Uaqyt ushyqtyrghan uran

Biylghy jyldyng alghashqy kýnderi qazaqstandyq «Qazatomónerkәsip» Últtyq kompaniyasy uran shiykizatyn óndiruden әlem elderi arasynda birinshi oryngha shyqqanyn jәne jalpy óndirilgen shiykizat ónimining 13 500* tonnany qúraghanyn, ekinshi jýldeli oryngha 9 934 tonna óndir­gen Kanadany ysyryp, uran qory jaghynan әlemde birinshi oryn alatyn qúrlyq - memleket Avstraliyany da ýshinshi kórsetkishke, yaghny 8 022 tonnamen artqa tastap ketkenin jariyalap, sýiinshi súrady. Alayda búl kórsetkish «Qazatomónerkәsip» kompaniyasynyng búrynghy basshysy Múhtar Jәkishovting Qyzylorda oblysyndaghy Shiyelide sol kezdegi tabighy uran alynyp jatqan 16 uran kenishinen, «2010 jyly 15 000 tonna uran alyp, әlemde 1 oryngha shyghamyz!» - dep aitqan kókeykesti arman-josparyndaghy mejeden 1 500 tonna kem bolyp shyqty («Kazinform», 23.11.2007 j).

Uaqyt ushyqtyrghan uran

Biylghy jyldyng alghashqy kýnderi qazaqstandyq «Qazatomónerkәsip» Últtyq kompaniyasy uran shiykizatyn óndiruden әlem elderi arasynda birinshi oryngha shyqqanyn jәne jalpy óndirilgen shiykizat ónimining 13 500* tonnany qúraghanyn, ekinshi jýldeli oryngha 9 934 tonna óndir­gen Kanadany ysyryp, uran qory jaghynan әlemde birinshi oryn alatyn qúrlyq - memleket Avstraliyany da ýshinshi kórsetkishke, yaghny 8 022 tonnamen artqa tastap ketkenin jariyalap, sýiinshi súrady. Alayda búl kórsetkish «Qazatomónerkәsip» kompaniyasynyng búrynghy basshysy Múhtar Jәkishovting Qyzylorda oblysyndaghy Shiyelide sol kezdegi tabighy uran alynyp jatqan 16 uran kenishinen, «2010 jyly 15 000 tonna uran alyp, әlemde 1 oryngha shyghamyz!» - dep aitqan kókeykesti arman-josparyndaghy mejeden 1 500 tonna kem bolyp shyqty («Kazinform», 23.11.2007 j).

Úly Jaratushymyz búl asa baghaly strategiyalyq baylyqty, yaghny keleshektegi energiyanyng sarqylmas kózin úly dalamyzgha, halqymyzgha molynan yrys-nesibe  etip beripti. Qazaqstan býgingi kýni tabighy uran kenining qory jaghynan әlemde Avs­traliyadan keyingi ekinshi oryndy alady. Onyng barlanghan qory - 1 million 600 myng tonna. Onyng 1,2 million tonnasy qúmdy-shóleytti aimaqtarda ornalasqan. Býgingi kýni uran kenishterining Qazaqstandaghy jalpy sany 21-ge jetken.  «Qaz­atom­óner­kәsip» AQ-y geologiyalyq barlau, uran shiykizatyn óndirumen jәne Óske­mendegi Uliba metallurgiya zauytynda atom elektr stansiya­laryna yadrolyq otyndyq tabletkalar shygharumen, siyrek kezdesetin metaldar alumen jәne QR Últtyq Yadrolyq ortalyghynda (NYaS RK) ghylymy zertteumen de ainalysuda. Býgingi kýnderi Últtyq kompaniyada 25 myng adam qyzmet etedi. Biraq osy 13 500 tonna tabighy urannyng barlyghyn da «Qazatomónerkәsiptin» ózi óndirip, qazynagha týse­tin qarjyny tasqyndatyp otyr ma?

Songhy jyldary «Qazatomóner­kәsip» Reseyding «Atomredmetzoloto» holdingimen, Kanada, Fransiya, Ja­poniya jәne Qytaymen birikken kәsiporyndar ashyp, solarmen birge Qazaqtyng keng dalasynyng tósin jap­pay ashyp tastap, uran óndiruge kiristi.

«Qazatomónerkәsip» uran kenish­te­rining basym kópshiligi ontýstiktegi Qaratau, Sozaq, Betpaqdala ónir­leri men Moyynqúm-Shu aimaghynda, Kaspiy óniri men Manghystauda, Qyzylorda oblysyndaghy Shiyeli, Janaqorghan audandarynda orna­las­qan. Qazirgi uran alu tehnologiyasy búryn­ghy shahty arqyly nemese ashyq әdispen aludan mýldem erekshe­lenedi. Qazirgi kýni úzyn sany 21-den asatyn kenishterden alynatyn uran shiykizaty, negizinen, jer astyndaghy keni bar jerdi búr­ghylau arqyly únghylar jasalynyp, odan keyin kendi qabatqa kýkirt qyshqylyn aidau arqyly ken eritu jolymen óndiriledi. Odan song kýshti qyshqyldy ortada erigen uran men basqa ilespe metaldar eritin­disi jogharygha arnauly sorghylarmen soryp shygharylyp, búl eritindiler arnauly ydystargha qúiylyp, odan keyin ony bayytu, bólu jәne tazalau zauyttaryna jiberiledi. Qazir kóptegen ken oryn­darynda bayytu men tazalaudy úiymdastyru ýshin arnauly tehnologiyalyq qondyrghylar ornatylghan. Búl әdisti alghash ret Kenes ýkimeti kezinde, yaghny 20 ghasyrdyng jetpisinshi jyldary Basqarmasy Tashkentte ornalasqan «Krasno­holm­sk» ekspedisiyasy Ózbekstandaghy «Ýshqúdyq» uran kenishinde qoldanghan. Búl әdis uran kenderin shahtalardan qazyp alugha qaraghanda әldeqayda qauipsiz, qúmdy-shóleytti aimaqtarda sudy da ýnemdeydi.

Odan keyingi eng jauapty kezeng - ken eritilip, sorghyzylyp alynghan jerasty qabattaryndaghy qyshqyldy ortany zalalsyzdandyru qajet. Sebebi, jer astyndaghy jynystardyng arasynda óte kýshti qyshqyldar men radioaktivti eritindiler qalyp qoyady. Jer jynystarynda tabighy siltili orta óte siyrek kez­desedi. Onyng bәrin týk qaldyrmay sorghylarmen soryp alu, әriyne, mým­kin emes. Sondyqtan búl jynysty qabattargha silti nemese negiz eritindileri, eng arzany són­dirilgen kәdimgi әk suy jiberiluge tiyis. (Tauly jerlerdegi jynystar siltili bolsa, yaghny onda tabighy әk shó­gindileri basym bolsa, qúmdy-shóleytti aimaqtarda múnday tabighy jynystardyng kezdese ber­meytindigi belgili). Sonda ghana qyshqyldy orta beytaraptandyrylyp, búl óz keze­ginde ainaladaghy jerasty sularynyng býlinbeuine ong әserin tiygizedi. Oghan qosa, búl is-sharalar qyshqyldy ortamen tabighat pen qorshaghan ortanyng kýresuin onaylatady.

Búl kóp satyly júmys bitkesin, arnauly laboratoriyalar jer astyndaghy súiyqtyqtardyng rN - 6,5-8,5 kórsetkishine  jetkenine senimdi bol­ghasyn ghana urany alynyp zalalsyzdandyrylghan únghylardy jabugha rúqsat beredi. Endi búl ún­ghylargha mindetti týrde qatty (ýienki, qyzyl aghash) aghash bóreneler tastalynyp, әr bórene arnauly (tamponajdy) sement tyghyndarmen bekitiluge tiyis. Sebebi, qysh­qyldy, radioaktivti ortada metall qúbyrlar shydas bermeydi. Al aghash bóreneler, uaqyt óte kele, jer astyndaghy auasyz qabattarda ómir sýretin anaerobty bakte­riya­lardyng әserimen qatty jer jynysyna ainalyp ketip, radioak­tivti sular men gazdardyng qorshaghan ortagha taralmauyna negiz bola­dy. Búl - qosymsha shyghyndardy talap etetin ýderis.

Osy tabighat qorghau tehnologiyasyn «Qazatomónerkәsip» saqtap otyr ma? Mine, bar mәsele osynda bolyp túr. «Qazatomónerkәsip» qyshqyldy ortany beytaraptandyrmay, urany alynghan jerlerdi: «Tabighat ózi zalalsyzdandyrady!» - dep, únghylardy jauyp ketip jatyr. Biraq búl únghylardy japqanda, jogharydaghy talaptar saqtala ma? Múny tabighat qorghau organdary tekserip jatyr ma? Tekserse,  qalay tekserip jatyr? Shetel­dikter jogharydaghy tabighat qorghau sharalaryn jýzege asyryp jatyr ma? Áriyne, ol jaghy belgisiz. Bәri de - jabyq taqyryp! Qúpiya!

Týptin-týbinde býlinetin de, zorlanatyn da - bizding jerimiz, qorshaghan ortamyz, al zardap shegetin tirshilik kózderi, bizding jerle­rimizdegi jan-januarlar men jәn­dikter, qústar men andar, qala berdi, sol jerlerge jaqyn ornalasqan bizding qandastarymyz, halqymyz! Uran kenderi tausylghasyn, jayly jerlerden mekenderin dayyndap qoyghan sheneunikter de, uaqytsha kelgen sheteldikter de Qazaqstannan tayyp otyrady. Onyng auyr zardabyn tartatyn - taghy da biz!

Qorshaghan  orta men jergilikti  túrghyndardyng densaulyghyna orny tolmas oiran әkelgen «Tabaqbúlaq» (qazir «Zarechnoe» dep atalady, Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Otyrar audanynda ornalasqan) uran kenishi kenes ókimetinin  songhy  jyldary qoghamdyq  úiymdar men  jergilikti halyqtyng talap etuimen 1990 jyly jabylghan bolatyn.

Kenes ýkimeti kezinde, ótken 20 ghasyrdyng 40 jyldary Qazaqstanda urandy izdep tabu jәne ony óndiru ýshin qúrylghan «Volkovgeologiya» ekspedisiyasy osy jerde osynday 889 únghyny topyraqpen ghana shala-sharpy jauyp ketken. Keyingi uaqyttarda búl únghylardan sapasynyng qanday ekeni belgisiz, jerasty sulary kóte­rilip ketken! Al ainaladaghy eldi mekender­degi qúdyqtardyng suy qyshqyldanyp, býline bastaghan.

Búl uran kenishin qayta ashugha 2005-06 jyldary jergilikti halyq pen Ontýstik Qazaqstan oblysyndaghy qoghamdyq úiymdar qarsy boldy. Onyng basty sebebin jogharyda aittyq. Alayda sol kezdegi Danial Ahmetov ýkimeti búl kenishti 07.12.2006 jyly qayta ashtyryp, uran óndiruge kiristi. Qazir múnda Resey - Qyrghyz - Qazaq kәsiporyn­dary birigip uran óndirude. Ony transport jәne basqa da kommunikasiyalardan óte qashyqtyqta ornalasqan, onyn  ýstine strategiyalyq manyzy  bar ashyq su kózderi: Syrdariya, Yzakól, Arys ózende­rining jәne basqa da ýlken magistraldy kanaldar ýstimen ótip jatqan, standarttargha say kelmeytin avtojoldar arqyly «Temir» temirjol beketine tasymaldauda. Asa uly, qorshaghan ortagha óte qauipti kýkirt qyshqyly avtosisternalargha tiyelip,  «Temirden» uran kenishine qaray tasymaldanyp jatyr.

«Zarechnoe» (Tabaqbúlaq) uran kenishinen 2008 jyly 166 tonna uran óndirilse, 02.10.2009 jylghy jospar boyynsha 232 tonnagha jetkizu kózdelgen bolatyn.

Al osy kenish ashylghan 07.12.2006 jyly birikken kәsiporyndar basshylarynyng osy jerden 2009 jyly 1000 tonna tabighy uran almaq bolghan ýmitteri aqtalmady. Onyng basty sebebi - búl myrzalardyng Kenes ýkimeti kezinde urannyng negizgi qorynyng alynyp qoyylghanyn jәne ol jerde urannyng az qalghandyghyn esker­megendiginen bolyp otyr. Onyng esesine qazir búl jerlerde tabighat pen qorshaghan ortagha qiyanat keltirilip, múndaghy jerasty sulary býline bastap, ainalasy 25-30 shaqyrym jerlerde qústar men shegirtke, adamzattyng dosy qú­myrs­qagha sheyin joghalyp ketken... Al Ontýstik Qazaqstan boyynsha neshe týrli belgisiz auru týrleri men jastar arasynda әleumettik jaghdayyna qaramastan, óz-ózine qol salyp, asylyp qalu jaghdaylary kóbeyip barady!

2. Qazaqstangha AES qajet pe?

Qazaqstanda Kenes ýkimeti kezinde 1949-1989 jyldary arasynda jer­ding ýstinde, atmosferada, jerding astynda 500-den astam yadrolyq jarylys jasaldy. Onyng ýstine, tabighatqa orny tolmas oiran әkelgen kenestik jýiening kezinde respublika aumaghynda 230 million tonnadan astam radioaktivti qaldyq pen qoqys jinalyp qalghan. Qazaqstandaghy alty iri uran keni bar geologiyalyq aimaq pen kóptegen uran óndirip jatqan kenishterden bólinetin tabighy radiasiya jәne tabighat qorghau ere­jeleri men is-sharalaryn búzushylyqtyng әserinen eselene týsetin radioaktivti qater búl salany basqaryp otyrghandargha, tiyisti tabighat qorghau mekemeleri men olardyng júmystaryn baqylaytyn ýkimet organdaryna da asqan jauap­kershilik jýktep otyr.

Qazir ghylym men bilim kóz iles­pes jyldamdyqpen damyp keledi.  Álem elderinde atom ónerkәsibi men yadrolyq energetika ainalasyndaghy ghylymy zertteuler de óz jalghasyn tabuda. Búl salada Qaz­aqstan ghylymy men ónerkә­sibining aldynghy qatarda boluyn býgingi ómir­ding talaby tuyndatyp otyr. Elimiz­de kenestik jýieden qalghan ghylymy instituttar da, ghylymiy-zertteu ortalyqtary da, ondaghy ghalymdar da, mamandar da jetkilikti. Adamzat órkeniyeti keleshekte «Beybit atom energetikasyna» ýmit artuda, sondyqtan búl salada artta qalyp qoi keshi­ril­mes ókinish bolar edi. Biraq Qazaqstangha qúrylysy 10-15 jyl­gha sozylatyn, 15 jyl júmys istep, taghy da 15 jyl boyy toqtatylatyn, ra­dio­aktivti qaldyqtary kóp Resey­ding atam reaktorlary qajet emes. Ári reseylik reaktorlardan qalatyn qaldyqtardyng ózdiginen sónip, ydyrauy myndaghan jyldargha sozylady. Ony saqtaugha da qosymsha shyghyndar qajet.

Onyng ornyna aldaghy onjyldyqtarda paydalanugha beriletin tórtinshi buyndy sanalatyn ra­dio­­aktivti qaldyqtardy meylin­she az qaldyratyn, ozyq ýlgidegi atom re­aktorlaryn jasaytyn Japon eli men búl salada tabysqa jetken Fransiya, AQSh kompaniyalarymen kelisimge kelip, osynday reaktorlary bar AES-terdi ghana keleshekte Qazaqstanda salu anaghúrlym tiyim­di bolmaq. Tek osy baghytta ghana atom energetikasyn damy­tamyz dese, onda ýkimetimiz­ding búl saladaghy qadamdary qol­daugha túrady.

Ótken ghasyrdyng 90 jyldarynan bastap damyghan batys elde­rinde kommersiyalyq paydalanugha jetildirilgen, jenil suly «LWR» reaktorlary iske qosyldy. Olardyng ishinde Japoniya men AQSh-tyng «Hitachi Ltd», «Toshiba Corporation», «General Electric» kompaniyalary birigip jasaghan, óndi­ristik quaty - 1 356 MVt qúraytyn, damytylghan «AWBR» qaynaytyn reaktoryn jәne «ABB Combustion Engineer­ing» kompaniyasy jasaghan, óndi­ris­tik quaty - 1 350 MVt System 80+ evolusiyalyq reaktoryn atap ótuge bolady. Qazir әlem elde­rinde júmys istep túr­ghan ekinshi buyndaghy reaktorlar men osy biylghy 2010 jyly iske qo­sylatyn ekonomikalyq kórset­kish­teri búrynghy reaktorlardan kósh ilgeri, jetildiril­gen ýshinshi buyndaghy reaktorlardyng júmystaryn zertteu men ýirenu elimiz­ding atomshylaryna da óte paydaly bolar edi.

Ilesbek Bayjanov,

Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi

Shymkent shahary

*Maqala dayyndalyp bolghanda, «Qazatomónerkәsip» kompa­niya­sy QR Ýkimeti Ýiinde 2009 jyldyng qorytyndysy boyynsha bergen jyldyq esebinde óndirilgen uran - 13 665 tonna dep kórsetkenin bildik.

BILE JÝRINIZ

Uran - D.IY.Mendeleevting himiyalyq elementterining toptyq jýiesindegi tabighatta kezdesetin 92-shi radioaktivti element. (Qazir búl jýiede 109 himiyalyq element bar). Ol - orasan quat kózi. Uran tabighatta siyrek kezdesetin jәne shashyrandy elementter qataryna jatady. Biraq jer qyrtysyndaghy shashyranqy ornalasqan urannyng ýlesi altynnan 1000 ese, kýmisten 30 ese kóp. Tabighattaghy ýles salmaghy myrysh pen qorghasynmen birdey bolsa da, negizgi massasy tau jynystarynda, topyraqta, tabighy sularda shashyrap taralghasyn, ony óndiru is jýzinde tiyimsiz әri mýmkin de emes. Tabighatta onyng az bóligi ghana ken oryndarynda shoghyrlanghan. Al múnday ken oryndary kóptegen elderde mýldem joq.

Aytpaqshy

Sauat Mynbaev, energetika jәne miyneraldyq resurstar ministri:

«Manyzdy mәsele: AES-ting qúrylysy bastalghangha deyin reseylik merdiger búl AES-te óndiriletin elektr quatynyng baghasyna ke­pil­dik bere ala ma? Áytpese búl jobagha 2 milliard (dol­lar. - Red.) memle­kettik nemese memle­ket­tik-mis qarjyny tóge salyp, bәsekege say kelmey­tin bir­shama joghary baghagha elektr quatyn óndiruge tura kele­di. Biraq ol kezde shegi­nerge jer qalmaydy. «VBR-300» reseylik reaktorynyng bazasyndaghy AES-ten óndi­ri­­le­tin elektr quaty gaz otyn­ymen janatyn TES-ten alynatyn elektr quatynan qymbat bolsa, AES saludyng qajeti bar ma? Sebebi, Man­ghystau - gaz óndiri­letin aimaq».

Ministrlikting keneytilgen alqa mәjilisinde aitylghan sóz.

15 qantar, 2010 jyl

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 04(41) ot 27 yanvarya 2010 g.