Áliby Toghjanúly Jangeldiyn! Aty anyzgha ainalghan adam ol. Óitkeni, dәl osy qandasymyz sekildi ómir tarihy bay jandar HH ghasyrdaghy qazaq tarihynda óte az. IYә, az. Taghdyrdyng jazuy ma, joq әlde uaqyt talaby solay ma, әiteuir ózining jer basyp jýrgen 69 jyldyq ghúmyrynda búl kisining sol kezdegi ólshemmen alyp qaraghanda kórmegen jeri, barmaghan eli joq. Sonday-aq Álekenning óz zamanyndaghy kuәger bolghan iri oqighalar men ol atqaryp, arqalaghan tarihy mindetteri de az emes. Solardyng bәrine emes, keybireulerine ghana toqtalsaq, onyng alghashqysy retinde Qaydauyldan shyqqan qara balanyng Orynbor men Qazanda bilim alghannan keyin Mәskeu diny akademiyasynyng joldamasymen dýnie jýzin jayau aralap shyghudy maqsat etken saparyn aitugha bolady. Osy oimen 1909-1913 jyldar aralyghyndaghy sayahatyn Ukrainanyng Poltava ónirinen bastaghan aghamyz búl joryghyn Europa, Afrika, Aziya qúrlyqtarynyng 18 memleketin kóktey ótip, kýnshyghystaghy Japoniya arqyly tughan jerge aman-esen oralady. Sodan keyin Álekenning 1915 jyly Shveysariyada emigrasiyada jýrgen V.IY.Leninmen kezdesip, tanysuy da kez kelgen qandasymyzdyng ómirbayanynda kezdese bermeytin siyrek oqigha. Osydan song 1918 jylghy azamat soghysynda búl kisining Mәskeuden Dala ólkesining Tótenshe komissary mandatyn alyp, arnayy әskery ekspedisiyamen Kaspiydegi Astrahani - Bozashy teniz joly arqyly Manghystaugha kelip týsui, sóitip 500 týiege tiyelgen jýkpen Ýstirtti basyp ótip, Týrkistan maydany ýshin Shalqargha qaru-jaraq jetkizui erekshe әreket. Al Álekenning Kenes ókimeti ornaghan son, sonyng aldyndaghy qazaq dalasyndaghy aqtar men qyzyldar qyrqysuynan әbden qaljyraghan halyqqa azyq-týlik pen dәrigerlik kómek kórsetip, eldi oqu-bilimge ýndeu baghytynda úiymdastyrghan "Qyzyl kerueni" she?! 1922 jyly kóktemde Orynbordan shyqqan búl keshendi mәdeni-ýgit ekspedisiyasy Oral, Torghay, Aqmola, Pavlodar ónirleri arqyly Semeyge deyin 3 myng shaqyrym jol jýrip ótip, ol jerlerde mektep, auruhana ashugha jandy yqpal etti.

Mine, osynday agha úrpaq ókili turaly qazirgi jastar bile me? Jalpy jany jaysang Álekeng ómirine kimder qalam tartyp, aty anyzgha ainalghan Dala komissary jóninde qanday shygharmalar jazylghan? Al ol kisining úrpaqtary she? Bar ma? Bar bolsa qayda túrady jәne nendey kәsippen shúghyldanyp, býgingi myna naryq zamanynda qalay tirlik etip jatyr? Osy sú­raqtardy biz elimizding arghy-bergi tarihyndaghy kóptegen oqighalardan ha­bary mol qart qalamger, qadirmendi qariya Sapabek Ásipovke qoyghan edik.

- Sapabek agha! Býgingi buyn­nyng esinde jýru ýshin aity­ny­z­shy, Áliby Jangeldin turaly bizde qanday shygharmalar bar. Ol kisi jóninde kezinde kimder ne jazghan?

- Jalpy bizde Álekenning kýr­meui kóp kýrdeli ómir joly jay­ly jazylghan tarihy dý­niye­ler men derekti, әdeby kórkem shygharmalar kóp. El ishinde auyz­­­­­­dan auyzgha taraghan әngime­ler men ólen-jyrlar da jetki­lik­ti. Olar­dyng arasynan qazaq kenes әde­biye­tining klassiygi Iliyas Jan­sý­girov pen kórnekti aqyn Qaliy­jan Bekhojinning poema­laryn, Tor­ghaydaghy 1916 jylghy últ-azat­tyq kóterilisining sar­bazy, keyin Qazaq KSR Jo­ghar­ghy Sovetining deputat­tyghyna ýsh mәrte saylan­ghan halyq aqy­ny Omar Shipiyn­ning dasta­nyn atap aitugha bolady. Búl taqy­ryp­taghy orys tilinde ja­riya­langhan tuyn­dylar da óz aldyna bir tóbe. Solardyng ara­sy­nan mәs­keulik qalamger Geor­giy Sviy­ridovting "Jankeshti jo­ryq", qazaqstan­dyq jazushy Mo­ris Simashko­nyng "Komiys­sar Jan­gel­diyn" romandary qalyng oqyr­man qauymnyng jeke kitap­h­a­nala­ry sóresinen layyq­ty ornyn alghan. Sóz arasynda 1965 jyly "Qa­zaq­­filim" kino­studiya­sy tý­sir­gen "Úshy-qiyr­syz jol" kiy­no­lentasyn da aita keteyik. Búl taqyrypqa men de óz ýlesimdi qos­tym dep aita ala­myn. Oghan 1990-2007 jyldar aralyghyndaghy әrtýrli baspalar men basy­lym­dar­da shyqqan "Áliby Jan­gel­diyn", "Tar kezen­de tanylghan úly túlgha", "Qazaq dalasy: ta­by­luy men tanyluy", "Biz bil­mey kel­gen shyndyq" atty tuyn­­dy­larym dәlel bolady ghoy dep oilaymyn.

- Sóz etip otyrghan taqy­ryp­­qa baruynyzgha ne nәrse sebep boldy dep oilaysyz?

- Qazaqy jolmen kelgende men Álekene jiyendik jaqy­n­dy­ghym bar. Demek, tuys әri jer­les­pin, sondyqtan auyl-aymaq­taghy ol kisige qatysty ýlkendi-kishili әngimening bәri jas­ta­yym­nan maghan jaqsy tanys degen sózim ghoy búl. Ómirimning 40 jyl­gha juyq uaqyty kindik ke­sip, kir ju­ghan tughan jerimde ótti. Sol ua­qyttyng ishinde aty anyzgha ai­nalghan aghamyzdy kózi­m­en kór­gen, elge kelgende ja­ny­na erip jýrip seriktes, sa­par­­­las bol­ghan talay qariyalar­dyng este­likterin esti­ge­nim bar. Búghan 70-shi jyl­dar­dyng basyn­da Almaty­gha kóship kelip, Qazaq kenes ensiy­klopediyasynyng Bas redak­siya­syn­­da júmys istep jýr­gen kezim­de Álekenmen ke­yin­gi kezde otasqan apamyz So­fiya Asfen­diyar­qyzymen ara­las-qú­ra­las­tyghymyzdy qosy­nyz. Osynyng bәri maghan asyl azamat turaly qalam tartqyzbay qoyghan joq.

- Dúrys eken. Degenmen, agha, Áliby Toghjanúly turaly jogha­ry­daghy óziniz aitqan tuyn­dy­lar­da ol kisining ómiri men atqarghan qyzmeti jәne memleket aldyn­da­ghy sinirgen enbegi egjey-tegjeyli sóz bolghanymen, otba­sy, artynda qalghan úrpaqtary turaly kóp eshtene aitylmaydy.

- IYә, onyng ras. Shynymdy aitsam, búl taqyrypty qamtyp-qauzaugha mýmkindik bola túrsa da kýni býginge deyin osy jәit mening de oiyma kelmepti.

- Demek, siz ol kisining úr­paq­taryn biledi ekensiz ghoy.

- Bilgende qanday! Búl baghyttaghy әngimening әlqiys­sa­syn óte erterektegi oqighadan bas­­ta­yyn. Álekenning órimtal shaghy - arman quyp alysqa atta­nar al­dynda ózining atame­ke­ni Qay­da­uylda ómirge kelgen Merghaly de­gen úly boldy. Ót­ken ghasyrdyng 60-shy jyl­darynda ol kisi bizding Torghay­daghy ýige jii kelip, mening qart әkem Ásippen әngime-dýken qú­ ru­shy edi. Almatyda túryp, 1980 jyly qaytys boldy. Sol Merghalidan Taugeldi, Dәuken, Ken­jebay degen ýsh úl qalghan. Bәri de joghary bilimdi jigitter-tin. Taugeldi qúqyq qorghau jý­yesinde júmys istep, basshylyq qyzmetke deyin kóterildi. Dәu­ken injener-elektrik maman­dy­ghyn alyp, bir ministrlikte júmys jasady. Kenjebay posh­ta-tele­graf salasynda bayla­nys­shy kәsibimen shúghyldandy.

Búl bir deyik. Ekinshi, aza­mat soghysy kezinde Qazaq ólke­si­ning Tótenshe komissary atan­ghan Áli­by Jangeldin 1919 jyl­dyng kókteminde Orynbor, ba­tys Si­bir, Týrkistan, Astrahani gu­ber­­niyalary men Zakavkazie әs­kery okrugine bólinip, byty­rap ket­ken qazaq aimaqtaryn kenestik negizde biriktiru maq­satyn kóz­degen. Osy oimen Qa­zaq re­volusiyalyq ko­­miy­­te­tin qúru kerek degen úsynys ai­typ, Mәs­­­­keuge barghan. Sol kezde Kre­mlidegi artilleriya bas­qar­ma­syn­da hatshylyq júmys istep jýr­gen búrynghy patsha armiyasy pol­kov­niygining 18 jasar qyzy Elena Afanasievna Dro­vyaz­ginamen tanysady. Qaytarda ony ózimen birge ala ketken agha­myz búl kisini әueli Orynborgha, keyin Qyzyl­or­da­gha әkelip, ot­basyn qúraydy. Ále­keng osy Ele­nadan eki úl sýi­gen. Ýlkeni Temir­lan 1923 jyly tu­ghan. Áskery úshqysh maman­dyghyn alghan. Úly Otan soghysynyng al­ghash­qy jyl­da­ryndaghy jau tylyna jasaghan joryqtarynyng birinde ol basqar­ghan әue kemesi ne­mis zeniyt­ka­synyng oghy­nan ormangha qúlap, so­dan mert bol­ghan. Al odan keyin, yaghny 1925 jyly ómirge kelgen Tәnirbergen maydangha kishi ley­tenant pogony­men attanyp, elge kapiy­tan sheni­men oraldy. Zey­net­ker­likke shyq­qangha deyin audan­dyq, oblystyq әskery komiys­sariat­tarda júmys istedi. 1992 jyly dý­nie saldy. Onyng úly Yuriy Tәnir­bergenúly qazir Mәs­keude túrady.

Osy jerde eskertip aita kete­tin bir jәit, jogharydaghy eki er baladan basqa aghamyzdyng 1921 jyly  tughan Rauhat degen úly bol­ghan. Ony Álekeng men Elena qol­dary­na alyp tәr­biyelegen. Uniyver­­siytettegi әde­biyet fakulitetining son­ghy kursynda oqyp jýrgen ke­zin­de әskery komiys­sa­riat ony jýre­ginde kinәrat bar dep komiys­siyadan ótkizbey qoyghan. Biraq Rauhat búl sheshimge boy ber­mey jýrip eriktiler qataryna kirgen de maydangha attanghan. Ýsh aidan song Leningrad týbindegi shayqasta qaza tap­qan. Sóitip, Álekenning ýsh úly Úly Otan soghysyna qatynasqan da, ekeui el ýshin qúrban bolyp, bireui Almatygha aman oralghan.

Baba qazaq keyingilerge: "Ata­dan úl tusa iygi, ata jolyn qusa iygi", - degen ghoy. Múny men Ále­ken­ning jo­gha­rydaghy aty atalghan úldarynan ke­yingi kenjesi Shyn­ghys­qa qaratyp aitqaly otyrmyn. 1931 jyly agha­myz zayyby Elena Afana­sievnadan ajyrasady da 1939 jyly Sofiya Asfendiyarqyzy Ken­jinagha ýi­lenedi. Shynghys 1940 jy­ly, mine, osy apamyzdan tughan úl.

- Sofiya Asfendiyarqyzy Ken­jiy­na... Búl kisi ataqty Alash qay­rat­keri, keyin bolishevikter ókimeti ta­rapynan keshirim jasalghan az ar­ys­­­tarymyzdyng biri retinde ke­nes­tik Qazaqstannyng Halyq aghartu ko­missary bolyp qyzmet atqarghan As­­fendiyar Kenjinning qyzy emes pe?

- IYә. Dәl solay. Osy apa­myz­dyng aiy men kýni bolghan Shynghys KazGU-ding biologiya fakulitetine oqugha týsip, ony 1965 jyly óte jaqsy degen baghagha bitirgen. Sodan ony osy joghary oqu ornyndaghy mikrobiologiya kafedra­synyng men­­­geru­shisi David Lazarevich Sha­mis shaqyrmay ma. Búl kisi oghan ózin qalamger Moris Simashkonyng әkesi ekendigin aitady. Sóitedi de ja­zu­shy úlynyng Áliby Jangeldin tu­raly roman jazugha material jiy­nap jýrgenin, Shyn­ghystyng ataq­ty revo­lu­sionerding perzenti ekenin sol qalamger balasynan estigenin sóz etedi de ózining qarauyna kelip júmys istep aspiranturagha týsuge kenes beredi. Biraq ol búl úsynys­qa rah­met aityp, alys el, beyta­nys jerdi kórgisi keledi de Qiyr Shy­ghysqa, on­daghy Kamchatkadaghy Petro­­pav­lovsk qalasynda orna­las­qan Bý­kil­odaqtyq Múhittanu ghylymiy-zertteu instiy­tutyna tar­typ ketedi. Sonda alty jyl taban audarmay júmys isteydi. Teniz әlemining tylsym tún­ghiyghyn oimen de, ispen de bar­lap kóredi. Aqyry Almatydaghy ana­sy qartaya bastagha­nyn aityp hat jaza bergen song әie­li Klara ekeui kish­kentay sәbiy­leri­men Alatau bókterin­degi ar­man­day asyl qalagha qay­typ oralady.

Jalpy, el auzyndaghy әngime­ler men kózkórgenderding sózine qara­­ghan­da, Áliby Toghjanúly "men" dep kókirek kermeytin, әr­týrli óti­nish­pen kelgen adamdardy kidirt­pey qabyldap, óte jyly sói­le­setin keng minezdi, sypayy kisi bol­ghan eken. Aghamyzdyng sol qasiyeti úrpaq­tary­na da daryghan. Shynghys ta solay. Ol Qazaq eli ta­rihynda erekshe orny bar ataq­ty adam - Áliby Jan­gel­diyn­ning úly ekenin aita ber­meuge tyry­syp, әdepten aspay ómir sýre bil­gen azamat. So­ghan qa­ra­mastan, bir­de maghan әke esi­mining ózi­ne mýl­de kýtpegen jer­den eki ret pay­dasy tiygenin tolqy túryp ait­qany bar. Oqigha bylay bolghan.

Anasynyng ótinishimen elge kelu ýshin Kamchatkadaghy Petropavlovsk qalasyndaghy Múhittanu ghylymiy-zertteu institutynda istep jýrgen qyz­metinen óz erkimen bosap Al­ma­ty­gha jetkennen keyin Shynghys­qa múnda qolayly júmys tabyla qoy­maghan. Enbek ótili ýzilmeu ýshin 30 kýn ishinde qaytkende de bir jerge ornalasyp, qyzmet isteui kerek. Olay bolmaghan jaghdayda keyin zey­netke shygharda qyrsyghy tiymek. Osy­ny oilap qatty qysyl­ghan Shyn­ghys bos jýrgenine bir ay to­lu­gha eki kýn qalghanda tól maman­dy­ghyna sәikes keletin júmys bar me­keme bastyghyna kirip, onda ózin: "Men Qazaq eli úly túlghalarynyng biri Áliby Jangel­diyn­ning kenje ba­la­sy edim", - dep tanystyrugha mәj­­býr bolghan. Múny estigen bas­tyq: "Álekenning balasy­men birge jú­mys isteu bizge de maq­ta­nysh", - dep  ony rizashy­lyq­pen qyzmetke qabyldaghan.

1975 jyly Almatyda Áliby Togh­jan­úly Jangeldinge arnalyp ýlken eskertkish ashyldy. Sondaghy sal­tanat­ty jiynnan keyin Ále­ken­ning úrpaqtary men jaqyn tuys­taryn Qazaqstan Kompar­tiya­sy Ortalyq Komiytetining birinshi hat­shysy Din­múhamed Ahmetúly Qonaev qa­byl­daghan. Sol jýzdesude Diyme­keng agha­myzdyng kenje úly Shyn­ghys­tyng KazGU-di bitirgennen keyin Qiyr Shyghysqa baryp, alty jyl boyy sondaghy Múhittanu ghylymiy-zert­teu institutynda jú­mys iste­genin bilgen song endi qazir qayda, qanday qyz­met atqaryp jýr­­genin súraghan. Sói­tken de ýl­ken kisi ara-túra qo­lyna qala­myn alyp, aldyndaghy qa­ghaz­gha bir nәr­se­lerdi týrtip qo­yyp otyr­ghan. Qosh­tasar­da: "Ómir jo­lyndy jaq­sy bastap­syn. Jú­my­syn­nyng әrqa­shan­da jemisti bo­luyna tilektes­pin", - degen.

Osydan keyin Shynghystyng ómi­­rin­de qolayly ózgerister bas­tal­ghan. Qa­zaq KSR Kәsipshiler odaghy appa­ratyndaghy jaqsy júmysqa jogha­ry­latylyp, Mәs­keu­degi Qogham­dyq ghy­lym­dar aka­demiya­syna oqugha ji­be­ril­gen. Odan qay­typ kelgennen keyin respubliy­kadaghy salalyq kәsipshiler odaq­tarynyng birine tóraghalyqqa say­langhan. Shynghys pen Klara kelin­ning qazir Álibi, Áset degen eki úly jәne Altynay atty qyzy bar. Olardan ýsh nemere sýiip otyr. Búlardyng bәri de ata-analarynyng qasynda Almatyda túrady.

- Endi oiymyzdy jinaqtap, sóz etken taqyrybymyzdy tújy­rym­dau­gha tyrysayyq. Sonymen, Sa­peke, siz óziniz aityp ótkendey, Áli­by Togh­janúlynyng bar balalary jo­ghary­da attary atalghan osy azamat­tar ghoy.

- Joq. Olay deytinim, endi my­na­day bir qyzyq bar, qaraghym. Múny osy әngimening ayaghyna deyin әdeyi aitpay saqtap kelip, endi habardar etudi jón kórip otyr­myn. Ózinnen: "Jangeldiyn­nen úr­paq bar ma? Osy taqyryp tóni­re­ginde súhbattassaq", - degen óti­nish­ti es­ti­gen song qo­symsha de­rekter jiy­nau ýshin Últtyq kitap­ha­nagha barmay­myn ba. Mine, sonda on­daghy Ále­kene qatysty biy­blio­gra­fiyalyq kórsetkishterdi kom­piu­terge týsir­tip alyp jatqanym­da: "G.Jan­gel­diyn: "Net, my ne pyli na ko­miys­­sarskih shlemah". Bese­­do­val Yu.Kiy­riy­niy­siyanov. "Ar­gu­­menty y fakty Ka­zah­stan". Prilojeniye. 2009, fevrali, (№6); "G.Jangel­diyn: "Moy otes - ko­missar Jan­geldiyn". Besedoval Yu.Kiy­rinisiya­nov. Jur­nal "My­sli". 2009, №4, str. 32-36" degen eki maqalany kórip tan­ghal­dym. Dereu Shynghys pen Tau­­geldige tele­fon shalyp: "Búl qaydan shyqqan G.Jangel­diyn?" - deymin ghoy. Olar mýdir­gen joq. Gennadiy Jangel­diyn­ning de Ále­ken­ning óz úly ekenin ai­typ berdi. Agha­myz bir kezderi ózi Mәs­­keuden ertip alyp kelgen al­ghash­qy әieli Elena Afa­nasievnadan ajy­ra­syp, ol apamyz 1931 jyly Resey­ge kóship ket­kennen keyin biraz uaqyt salt basty, sabau qam­shyly bolyp jýr­mey me. Mi­ne, sol kezde qalalyq em­hanada jú­mys is­teytin dәriger әiel­­­ge kónili ketken de odan jogharydaghy Gennadiy ómirge kel­gen. Búl aza­ma­t­­tyng al­ghashqy famiy­liyasy Petrov eken. Keyin jasy úlghayghan kezde óz әke­sining tegin tauyp, sol kisi­den tu­ghan­­dy­ghyn qa­jetti qújat­tarmen dәleldep "Gen­na­diy Aliy­­biyevich Jan­geldiyn" bolghan. Ol tú­tynu­shy­lar qúqyghyn qorghau odaghy jýie­sinde jú­mys istep ke­lipti. Qazir zey­net­ker. Gen­na­diy­ding tól­qújatyn zan­das­tyryp, Áliby Jan­­geldinning fa­miliyasyn aluy­na aghamyzdyng kenje úly Shyn­ghys pen nemeresi Taugeldi kó­mek­tes­ken. Sói­­tip, kóp jyl­dar­dan keyin qay­ta qa­uysh­qan tuystar qazir kә­dimgi ba­uyr­larsha arala­syp-qúra­lasyp túrady.

- Bәrekeldi!

Sapeken, Sapabek aqsaqal, mi­ne, osylay deydi. Ol kisining jo­gharydaghy әngimelerinen bizge bú­ryn mәlim emes tyng derekter bel­gili bolyp otyr. Sonday-aq qalam­ger aghanyng osy súhbatta aitqan Áliby Togh­janúly turaly: "Kóz­kór­genderding sózine qaraghanda ol kisi el esinde kókirek kermey­tin, keng minezdi, sypayy әri ómirlik tәjiriybesi óte mol adam retinde qalghan", - degen pikirinde de kóp mәn jatyr. Olay deytini­miz, búl sózderge degen naqty mysal­dardy әr jyldary gazet tapsyrmasymen jýrip týrli adam­dar­men kezdes­ken­de, sol kisilerding jan tolqy­tar­lyq estelikteri arqyly bizding de eki-ýsh mәrte estigenimiz bar. Jalpy, Ále­keng turaly deymiz de... Kýnde qalam tartyp, әngime qoz­ghap jat­qan joqpyz ghoy. Son­dyq­tan sol lebiz, pikirlerdi osy maqa­la­gha kir­gizip, shaghyn shtriyh, detali retinde aita ketsek, onyng esh artyq­tyghy joq siyaqty. Endeshe...

1980 jyly Qazaq KSR-ining 60 jyldyghy qarsanynda "Leninshil jas" gazetinde júmys istep jýrip redaksiya tapsyrmasymen Úly Otan soghysy kezinde Ýkimet mýshe­lerining biri bolghan, keyin respub­lika Jo­ghar­ghy Sovetining predse­dateli dәre­je­sine deyin kóterilgen Daniyal Ke­rim­baev aqsaqalmen kez­desip, súhbat alghanym bar. Ángi­me ba­ry­synda ol kisi elimiz Halyq Ko­miys­sarlary Sovetining 1944 jylghy bir jina­ly­syn­da sonyng aldyndaghy jau okku­pa­siya­synan keyin tigerge túyaghy qalmaghan Uk­raina men Belo­rus­siyagha Qazaq­stannyng mal aparu júmysyn úiymdastyru mәse­lesi qaralghanyn esine alyp, sol otyrysta sóilegen Jogharghy Sovet ókili Áliby Togh­jan­úly Jan­gel­dinning sózin by­lay dep bayandaghan edi: "Jinalghan maldy Ba­tysqa po­yyz­gha tiyep aparu búl bol­maytyn is. Olay dey­tinim, iri qarany eshelongha kirgiz­gen­de búlardyng bas asauy ba­syl­­maghan keybireuining ayaghy synyp, qabyr­ghasy qirap degendey ólim-jitimge úshyrauy mýmkin. Al búl soghys jaghdayynda keshiril­mey­tin, sonyng saldarynan oghan ja­uap­ty adam­dar­dy jazyqsyz jazalaugha úshy­­rata­tyn nәrse. Sodan song po­yyzgha tiyel­gen maldar úzaq jol ýs­tinde shóp jemey, su ishpey túra al­may­dy ghoy. Jýzdegen emes, myn­da­ghan iri qaragha stansalar men ra­zez­derde olardy qalay tauyp berer­sin. Sondyqtan Ukraina men Belorus­siya­gha jiberi­letin maldyng barlyghyn respubliy­kamyzdyng Guriev, Oral ónirlerine toptas­tyryp jinau kerek te olardy mine, sol jer­lerden Ba­tys­qa óz aya­ghy­men jayyp otyryp jet­kizu qajet. Sonda olar qonyn da jo­ghaltpaydy, ólim-jitim­ge de úshyra­maydy".

Qanday jaqsy oi. Búdan biz qolgha alatyn ýlkendi-kishili isting bәrin ómirlik tәjiriybege sýiene otyryp sheshetin, nendey mәsele bol­sa da ony tar auqymda emes, keng túrghyda payymdap, dúrys she­shim qabylday biletin bayypty da baysaldy el aghasynyng beynesin kórgendey bolamyz.

Álekeng turaly Daniyal Kerim­baev aqsaqal osynday oily әngime aitsa, aty anyzgha ainalghan par­tizan Qasym Qaysenov aghamyz­dyng esteligi tipti keremet. Múny ol kisi bizge 1995 jyldyng basynda, sol kezdegi bar­lyq qazaq baspasózinde bel alghan: "Jenisting 50 jyldyghy qar­sanynda Qasekene Halyq Qahar­­many ata­ghyn beru kerek", - degen ortaq bas­ta­magha ýn qosu ýshin "Halyq kenesi" gazeti atynan bar­gha­nymyzda bylay dep aitqan edi.

- 1944 jyldyng sonynda Uk­raiy­­na fashisterden tolyq azat eti­lip boldy da partizan otryad­tary­nyng bәri taratylyp, men Kiyevtegi A.S.Kovpak basqaratyn Ortalyq ýilestiru shtabynda qyzmet istep jýrdim. Bir kýni osy jerge par­tizan aqyn Júma­ghaly Sain kelip: "Endi sening múnda eshkimge kereging joq. Sondyqtan elge qaytugha jinal, qaraghym. A.S.Kovpak ózine óte jaq­sy minezdeme jazyp berdi. Sol hat­ty Qazaqstan Kompar­tiya­sy Or­talyq Komiytetining ekinshi hatshysy Júmabay Shayahmetovke tapsyramyz. Ol kisi seni júmysqa ornala­styra­dy", - dedi.

Sodan ne kerek, 1945 jyldyng ba­synda Almatygha keldik qoy. Kiyev­ten әkelgen qújattyng qúdi­ret­­ti­ligi sonday, kense qyzmetinen mýl­dem habary joq myna aghang res­pub­lika Jogharghy Soveti Pre­ziy­du­my­nyng apparatynan bir-aq shyqpasy bar ma?! Qyzmetimning aty - iyn­for­masiya-statistika bólimining refe­renti. Bastyghym qúshaq-qúshaq pap­kany aldyma әkelip qoyyp, júmys tәrtibin tәptishtep-aq týsindirip jatyr. Biraq olardyng bireui de miyma kirer emes. "Tozaq tirlik qoy", - deymin ishtey. Oiym Ba­tys­taghy maydanda. Esil-dertim qaytadan sol jaqqa ketu.

Bólim mengerushisi bólmemnen shyghyp ketken song budyraghan qa­ghaz­dardy bylay ysyryp tastap be­direyip otyrdym da qoydym. Sodan bir uaqytta jana qyzmetker - meni kórgisi kelgen kense adam­dary qyl­tyndap boy kórsete bas­ta­dy. Olar­dy ýstimdegi partizan­dyq kiyim­der: basymdyghy jalpaq qyzyl lentasy bar papah pen keudemdegi dýrbi, portupeyli beldi­gimdegi "TT" pisto­leti men Beligiya brauningi, bý­yirimdegi teniz ofiyserining qan­jary qosaqtalghan planshet pen ayaghymdaghy nemis gene­ra­lynan tar­typ alghan hrom etik qatty tan­ghal­dyratyn siyaqty. Men olargha nazar audara qoyghan joqpyn. "Óz júmy­sym ózimde", - degendey koburadan "TT" piys­­toletimdi shy­gha­ryp aldym da ony bólshektep, tazalaugha kiristim.

Óstip otyrghanymda bólmeme janyna eki-ýsh adam ertken ti­ki­reygen qysqa buryl shashty, múr­tyn óte úqypty etip basqan, ayaghynda qyzyl bylghary etigi bar súr kiytelidi qart kisi kelip kirdi. Sha­shyp tastaghan "zattarymdy" suyr­ma­gha apyl-ghúpyl salyp, ornymnan atyp túrdym.

- IYә, shyraghym, haling qalay? Ne istep otyrsyn? - dedi әlgi qariya maghan júmsaq ýnmen. Sóitti de ýstel shetindegi әli beti ashylmaghan papka toly qaghazgha qarap túryp: "Ana ortalyq tartpandy ashshy", - dedi. Amal joq, aqsaqaldyng ait­qanyn oryndadym. Ol kisi suyr­ma­daghy piys­tolet bólshekterin bir-birlep alyp, ýstel ýstine qo­yyp jatyr, qoyyp jatyr. Tipti tart­panyng týp jaghynda jatqan basqa bir tapan­shamd­y da sopang etkizip suyryp aldy.

- Al, endi otyr, joldas par­tizan, - dedi beytanys qart. Sóit­­ti de: - Qasym qaraghym, búl jer ýlken biylik mekemesi. Eng jo­gha­rghy ókimet orny. Múndaghy qyzmetker­ler ony jaqsy biledi. Sondyqtan da tәrtip saqtap, oryn-oryndarynda tap­jyl­may júmys istep jatyr. Soghys әli bitken joq. Azamattar maydanda qan tógip jatqanda, biz de múnda bar qabilet-qarymymyzben enbek etui­miz kerek. Sóitip, soghy­syp jýrgen­derge kómektesuimiz qa­jet. Sen jau ty­lyn­da bolyp keldin, oq pen ottan aman oraldyn. Ol jaqsy. Endi soghysqa barmaysyn. Jan ayamay tórt jyl shayqastyn. Sol jetedi. Sondyqtan myna qaptaghan qarudyng endi saghan keregi joq. Múnyng bireuin, mysaly aty-jóning jazylghan әne bir kishkene tapan­shandy qal­dy­ryp, basqasyn osyn­daghy "Erekshe bólimge" tap­syrsang da bolady. Al myna ýsti-bas­yn­daghy asay-mýsey­lerindi ýiinde tóseging bar ghoy, sonyng túsyna ilip qoy. Mún­daghy jú­mys ornynda búlardyng keregi joq, qaraghym. Qyz­met isteu kerek. Qyz­met tәrtibine ýirene bilu qajet, - dep qolyn iyghyma salyp túrdy da jyly jýzben qoshtasyp shyghyp ketti.

Myna sózdi estigende qatty yn­ghaysyzdandym. Betimnen otym shy­ghyp túryp: "Búl kisi kim?" - dep súradym bastyghymnan. "1918 jy­ly V.IY.Leninning qolynan man­dat alghan qart bolishevik Áli­by Togh­jan­úly Jangeldiyn. Osy Jogharghy Sovet Prezidiumy ap­pa­ratynda bas­shy qyzmette isteydi", - dedi ol kisi. Sonymen әngimeni kóp sozyp qayteyin, aqsaqalmen aradaghy sol jýzdesuden song jaly­ma qol tiygiz­beytin jabayy par­tizan mening asau ómirimde bayyp­tylyq pen baysal­dylyqqa baghyt alghan ózgeru kezeni bastaldy. Oghan sebep bolghan ataqty Álekennin, dana qart Áliby Togh­jan­úlynyng jetesi bar jangha jekir­­mey-aq janashyrlyqpen ait­qan joghary­daghy jyly sózi edi".

Qasekenning búl sózinen biz ózi­miz әngime etip otyrghan úly túl­gha­­nyng halyqtyq tәlim-tәrbiyeni boyy­na tereng sinirgen últtyq ne­giz­­degi peda­gog, jaratylysynan ús­taz­dyq qa­siyetke ie el aghasy ekenin angharamyz.

Maqalamyzdyng sonynda keyip­ke­rimiz jóninde qazaq qyzdary ara­synan shyqqan túnghysh steno­gra­fistka, keyin osy maman­dyq­tyng qyr-syry turaly arnayy oqulyq jazghan Danabiyke Bay­qa­damovamen jýzdesudegi ol kisi ait­qan bir sóz de oigha oralmay qoy­may­dy. Ataqty kompozitor Baqyt­jan Bayqadamo­vtyng әpkesi búl apamyz HH gha­syrdyng basyndaghy kórnekti qazaq ziya­lysy, stalindik repressiyanyng qúrbany bolghan әkesi Bayqadam Qaraldin turaly osy joldar avto­ry­nyng 1991 jyly "Zamana tra­ge­diyasy" atty maqala jazghanyna rah­met aitugha "Qazaq­stan kom­muniysi" jurnalyna kel­gen­de: "1953 jyly Áliby aghanyng syrqaty qatty men­dep, dәrigerler ony auruhana­dan shyghardy da endi tek ýiden qarap túrugha úigharym jasady", - dep shaghyn estelik ait­­qany bar. - Qart kisini tap­jyl­may kýtu jen­gey­ge auyr tiydi. Sondyqtan ol kisi­ni az da bolsa almastyrugha әr jeksenbi sayyn men baryp jýr­dim. Sonday kýnderding birinde beti ary qaray bastaghanyn anyq sezgen Áliby agha: "Oypyrmay, Danash-ay!.. - dedi kýn shuaghy molynan týsip túrghan jap-jaryq bólmege qimas sezimmen qa­rap. - Adam ghúmyry qanday qysqa, ә... Ómir atty keng әlemge kýni keshe ghana ana esikten kelip kirgen siyaqty edim... Endi qas-qaghym sәt bolmay jatyp myna esikten kelip shyghyp baramyn. Ókinishti... Tym óki­nish­ti..." dep tereng kýrsingeni kýni býginge deyin kóz aldymda. Sol kezde aghamyz­dyng jasy 69-da edi."

Danabiyke apaydyng búl esteligi Áliby Toghjanúlynyng tirshilikke óte qúshtar, ómirdi qadirlep, ony sheksiz sýietin ýlken jýrek iyesi ekenin bildiredi.

Almaty.

Surette: Áliby men Sofiya

«Egemen Óazaqstan». 2009-11-25