Aughan jerinen qazaqtyng sayyn dalasy arqyly kәri qúrlyqqa jol tartatyn zansyz esirtki saudasy elimizdegi nashaqorlar sanynyng kýrt artuyna әkep soqty. Soraqysy sol, esirtki satumen ainalysatyndardyng qylmysyn býrkemeleytin sheneunikter bar. Keleshek úrpaqtyng sanasyn esirtkimen ulaghandardy zang aldynda jauapqa tartugha Mәsimov qúlshynyp otyr. Olardyng atyn atap, týsin týsteu ýshin Nazarbaevtyng arnayy rúhsaty kerek eken.

Aughan jerinen qazaqtyng sayyn dalasy arqyly kәri qúrlyqqa jol tartatyn zansyz esirtki saudasy elimizdegi nashaqorlar sanynyng kýrt artuyna әkep soqty. Soraqysy sol, esirtki satumen ainalysatyndardyng qylmysyn býrkemeleytin sheneunikter bar. Keleshek úrpaqtyng sanasyn esirtkimen ulaghandardy zang aldynda jauapqa tartugha Mәsimov qúlshynyp otyr. Olardyng atyn atap, týsin týsteu ýshin Nazarbaevtyng arnayy rúhsaty kerek eken.
Ýkimettik otyrysta QR Ishki ister ministri Serik Baymaghambetov “Qazaqstan Respublikasyndaghy 2009-2011 jj. arnalghan esirtkige әuestik jәne esirtki biznesine qarsy kýres baghdarlamasynyn” jobasyn úsyndy. Jobagha ketetin shyghyn 39 mlrd. 714 mln. tenge kóleminde. Esirtkimen kýres barysynda ishki qordyng esebinen 2 aimaqaralyq arnayy basqaru tobyn, yaghni, Shymkentten - “Ontýstik”, al Qaraghandydan “Ortalyq” tobyn qúru kózdelip otyr. Negizgisi, QR ministrlik janyndaghy Esirtki biznesi men esirtki ainalymyna qarsy kýres komiytetining júmysyn nyghaytu. Baymaghambetovting aituynsha, baghdarlamany jýzege asyru barysynda eldegi esrtkige qatysty ahual kýrt ózgermek. Jaghymdy jaqqa qaray, әriyne. Mysaly, atalghan baghdarlama qúqyq qorghau organdarynyng birlese qimyldauynyng arqasynda zansyz esirtki kólemin 15-20 payyzgha deyin azaytugha jәne jyldyq kórsetkishti 30-50 payyzgha deyin kóteruge mýmkindik beredi. Búl el ishindegi esirtkige baylanysty ushyqqan jaghdaydy sheship, sonday-aq, Qazaqstan aumaghy arqyly Aughanstannan Europanyng ózge elderine tasymaldanatyn esirtki kólemin qysqartugha sep.
Osydan bir aigha juyq uaqyt búryn QR Premieri Kәrim Mәsimov Qazaqstandaghy mektepterde esirtki emin-erkin satylatynyn, oghan tiyisti organdardyng tyiym sala almay otyrghanyn qatang syn tezine alyp, oqushylardyng esirtki qoldanatynyn ne qoldanbaytynyn anyqtau maqsatynda, arnayy tekseru júmystaryn mәjbýrli týrde jýrgizu kerektigin aitqan bolatyn. Alayda, ministr Baymaghambetov búl bastamanyng nәtiyjesiz bolghandyghyn jetkizdi: “Arnayy qúrylghan júmys toby esirtki zattaryn qoldanuyn anyqtaugha mәjbýrleu tiyimsiz ekendigin anyqtady. Sonymen qatar búl mәselede qúqyqtyq jýieleuge qatysty týitkilder de joq emes”.
Resmy derekterge sýiensek, 2008 jyly Almaty qalasyndaghy tekseruden ótkizilgen 5 myng jastyng 0,5 payyzynyng qanynan esirtki zattary tabylghan. Ishki ister ministrligi QR Densaulyq saqtau ministrligimen kelise otyryp, arnayy tekseruden oqushylardyng barlyghyn birdey ótkizbey, tek tәrtibi nashar jasóspirimder men mektepterdegi arnayy tizimge alynghan balalardy mәjbýrleuge sheshim qabyldaghan.
Qazaqstan BÚÚ-nyng 1961 jylghy Esirtki zattary turaly konvensiyasyna jәne 1971 jylghy Jýike jýiesine әser etetin zattar turaly konvensiyasyna, 1988 jylghy Esirtki zattary men psihotroptyq zattardyng zansyz ainalymyna qarsy kýres turaly konvensiyasyna qosyldy. Sonday-aq, elimizde arnayy zang qabyldanghan. Ókinishke qaray, býginde aughan jerinen qazaq dalasy arqyly kәri qúrlyqqa jol tartatyn esirtki tasymaly Qazaqstandaghy nashaqorlar sanynyng kýrt artuyna әser etip otyr. Jaqsylyqtan góri jamandyqqa tez beyimdeletin alang kónil balalardyng arasynda da nashagha den qoyghandar jeterlik. Bilim shanyraqtarynda esirtkige ýiir balalardyng barlyghyn biylik te jasyrmaydy. Soraqysy sol, eldegi esirtki saudasyn “qyzdyrghan” sheneunikter bar. Ótkende Mәsimov sonday soraqylyqqa jol bergen әri esirtki satqandargha qoldap, qolpashtaghan sheneunikterding aty-jónderin anyqtaugha bilek sybana kirisetinin mәlimdegen edi. Biraq ol ýshin Preziydentting arnayy rúhsaty kerek. Qoghamdy ishten iritken sheneunikterdi atyn atap, týsin týsteu – qiyn sharua. Ásirese, qolynda barlar qonyshynan basatyn Qazaqstanda. Alayda, keleshek úrpaqtyng sanasyn nashamen ulaghan sheneunikterdi anyqtau – kez kelgen azamattyng paryzy ekendigi sózsiz. Sondyqtan Mәsimovting komandasy esirtki tasymalymen ghana emes, esirtkini “esirtken” irili-úsaqty sheneunikti auyzdyqtaghany jón aldymen.

Nәziya JOYaMERGENQYZY
«Týrkistan» gazeti 28 mamyr 2009 jyl