Seysenbi, 14 Mamyr 2024
Mәiekti 7368 0 pikir 22 Jeltoqsan, 2014 saghat 08:16

«ShYNAYY JIHAD – ÓZ NÁPSINDI JENU»

Arabtyng «jihad» sózi «kýres», «tyrysu» degen maghyna beredi.

Djihadtyng etnikalyq separatizmge, diny ekstremizmge nemese lankestikke eshqanday qatysy joq. Islam lankestikke qarsy, jәne qazirgi zamanghy ekstremistik aghymdardy joi, aldyn alu – músylmannyng aldyndaghy basty mindetterding biri. Djihad – búl basqa dindegilerdi qyryp-joi jolyndaghy soghys emes, tek Otandy qorghau jolynda kelip jýginetin mәjbýrli shara. Alayda, tipti soghys kezining ózinde de Alla músylmandargha әdildikti saqtap, tútqyndargha janashyrlyq tanytudy, qarttar, әielder men balalargha zúlymdyq jasamaugha ósiyet etedi. Sharighat: «Alla jolynda tek ózderine qarsy soghysyp otyrghandarmen ghana kýresinder, biraq (shekten) aspandar. Alla qylmystylardy jaqsy kórmeydi», - deydi. (2:190). Otandy qorghau – músylmannyng qasiyetti paryzy. Tughan elin qorghay otyryp, músylman ózining ýii men janúyasyn, mәdeniyeti men dәstýrin, óz dini men kózqarastaryn da qorghaydy. Osy jolda ol baylyghyn da, ómirin de ayamaydy. Islam әskery paryzdy joghary baghalaydy, al әskerde qyzmet etu jәne Otannyng shekaralaryn qorghau – әr músylmannyng paryzy. Payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.): «Alla jolynda shekaradaghy bir kýndik qyzmet búl әlemdegi barlyq nәrseden artyq» degen.

Jihattyng - (جهاد) arab tilindegi sózdik maghynasy kýresu, kýsh-quatyn júmsau, enbektenu degen maghynalarygha keledi. Al, termindik maghynasynda jihad sózining týsinigine din ýshin atqarylatyn jәne payghambarymyzdyng ruhany tәjiriybesine sәikes keletin kez-kelgen is-әreket kiredi. Hadisterde jihad – búl Islamnyng ózegi men negizgi shyny retinde  kórinis tabady. Jihadtyng eng jogharghy dәrejesi – adamnyng óz nәpsisimen kýresi, ruhany tәrbie jәne adamdargha aqiqatty jetkizu bolyp tabylady. Qasiyetti Qúranda Qúran ilimderin týsindiruding ózi «úly jihad» dep atalghan. (25:52).

Jihad úghymyn ekstremizm terorrizm terminderimen shatastyrugha bolmaydy. Sebebi Islam dini tynyshtyqty jaqtaydy әri barlyq mәseleni beybit jolmen sheshuge tyrysady. Adam balasyna qasiret әkeletin әreketterding barlyghyna týbegeyli qarsy ekeni Qúrandaghy myna ayat:

وَمَا اللّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِّلْعَالَمِينَ

«...AllaTaghala әlemge zúlymdyq etudi qalamaydy.»,- dәlel bola alady. (әl Imran 108).

Al, jihattyng soghysu maghynasy Otangha basqynshylyq jasau qaupi tóngende eki memleket arasynda eshqanday diplomatiyalyq kelisim payda bermegen jaghdayda ghana iske asady. Qúrannyng kóptegen ayattarynda jәbirlenushining keshirimi izgi is retinde sipattalady. Múnan bólek, músylmandargha jamandyqqa jaqsylyqpen jauap qaytaru lәzim bolyp tabylady, sebebi, zúlymdyqty tek mahabbatpen jәne adamgershilikpen ghana jenuge bolady.

Alayda, eger músylman túryp jatqan el shapqynshylyqqa úshyrap, jazyqsyz jandardyn, әielderdin, qarttar men balalardyng qany tógilip jatsa, onda múnday zorlyqty tek qolgha qaru alyp qana toqtatugha bolady. Qúran múnday jaghdayda músylmandargha Otan qorghau jolyna bas kóterip, basqynshylargha toytarys berudi búiyrady: «Eger bireu senderge basqynshylyq jasasa, onda sender de olardyng ózderi siyaqty basqynshylyq jasandar», - deydi. (2:194). Sharighat boyynsha, jihadty, músylman ghúlamalarymen kenese otyryp, tek el basshylyghy ghana jariyalay alady. Odan bólek eshkim halyqty soghysqa júmyldyra almaydy. Payghambarymyzdyng (s.gh.s.) hadiysinde: «Áskerge shaqyrghanda, joryqqa attanyndar», - degen. Qaruly jihadqa tek Otandy qorghau maqsatynda ghana rúqsat berilse de әdiletti boluy tiyis yaghni, әielder men balalardy, qarttardy jazyqsyz óltiruge, tonaugha jәne mәiitterdi qorlaugha jol berilmeydi.

وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبِّ الْمُعْتَدِينَ 

«Ózderinmen soghysqandarmen Allah jolynda soghyssandar da shekten shyqpandar...» jәne

الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ

مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ

 «Sonday-aq, kim senderge soqtyqsa, sender de olar soqtyqqanday soqtyghyndar jәne bilinder sheksiz Allah taqualarmen birge.»,- degen ayattar bar. (2:194;190)

Músylman ghúlamasy ibn Rushd: «Islamdaghy jihad úghymynyng basty mindeti ar namysy ýshin mal-janymen Allah jolynda kýresu. Al, Allah jolynda jihad jasau óz nәpsisin jamandyqtan tiyp, kýnәli isterden aulaq bolu»,- degen. (ibn Rushd Múhaddimat 1.259)

Osy enbeginde ibn Rushd jihadty birneshe bólimge bóledi:

a) Jýrek arqyly shaytangha qarsy jasalghan jihad;

ә) Dilmen (kónilmen) ekijýzdilerge jasalghan jihad;

b) Qoly nemese kýshi arqyly qoghamdaghy beleng alghan jappay әdiletsizdikke qarsy kýresu;

v) Qaru arqyly otanyna qauyp tóngen kezde jasalatyn jihad. Búl jihad kelisimge kelmeytindey jaghday bolyp, songhy amal tausylghanda ghana iske asady. Búl turaly hz. Payghambarymyz (s.gh.s.): «Shynayy mújtahid – nәpsisimen jihad jasaghan músylman»,-degen. Adamnyng eng birinshi dúshpany nәpsisi ekenine dau joq. Sondyqtan, әr bir adam ózin shynayy týrde músylmanmyn dep sanasa ishki jan dýniyesin tәkәpparlyq, menmendik, ekijýzdilik sekildi jaman әdetterden saqtap, tәrbiyeleui kerek. Sonda ghana shynayy músylman degen atqa layyq bola alady. Sonymen birge, Hz. Payghambarymyz (s.gh.s.) hadiysinde ýsh nәrse imannyng negizi degen. Olar әueli «Lә ilaha illallah» degen adamdy shynayy jaqsy kórip, jaqyn tartu. Ony kýnәli isterden saqtap, oghan tura joldy nasihattau. Ekinshi Allahtyng jәne ózining payghambarynyng jolynda malymen janymen jihad jasau. Yaghni, óz nәpsisin tiyp, shaytannyng azghyruyna qarsy kýresu. Songhysy taghdyryna moyynsúnyp iman keltiru. (ibn Daud. Jihad. 33.)

Jihadtyng basty maghynasy qoghamdaghy barlyq mәselelerdi soghys arqyly ghana emes, Islam meyirimdilikting dini bolghandyqtan, ony kórkem týrde sheshuge tyrysady. Alla taghala Qúranda:

«وَالصُّلْحُ خَيْ»

«Sonday-aq  (beybit) jarasu jaqsy», - degen (4:128). Qasiyetti Qúrannyng kóptegen ayattarynda jamandyqqa tek jaqsylyq arqyly jauap beru, keshirimmen qaraugha әmir etedi. Islam dini adamzatqa barlyq zúlymdyqqa shamasy kelgenshe kórkem minezder arqyly jauap beruge ýiretedi. Búny biz hz. Payghambarymyzdyng Tayf qalasynadaghy oqighasynan kóre alamyz. Onda qatygezdik kórsetken Tayf qalasy túrghyndaryna Alladan jarylqau tilep: «Men jer betine kórkem minez qalyptastyru ýshin keldim» dep dúgha etken edi.

Jihad paryz ain jәne paryz kifaya bolyp ekige bólinedi. Paryz aiyn bolu sharttary:

1). Eki jaqtyng әskerleri soghysu maqsatynda betpe-bet kelip túrghanda sheginip, maydan dalasyn tastap, keri ketu haram bolyp sanalady. Búl turaly Qúranda:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُواْ وَاذْكُرُواْ اللّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلَحُونَ

«Áy iman etkender! Qashan bir (jau) toppen qarsylassandar myqty bolyndar da Allahty kóp eske alyndar, әriyne qútylasyndar.» (Ánfal 45),-degen ayat keltirilgen.

2). Otanyna qauyp tóndirgen dúshpannan elin, jerin azat etu ýshin jәne ar-namysyn qorghau maqsatynda jihadqa shyghu.

3) Mufty bolmasa músylman memleketining basshysy әmir etip, jihad jariyalasa sonymen qosylyp shyghu mindet bolyp sanalady.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم

بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ

«Allah jolynda soghysqa shyghyndar degende salmaqtaryndy jerge saldyndar, (qozghalghylaryng kelmedi). Negizinde dýnie tirshiligining paydasy ahiyretke qaraghanda óte az ghana.» (9:38). Osy jaghdaylardan basqa uaqytta jihad paryz aiyn bolyp eseptelinbeydi.

 Al, jihad tek qana azdaghan adammen ghana bitse, onda basqa músylmandar ýshin paryz kifaya bolady. Yaghni, basqa músylmandar ýshin paryz bolmaydy.

لاَّ يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُوْلِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ

بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلاًّ وَعَدَ

اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا

 «Mýminderden sebepsiz  (soghysqa shyqpay)  otyrushylarmen Allah jolynda maldary jәne jandarymen soghysushylar teng emes. Allah Taghala maldarymen, jandarymen soghysushylardy dәrejede arttyrdy. Sonday-aq barlyghyna iygilik uәde etti. Jәne soghysushylardy otyrushylardan ýstem kenshilikke bólep, iri syilyq berdi.» (4:95). Taghy bir ayatta:

وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ

وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ

«Sonymen qatar, mýminderding birtútas jaugha attanulary tiyisti emes. Sonda әr toptan din ghylymyn ýirenip, olar qaytyp kelgende; olardyng saqtanulary ýshin eskertuleri kerek emes pe?» (9:122),-dep barlyq músylmandargha jihattyn  birdey paryz bola bermeytinin eskertip otyr.

Islam adamdardy jihadqa yaghni, tura jolgha shaqyrghanda kórkem minezdi әri sabyrly boludy talap etedi. Hz. Payghambarymyzgha (s.gh.s.) Allah Qúranda:

ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ

أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ

«Adamdardy Rabbynnyng jolyna danalyq jәne kórkem ýgit arqyly shaqyr. Ári olarmen kórkem týrde kýres. Kýdiksiz Rabbyng Ol, jolynan adasqan kisini de jaqsy biledi. Ári Ol, tura jol tapqandardy da jaqsy biledi.» (16:125),-dep músylman emes basqa dindegi adamdargha da mәdeniyetti әri olarmen jaqsy qarym-qatynas jasau arqyly nasihattauyn búiyrghan.

         Islam dinin ghylym arqyly nasihattap, adamdardy tura jolgha shaqyru Qúranmen jihad jasau әdisi bolyp sanalady.  

فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا

«Kәpirlerge baghynba! Olarmen Qúran arqyly kýres jasa!» (25:52). Hz. Payghambarymyzda (s.gh.s.) hadiysinde: «Zúlym bir biyleushige qoryqpay onyng әdiletsizdigi turaly ashyq aitqan – ýlken jihad.» (ibn Mәje.Fiyten 4011),-degen. Búl turaly Islam ghúlamalary da jihad soghys emes kórkeytu damytu maghynasynda ekeni turaly aitqan. Mәselen, sheyh ibn Taymiya óz enbekterinde jihad úghymyn bylay: «Jihadtyng maghynasy bir Allahty bar ynta-jigerimen sýng jәne taqualyq amaldar jasau. Allah senimsizdik bildirgender men qasarysqandardy únatpaydy",-dep  anyqtama berse, al, sheyh Salih әl Fauzan: «Músylman ózin týzeu ýshin qúrylatyn kýresti biz-jihad dep ataymyz. Býlik shygharu nemese qyryp joy búl jihad bolyp sanalmaydy.», - degen kózqaras bildiredi.

Islam dini qay jerde bolsa da basqynshylyq soghysqa jol bermey beybit týrde taraludy kózdeydi. Basqa dindegi adamdardy zorlyqpen Islamgha kirgizudi Alla taghala Qúrandaghy myna ayattarmen:

لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ

اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

«Dinde zorlau joq. Rasynda turalyq, azghyndyqtan  ajyratylady. Endi kim jauyzdyqqa qarsy kelip, Allahqa iman keltirse, sonda ol ras ýzilmeytin (berik) tútqany ústady. Allah әr nәrseni estushi, bilushi.» (2:256);

وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاء فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاء فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ

بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِن يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاء كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءتْ مُرْتَفَقًا

«Búl Qúran aqiqat! Rabbylarynnan de. Sonda kim qalasa sensin, kim qalamasa qarsy kelsin. Rasynda biz, zalymdar ýshin dualdardy qorshap alatyn tozaq otyn әzirledik. Eger olar su súrap jalbarynsa erigen ken tәrizdi betterdi quyratyn bir su beriledi. Ol nendey jaman oryn.» (18:29);

وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لآمَنَ مَن فِي الأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ

«Eger Rabbylaryng qalasa әriyne jer jýzindegilerdi barlyghy týgeldey iman keltirer edi. Adamdardy sen iman keltiruge zorlaysyng ba?» (10:99),- Islamnyng zorlyq-zombylyqqa qarsy din ekenin anghartyp teristeydi. Sonymen birge músylman memleketterinde túratyn basqa dindegi adamdargha óz dinderimen ómir sýrulerine erkindik berip otyr. Olar músylmandardyng dinine ziyan keltirmese olarmen beybitshilikte tatulyqta ómir sýrudi Allah osy keltirilgen ayattary arqyly búiyrdy.

Qazirgi tanda diny bilimning tómendiginen jihad sózining maghynasyn tereng týsinbeytin kóptegen jastarymyzdyng adasyp jýrgeni aqiqat. Ásirese, songhy uaqytta Siriyadaghy qaruly qaqtyghystardy jihadpen shatastyrghan azamattardyng da sonda baryp shahit bolghysy keletini jasyryn emes. Biraq búl eldegi jaghdaydy әlem músylman ghúlamalary jihad dep moyyndamaydy. Sebebi múndaghy jaghday jihat, shahittik turaly Qúran jәne sýnnettegi sharttaryna esh say kelmeydi.

Jihad boluy ýshin aldymen sol elding muftii nemese memleket basshysy músylman halqynyng diny qúqyqtyq jaghdaylaryna qysym kórsetilip, dúshpandyq qaupi tóngen jaghdayda ghana ózderin qorghau maqsatynda jariyalau kerek. Sonymen birge, búl memlekette jihad jariyalanghan uaqytta da ol jerge jihadqa baru ýshin aldymen óz elinning basshysynyng rúhsaty boluy tiyis. Sebebi Qúranda Alla taghala:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي

شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ

تَأْوِيلاً

«Áy mýminder! Allahqa boy úsynyp, payghambargha әri ózderinnen bolghan әmir iyelerine boy úsynyndar. Sonda eger bir nәrsege talassandar ony Allahqa payghambargha úsynyndar. Eger sender Allahqa, ahiyret kýninen iman keltirgen bolsandar. Mine, osy qayyrly da nәtiyjede jaqsy.» (Nisa 59). Egerde jogharyda kórsetilgen jihattyng islam qúqyghyndaghy sharttary oryndalmasa ol jihat jasaghan bolyp sanalmaydy.

Dәstýrli qazaq músylmandyghynda da jihad sózi basqynshylyq soghys úghymynda emes, kerisinshe yjdaqat sóz tirkesi arqyly qoghamda túlgha bolyp qalyptasu ýshin adal enbek etu, bilim izdeu taghy da basqa izgilikting jolyndaghy kýres maghynasynda qoldanghanyn Túrmaghambet aqynnyng "Shәkirtterge aitylghan sóz" ólenindegi:

"...Boludy ghylymgha bay oilasandar,

     Az bolsyn úiqy menen tamaqtaryn.

     Jastyqta jatpay túrmay jahad jasap,

     Jyrtyqtyng janartyndar jamap bәrin...." myna joldarynan kóruge bolady.   

Tanjaryq Túrghanqúlov,

dintanu magistri.

Abay.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1981
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2367
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1941
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1571