o kisishe payym-parasatqa salsaq, tú­tas­tay pәlen ghasyrlyq tarihy bar diny úghym-nanymnyn, ús­ta­nym­nyn, tipti, kókten týsken tórt kitaptyng qay-qaysysy da uaqyt, ke­nes­tik tarapynan «predrassudkiy» kórinisi bolyp shyghady emes pe? Ókinishke oray, olay bolyp shyqpaghany aqyn әri gha­lym­gha shynynda da qiyn-aq. Áytpese, sol kezde N.Rub­sov, qa­zaq­tyn, Q.Shan­ghyt­baev sekildi aqyndary ataq-danqtyng so­ny­nan sham alyp týspey-aq, býginde óz últtarynyng úly aqyndary atanyp, óz­de­ri joq bolsa da sózderi XXI ghasyrdyng qaqpasyn qaghyp túr. Son­dyq­tan da, aqyry Dostoevskiy aitqanday «sosializm neprav, po­tomu chto esti Bog» bolyp shyqty emes pe. shynynda da, Qú­day joq bolyp, Oljas sekildi ateisterding aitqany kelgende, sosializmning ómirshendiginde esh shek bolmay, olardyng jeli әli de bolsa onynan esip túrar edi. Osy tústa bireuler әzir olay emes pe der? Áriyne, olay emes. Býginde Sý­ley­me­nov­ter zamany ótken, olar qazir sol bayaghy iynersiyamen (ekpinmen) ua­­qyt kóshinen qalmay keledi. Onyng sol kezdegi tilge, dinge kóz­­qa­­ra­­sy nigilistik-ateistik, kosmopolittik tanym-nanymda qa­lyp­tas­sa, óz últyna degen sana-sezimi de sonshalyqty dәrejede qa­lyp­tas­qa­ny­na shek bolmasa kerek. Múnday boygha da, oigha da shym-shymdap singen qasiyetter qanshama jasyryn ústaghanmen birde bolmasa birde syr berip, qylang úratyny anyq prosess. Onyng ai­gha­ghy Oljas Sýleymenovting «Sóz» gazeti jurnaliysining (týp-nús­qa­ny búzbay sol qalpynda berip otyrmyz – A.Á.):
– My ne Afganistan. My dostoyny demokratii? – degen saualyna:
– My dostoyny, bezuslov­no, no kogda my v prosesse usko­rennoy evolusiy stanem edinoy nasiey. A kto my seychas – nasiya ily nasionalinosti? V Afganistane poka net nasio­nalinogo samosoznaniya, u nih esti plemennoe soznaniye. Ony – soyz plemen do sih por. V etom smysle my bliyje k afga­nistanu y Iraku, chem k Fran­siiy.
Seychas my obedinyaemsya, kak kazahi, toliko kogda ryadom esti drugie nasionalinosti. Oni, kak obruchi, kotorye bochku obediy­nyaiyt, – eto nashe okrujeniye, sreda. Ubery ety obruchy i, bo­isi, rassypletsya bochka» – dep jauap bergeni. «taudy alasartpay, dalany asqaqtatatyn» Ol­jas osylay óz hal­qy­nyng ensesin basyp, saghyn syndyrady. Osynyng ózi onyng el-júrt­tan shettep qalghan, shettep qalghandy bylay qoyghanda bir­te-bir­te tughan últynan qol ýzip bara ja­typ, onymen si­ni­sip, til tabysa otyryp, dil tabysuyna jol taba almaytyn bol­gha­syn kór­set­ken aqyrghy qyry bolsa kerek. Áytpese, qan ta­za­ly­ghyn retteytin jaqsy maghyna-mәndegi ru, jýz týsinikteri tekti últ negizin qalaghan. Osy tústa, biz tútastyqty búzatyn jaman maghandaghy rushyl, jýzshilderge jauap bere almaymyz. bolmasa, resey ótkenindegi Vladimiyr, Novgorod, Ryazani knyazdikterining qym-qighash bir-birimen soghystary tarihtan belgili bol­sa, al, orys otarlauynyng aluan sharghyly aila әreketine deyingi qa­zaq­tan rulyq, jýzdik soghystardy oqyp bildinizder me? Áriy­ne, onday bolghan emes. Endeshe, Oljas myrza «obruchiydi» qan­sha­ma alyp tastasanyz da («obruchilar» oghan kóne qoysa, jәne onyng bola qongy mýmkin emes te. Sýleymenov onymen bizdi qor­qyt­pasyn – A.Á.) qazaq halqy Qazaqstanda ózge últtardyng basyn bi­­rikti­ru­shi kýsh kindik últ bolyp qala beredi. Al, olardy ru, jýz­ge bólushiler sonau I Petrden qazirgi Petr Svoikke deyin bol­ghan, әli de bola beredi. Tipti, Sýleymenov sekildilerge Lev gumiylevtegi «Rossiya – eto hryash (ne et, ne sýiek emes, shemirshek deuge kelerlik mýshe bólshegin solay deydi – A.Á.) narosshiy ot trenie Evropy ob Azii, Zapad ob Vostok» degendey orys pen qazaqtan payda bolghan assimlyanttar, yaghny «hryashtar» qan­sha­lyq­ty kerek bolsa, bizge I.Iliinnin: «Vsyakoe gosudar­stvo jivoe y deystvuyshee dol­jno byti ispolneno nasiona­lizma. Eto ego dusha. Eto ego sushnosti. Eto ego bytiye. kosmopoliticheskie gosudarstvo amorfnaya, bezformennaya mas­sa. Toje y s chelovekom. Chto takoe chelovek bez nasii? Byti mojet eto iydeal. No iydeal v realinoy jizny ne chto otvle­chennoe, bezsilinoe y obrechen na giybeli. Chelovek bez nasii, – to je, chto derevo bez roda, Derevo – ny grusha, ny sliva, ny yablonya v prirode ne nujno», – dep kórsetkenindey ong talap-ti­lek­te­gi nyq ta túraqty memleket pen últ kerek.
Olay deytinimiz, ol «qalyptaspaghan» qazaqqa «ozyq» or­ta­lyq­tyng (Batys pen Resey – A.Á.) kózqarasymen qaraytyn «au­ru­gha» shaldyqqan marginal. Jalpy, Qazaqstan, onyng ishin­de qa­zaq tәuelsizdigi nyghayghan sayyn óz tilin, dilin, el-júr­ty­nyng әdet-ghúryp, salt-dәstýr, sana-sezimin úmytqandargha ruhany ómir sýrip, kýn keshu auyr bolady. Óitkeni, olargha sonau Kenes Oda­ghy kezenindey qanatyn erkin qaghatyn aspan, erkin úsh­qan­nyng ózin­de de qaltqysyz qonatyn jer joq. Olar­dyng óz til­de­ri­men ait­qan­da, ózindik últtyq ren-keskinin tapqan әrbir memleket olar ýshin «túiyqtalghan".Olargha halyqtyng gharyshtyq sana-sezimge (planetarinye sozna­niye) jetkeni kerek. O shir­kin­der­ding gha­rysh­tyq sana-sezim top-tobyr nemese kópte emes, jeke túlgha geniylerde bolatynymen sharuasy bar ma eken? Ásirese, Ol­jas­qa auyr bolatyny, onyng es bilip etek jinaghanynan arqa sý­ye­gen «obruchiyi» býginde basqa keskin-keyiptegi el-júrttyng ús­ta­ny­myn­da. Al, aqynnyng osynau tapqan teneui, úqsatqan obrazy san jyldardan beri bauyr basyp, qan-jyny aralasyp ketken elden kete qoymas-au, sirә. Endeshe, búny qashanda iri sói­lep, uysyna baytaq Qazaqstan simaytyn alyp Oljastyng to­py­raq­tan qol ýzip shetelde pepsy iship, apeli­sin jeytin kó­ni­li­ne qon­bay­tyn qazaqqa kórsetken qyry demegende ne deymiz. Ol ózin «taudy alasartpay, dalany asqaqtatatyn» qansha gumanist etip kór­set­ki­si kelse de, dәl osy tústa eng songhy iym­pe­riya­nyng eng songhy rysary ekenin qalay bayqatyp qalghanyn ózi de se­zinbeydi. Pay­gham­bar jasynan asqan Oljekeng osynday. Áriy­ne, ol kisini tý­si­ne­tin biz, bizdi týsinetin ol kisi joq. Oghan bizge qaraghanda masanov, Áuezov jәne Tolmachev jaqyn. Óit­ke­ni, ol bolsa dý­niye­jý­zi­lik dengeydegi qúshaghyna aspan men jer­di syighyzugha tyrysatyn әlemdik alyp. Soghan qaraghanda, ol ózi­ning týbi qonatyn jeri tughan topyraq ekenin úmytqan sekildi.

Amanhan Álim, aqyn

«Zang gazeti»
12 qantar, 2005 jyl