Seysenbi, 21 Mamyr 2024
Saraptama 7451 0 pikir 7 Sәuir, 2014 saghat 09:38

SOChY JÁNE QYRYM: DÝBIRLI OQIGhALARDAN KEYINGI OY

Songhy eki aida internet aidynynda kóp terilgen sóz «Qyrym» men «Sochiy» boldy. Google izdestiru jýiesinde «Sochiy-2014» 129 000 000, «Qyrym» 39 000 000 asyp jyghyldy. Qazirgi tanda әlem halyqtarynyng qúlaghyn tigip, elendetip súranysyn tudyryp otyrghan týrki sózi – osy ekeui. Súranystyng erekshe artyp otyrghan syry da týsinikti: Qara teniz jaghalauyna ornalasqan búl jerding birinde (Sochiyde) qysqy sport týrinen eki birdey olimpiada ótse, ekinshisinde (Qyrymda) ýlken geosayasy oiynnyng kórigi qyzdy.

«Qyrymnyn» týrki tilinen tuyndaghanyna eshkim de shýbә keltirmeydi. Atalmysh ólkedegi belgili jer-su ataularynyng kópshiligi de týrki tilinde. Aytalyq, Aydag - Aytau (Kókshetaudaghy Burabaydy kózge elestetiniz), Karatag - Qaratau, Kara-oba - Qaraoba, Artek(tagh) – Ortau, Yalta – Jaltyr, Karagash – Qaraghash, Koktebeli – Kóktóbe, Sandyk-qaya – Sandyqtau («qaya» sózining kóne maghynasy jartas, tau, qyrat degendi bildirse kerek. Qazaq tilinde ol kóne maghynasyn joghaltyp, «qúz-qiya» degen syndy qos sózderding synarynda saqtalghan) t.b.

Al «Sochiydin» týp maghynasy әli kýnge deyin belgisiz. Zertteushilerding arasynda búl toponimika sol jerding kóne túrghyndary adygey tilinen nemese slavyan tilinen tughan degen boljamdar bar. Bizdinshe, «Sochiy» atauy kóne týrkining «shoqy» degen sózinen tuyndaghan. «Sochiy» Shoqy atauynyng oryssha dybystaluy. «Shoqy» dep qazaqtar әli kýnge deyin onasha túrghan tau, biyik, qyrat jerlerdi ataydy. «Aqshoqy», «Qarashoqy», «Kókshoqy» degen ataular elimizding әr týkpirinde kezdesedi jәne ol tauly jerlerge qatysty aitylady. Aytpaqshy, qalagha atau bolyp ornyqqan Sochy ózeni óz bastauyn taudan alady. Qazaqsha úghymmen aitsaq, «taudan (shoqydan) aghatyn ózen» degendi bildiredi.

Aqpan aiynda aq olimpiadagha әlemning әr túsynan jinalghan sayypqyran sportshylar Shoqynyng (Sochiydin) basynda shanghy, shana, eteginde koniky teuip, hokkey oinap, sheberlik synyna sayysty. Olardyng sonynan ómirdi sýndegi qúlshynysy men jigeri qara qayraqty qaq jaratyn paralimpiadashylar jarysty. Búl dýbirli oqighalargha әlem nazaryn saldy: tandandy, tamsandy, jigerlendi. Jalpy komandalyq esepte Resey eki olimpiadada aldyna jan salmay, birinshi oryn iyelendi. Kórshi elding búl tabysy quanarlyq әri sýisinerlik oqigha boldy. Olimpiada әrqashan beybitshilik elshisi bolyp sanalady. Osy túrghydan kelgende, Sochiyde beybit olimpiadanyng saltanatyn pash etken, yaghny beybitshilikti ardaqtaghan Resey el biyligine talasyp jatqan óz bauyrlas әri kórshi Ukrainadaghy sayasy daghdarysty paydalanyp, Qyrym týbegin federasiya qúramyna kirgizip aldy. Olimpiada barysynda talay sport týrinen rekordtar jasalynsa, bóten elding qúramyndaghy tútas ólkeni Resey ózine qaratuda da sayasy oiynda rekordqa bergisiz eptilik jasady.

Qyrym – orta ghasyrlarda týrki halyqtary jaylaghan, sauda-sattyq kórigin qyzdyrghan jeri edi. «Qyr» - biyik, tauly jer degen maghyna beredi. Edil men Jayyqtyng ong jaq betin «Qyrymbet», sol jaq betin «Búqarbet» dep qarau, qyratty, dalaly jerlerdi mekendeytin qazaqty «Qyr qazaghy», Syrdariya boyyndaghy oipan, enis jerlerdi mekendeytin qazaqty «Syr qazaghy» dep atau kýni býginge deyin saqtalyp keledi. Qyrda tughan balany «Qyrymbek», Syrda tughan balany «Syrym», «Syrymbet», «Syrbay» dep atau qazaq arasynda ertede erekshe saqtaldy. 

Jas kýnderimizde-kenes odaghy túsynda әke-atasy nemese asa bir jaqyn adamy býkilodaqtyq kurort atanghan Qyrymda demalyp jýrgende elde dýniyege kelgen balany yrymdap «Qyrymbek» degen esim qoyyp jatatynyn emis-emis bolsa da esteytin edik... Búl yrymnyng býgingi Syr ólkesining әkimi, tanymal túlgha Qyrymbek Kósherbaevting esimine qanshalyqty qatysy baryn bilmeymiz. Biraq sol bir kezende Syr boyy qazaghynyng tarihiy-genetikalyq sanasynda Qyrymnyng mәn-manyzy әli de bolsa da tereng saqtalghan kezi edi. Sebebi ol uaqyt halyq arasynda batyrlar jyry jiyn-toylarda jyrlanatyn, qalyng bolyp basylyp shyqqan tomdardy qara tanyghan oqushy balalar qúmarta oqityn kez edi. Sonday batyrlar jyrynyng biri – Qyrymnyng qyryq batyry.

Týrki halyqtarynyng arasyna keng taraghan «Qyrymnyng qyryq batyry» eposynyng da býgingi Qyrymgha qatysy bar. Onda belgili batyrdyng qasyna jinalghan Qyrymnyng qyryq batyry eldi jaudan qorghap, ony basqynshylardan azat etedi. Epos – halyqtyng ansary. Edil boyy, Orta Aziyadaghy týrki halyqtary handyqtan aiyrylyp, el boludan aiyrylugha bet búrghan HÝIII ghasyrdyng sonynda Qyrym handyghynda Shynghys hannyng taraq tanbasymen el biylep otyrghan biyleushi Kerey (Giyrey) dinastiyasy bar bolatyn. Týrkilerdin, әsirese, Edil-Jayyqtaghy noghay-qazaqtyng ansary, ýmiti osy handyqta boldy. Elding ýmit-ansary «Qyrymnyng qyryq batyry» jyryna arqau boldy. Sonymen qatar, qazaqtyng tanymynda anyzdyq beyne «Qyrym hany Qondyger» - danqty biyleushilerding biri.

HÝIII ghasyrdaghy týrik–orys soghysynan keyin 1784 jyly Qyrymdy Resey patshayymy Ekaterina-II arnayy maniyfest jariyalap, patshalyq qúramyna kirgizedi. Búl aktining aty basqa bolghanymen zaty, mazmúny býgingi tanda oryn alghan әreketpen óte úqsas.

Tarihtan belgili, orys patshalyghynyng búl әreketine kónbegen ózge elder birigip (Angliya, Fransiya, Týrkiya), HIH ghasyrda Qyrym ýshin Reseymen soghysady. Endi salystyrynyz: býgingi Qyrymdy әlem sayasatynda ózindik orny bar damyghan alpauyt elderding eshbiri Resey qúramynda dep tanyp otyrghan joq. Olar, kerisinshe, búl oqigha halyqaralyq qúqyqty, egemen elding jer tútastyghyn óreskel búzu dep «sazaryp» otyr. Sondyqtan qazirgi tanda «Álipting artyn baghyp» otyrghan elding qarasy kóp. Búl orayda, kórshining tynyshtyghyn óz qauipsizdigining bir tetigi dep sanaytyn Qazaqstannyng tilegi «arty jaqsy bolghay» degenge sayady.

Qyrym oqighasy geosayasy baghdargha, búrynghy kenes odaghynan shyqqan elderding ishki jaghdayyna basqasha qarau kerektigin algha tartqan mәselelerdi tuyndatty. Birinshiden, danyshpan Abaydyng «Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym, Minekey, qúrtqan joq pa elding siqyn» degen sózi Ukrainanyng shyndyghynda qayta bir janghyrdy. 2005 jyldan beri biylikke qyryqpyshaq bolyp talasyp kele jatqan Ukraina kózin ashyp-júmghansha «sәndi qúiryghynan»-Qyrymnan kesildi. Qyrym – turistik bizneske asa qolayly týbek bolatyn. Kenes odaghy túsynda Qyrymda jaqsy kurorttyq infrastruktura, turistik marshruttar jaqsy jolgha qoyyldy. Onyng danqy jer jardy. Tәuelsiz Ukrainagha bar bolghany sony әri qaray damyta týsui kerek bolatyn. Sonda jergilikti túrghyndar sayasy oiyndardyng jetegine ermes edi. Ókinishke qaray, sayasy mýddeni ekonomikalyq mýddeden joghary qoyghan Kiyev kenes odaghy qúndaqtap bergen syidan tapa-tal týste aiyrylyp qaldy. Ukraina memleketining odan әri qaray bólshektenip ketu qaupi de seyilgen joq. Demek, elding ishki birligi – oq ótpes sauyt. Sauytyn qamdaghan el syrtqy elding aibary men ailasyna tótep bere alady. Al ishki birlikten aiyrylghan elden aqparattyq soghys sharpuymen ese alyp qalu qiyn is emes. Múny atam qazaq: «Bólingendi bóri jeydi» nemese «Ýy syrtynda kisi bar» dep eskertip ketken. Osy arada, aita ketuimiz kerek, Elbasynyng ýlken sabyrmen ústap otyrghan Qazaqstannyng sayasaty kóp elge, әsirese, imperiya qúramynan shyqqan elderge, ýlgi bolarlyqtay.

Ekinshiden, Resey halyqaralyq qúqyq, búrynghy kelisim shart degen úghymdardy últtyq mýdde túrghysynan ese ketken jerde (Qyrymnyng kenes túsynda Ukrainagha berilui) eskere bermeytinin, ony belden basatynyn bayqatty. Kezinde Resey KSRO-nyng múragerimin dep jariyalap, yadrolyq qarugha ie bolyp qaldy. Múrager bolghan el múra bolyp qalghan nәrseni (onyng ishinde ar-úyat degen úghymdar da bar) sol qalpynda saqtap, oghan adal boluy tiyis. KSRO túsynda Qyrym Ukrainagha berilgen bolsa, odaq taraghannan keyingi uaqytta onyng múrageri ól-tirilsin sony saqtauy kerek. Óitkeni sayasatta da adaldyq asa qajet. Ótken tariyhqa degen qúrmet – «tauba», «shýkir» degen úghymdarmen para-par. Shýkirshil qazaq múny «ótkenge -salauat» deydi.

Ýshinshiden, Qyrym – qyrym tatarlarynyng Otany. Búl halyqtyng kórmegen nәubeti joq. 1917 jylghy kóteriliske deyin 200 myng tatardyng 1921-1922 jyldardaghy asharshylyqtan keyin (jer tyrmalaghan, jer emgen halyqtyn!) 3/2 qalady. 1944 jyly 183 myng tatar Qyrymnan jer audarylyp, deportasiyagha úshyraydy. Qyrymdy federasiya qúramyna alaghan Resey KSRO-nyng múrageri bolsa, qyrym tatarlarynan olargha qarsy jýrgizilgen patshalyq hәm kenestik sayasat ýshin keshirim súrauy tiyis. Imperiya múrageri Resey biyligi ýshin jana Qyrym tatarlarynyng aldynda ótken tarihtaghy qatelikterding basyn ashyp almayynsha, Qyrym týbeginde týbegeyli, tolyq tynyshtyq ornauy mýmkin emes. Býgingi Germaniyanyng ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde jýrgizgen sayasaty ýshin evrey, polyak, cheh halyqtarynan keshirim súraghany belgili. Múnday qadamdar - jana qarym-qatynasty taza betten bastaugha úmtylatyn elderding izgi niyeti. Reseyge de sonday niyet tanytu әbden qajet-aq. Óitkeni Resey býgingi tanda geosayasy tartystyng jana betin, ózgeshe maydanyn ashty. Sol jana paraqta ol eski soqpaq izimen qalyptasqan sýrleumen emes, tyng jolmen, bólek sarynmen bastaghany dúrys edi. Búl - Resey syndy alyp elding tynyshtyghyn qalaghan irgeles kórshining adal tilegi.

Almas Ábsadyq 

 

abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2199
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2584
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2525
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1684