Senbi, 18 Mamyr 2024
Janalyqtar 12678 0 pikir 11 Qantar, 2010 saghat 06:46

MAHABBAT PEN GhADAUAT (Risala)

Bizding úlyq Abayymyz aitpaghan sóz qalghan ba? Jasyng úlghayyp, dýnie syryna búrynghydan terenirek ýnilgen sayyn Abaygha baryp jýginuing jiyiley beredi. Janyndy qinaghan súraqtargha jauap izdeysin.

Ólsem ornym - qara jer syz bolmay ma?

Ótkir til - bir úyalshaq qyz bolmay ma?

Mahabbat ghadauatpen maydandasqan,

Qayran mening jýregim múz bolmay ma? - dep jazady aqyn.

Múndaghy Mahabbat - ghalamdyq kólemdegi sýiispenshilikti beynelese, Ghadauat sol mahabbatqa qarama-qarsy - jek kóru, meyirimsizdik, qaskýnemdik, dúshpandyq degen úghymdardy beyneleydi. Búdan basqa Abaydyng talqysyna týsetin Nәpsi degen sóz bar. Onyng maghynasy tipti jan-jaqty: adamnyng ishki jan dýniyesi, qúshtarlyghy, qúlqy-peyili bolyp taralyp ketedi. Mahabbat. Ghadauat. Nәpsi. Asyly gomo sapiyens atalatyn sanaly adamnyng ómiri osynday ýsh taghangha tirelip túratyn bolsa kerek.

Bizding úlyq Abayymyz aitpaghan sóz qalghan ba? Jasyng úlghayyp, dýnie syryna búrynghydan terenirek ýnilgen sayyn Abaygha baryp jýginuing jiyiley beredi. Janyndy qinaghan súraqtargha jauap izdeysin.

Ólsem ornym - qara jer syz bolmay ma?

Ótkir til - bir úyalshaq qyz bolmay ma?

Mahabbat ghadauatpen maydandasqan,

Qayran mening jýregim múz bolmay ma? - dep jazady aqyn.

Múndaghy Mahabbat - ghalamdyq kólemdegi sýiispenshilikti beynelese, Ghadauat sol mahabbatqa qarama-qarsy - jek kóru, meyirimsizdik, qaskýnemdik, dúshpandyq degen úghymdardy beyneleydi. Búdan basqa Abaydyng talqysyna týsetin Nәpsi degen sóz bar. Onyng maghynasy tipti jan-jaqty: adamnyng ishki jan dýniyesi, qúshtarlyghy, qúlqy-peyili bolyp taralyp ketedi. Mahabbat. Ghadauat. Nәpsi. Asyly gomo sapiyens atalatyn sanaly adamnyng ómiri osynday ýsh taghangha tirelip túratyn bolsa kerek.

Abaydyng aituynsha, Alla taghala әuelde adam balasyn mahabbatpen jaratqan. Endeshe: "Kim ózine mahabbat qylsa, sen de oghan mahabbat qylmaghyng paryz emes pe?". "Mahabbattyng tóleui - mahabbat". "Alla taghalanyng pendesin mahabbat uә marhamattan jaratqanyn bilip, mahabbatyna mahabbat penen ghana eljiremekti Qúdaygha ghashyq boldy deymiz". (Otyz segizinshi sózden). Jalghyz Abayda emes, Shyghystyng ataqty aqyndary Rumi, Hәiәm, Hafiyz, Jәmi, Saghdy jyrlarynda aspandatyp dәripteletin mahabbattyng tórkini - kýlli ghalamdy, jan iyelerin jaratushy qúdiretke qúlshylyq etuden bastau alady. Búl rette jaratushy men ja­ralushynyng arasyndaghy mahabbat sipattaryn aqyndyq, filosofiyalyq tilmen jerine jetkizip jyrlaushynyng biri - bizding úlyq babamyz Ahmet Yasauy ekenin әrkim biluge tiyis.

Mahabbat - adam ómirining túghyry men tireuishi. Mahabbat - ózindi ghana emes, eng al­dy­men ózgeni sýng, qa­rapayym tilmen aitsaq, jaqsy kóru, únatu. Jany ashu, meyirbandyq, jaq­sylyq isteu, qamqorlyq kórsetu osydan shyghady. Kókiregin mahabbat jaylaghan adam - qashanda qayyrymdylyqpen, әdildikpen, adaldyqpen auyldas otyrugha ty­rysady. Onday adamnyng keyde syrty baysal, suyqtau kórinui mýmkin, biraq ishi - nәzik, sezimtal, sergek keledi. Oiynan búryn sezimi bas kóteretin de kezderi bar. "Múnyng arty qalay bolar eken" dep oiy tartpaqtay bastasa, sezimi ilgeri qaray sýireleydi. Sóitip, búldyr oidy móldir sezim tazalap juyp túrady.

Dýniyedegi bar jaqsylyq mahabbatpen jasalady, mahabbatpen núrlanady. Eng arghysy sәuletti ýy salyp, bitik egin ósirseniz, jer qoynauyn qoparyp kenish kózin ashsanyz kitap jazyp, on-órnek toqysanyz da qanshama oy quatyn, jan meyirimin júmsaysyz. Óitkeni, shyn sýiispendikten tughan dýnie ghana qúndy, súlu bolmaq.

Ghalamdyq biyikten qarasaq ta, mahabbattyng orny orasan ekeni kórinedi.

Adamdy sýi, Allanyng hikmetin sez,

Ne qyzyq bar ómirde búdan basqa? - dep Abay tegin jazbaghan.

Týpsiz túnghiyq gharyshta shyrkóbelek ainalghan júldyzdar, planetalar әlemi, ay men kýnning jaryghyna jylynyp, bizding túraqty Mekenimiz sekundyna otyz myng shaqyrym shapshandyqpen zyrlap bara jatsa, búl absoluttik shyndyq - Qúdiretting is-әreketinen habar beredi. Jer betindegi kými qúbylys, әli týgesilip-tausylyp bitpegen tirshilik iyirimderi, adam balasynyng qazanday qaynaghan, arpalys pen alysqa, jenis pen jeniliske toly ómiri, Abay aitqanday, sol qúdiretting hikmetine túnyp túr. "Qúday taghala eshbir nәrseni hikmetsiz jaratpady... Bәrining hikmeti bar, bәrining sebebi bar". (Otyz segizinshi sózden). Hikmet syryna ýnilip, tanyp-bilu ýshin de aqyl-parasat, bilim-bilikpen qatar yqylas-peyil, qúlshynys, sýiispendik kerek.

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýy ol Allany jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne haq joly osy dep - әdiletti.

Adamzatty sýy, әdiletti sýy - búdan asqan asyl múrat bolushy ma edi? Óitkeni, Abaysha: "Ghadalәt - barsha izgilikting anasy dýr. Ynsap, úyat - búl ghadәlәttan shyghady. (Otyz segizinshi sózden). "Adamshylyqtyng aldy mahabbat, ghadәlәt, sezim. Búlardyng kerek emes jeri, kirispeytúghyn da jeri joq. Búl ghadәlәt, mahabbat sezimi kimde kóbirek bolsa, ol kisi - ghalym, sol ghaqiyl". (Qyryq besinshi sózden). Demek, kýlli adamgershilik qasiyetter, izgilik, ar-úyat, qanaghat-ynsap - mahabbat anadan tuady eken.

Búl ghana emes. Kemenger Abay sanaly adamzat ómirinde jii úshyrasatyn jamandyqtardy mahabbatpen emdeuge bolady dep sengen. Oqiyq: "Kýlli adam balasyn qor qylatyn ýsh nәrse bar. Áueli - nadandyq, ekinshi - erinshektik, ýshinshi - zalymdyq. Nadandyq - bilim, ghylymnyng joqtyghy. Dýniyede eshbir nәrseni olarsyz bilip bolmaydy. Erinshektik - kýlli dýniyedegi ónerding dúshpany. Talapsyzdyq, jigersizdik, úyatsyzdyq, kedeylik - bәri osydan shyghady. Zalymdyq - adam balasynyng dúshpany. Búlardyng emi - hallaqyna mahabbat". (Otyz segizinshi sózden).

Áriyne, jónge kóship, týzeluge keletinderdi mahabbatpen emdegenge ne jetsin!

Búl ómirding qyzyghy - mahabbatpen,

Kórge kirseng ýlgili jaqsy ataqpen, - dep Abay taghy dúrys jol silteydi.

Ádette mahabbatty týr-týrge bólip jatady. Sonyng ishindegi eng zorlarynyng biri - Otangha, tughan júrtyna degen sýiispenshilik sezimi. Payghambarymyz Múhammedting (s.gh.s.) hadiysinde bar: "Men eger adam óz jaqynyn jaqsy kórse, halqyn da sýigen bolyp shygha ma dep súraghanymda, Allanyng elshisi: "Joq, olay emes. Jamandyqtaryna qaramay, halqyna kómekteskender ghana soghan layyq" dep jauap berdi". (Ubada Ibn Katiyr).

Ataqty arab ghúlamasy Ibn Qayum (HIV gh.) jazghan "Dert pen daua" atty kólemdi kitaptyng ýshten biri adamzat ómirinde kezdesetin mahabbat yqylymdaryn jan-jaqty taldaugha arnalghan. Negizinen teologiyalyq-psihologiyalyq túrghyda týzilgen búl kýrdeli enbekte shyghys oishyly aqyl-oy iyesin biylep alatyn sýiispenshilik sezimderin bizdershe birjaqty marapat ýlgisinde qaramay, qarama-qayshylyqta, tuu, ósu, damu, payda-ziyan syipattar turasynda zerdelep, zertteydi. Adam janynyng pernelerin dóp basyp, mahabbat psihologiyasyn ashuda әli kýnge sheyin eskirmegen, bәlkim, janalyqtay kórinetin pikirlerge den qoygha layyq. Ibn Qayum mahabbatty saty-satygha bólip qarastyrady. Birinshi saty - "Ghalyaka", búl bir-birin únatqan jýrekterding jalghasuy, jolyghuy, ekinshi saty - "ghishyq", búl bir-birine erekshe yntyq, yntyzar halge týsu; ýshinshi saty - "shauk", búl bir-birine jetuge asyghu, saghynyshtan sarghai; tórtinshi saty - "tatayum", búl bir-birine qúldyq úru, baghynu; besinshi saty - "әl-hullya", búl múratyna jetu, mahabbattyng shegi-sheti t.b. Búdan basqa ghúlama o bastaghy jaratylystan tuyndaytyn "tabighy mahabbat" týrlerin de atap ótedi. Olar: әielge, balagha degen mahabbat, shóldegen adamnyng - sugha, ash adamnyng - as-auqatqa, sharshaghan adamnyng - úiqygha úmtylu sebepterin de osy tónirekten izdeydi.

Áytkenmen, Ibn Qayumnyn: "Mahabbat adal әri jan-jaratylysy taza, tili júmsaq, keng peyildi, tәrbiyeli, asyl tekti adamdargha layyq". Nemese: "Mahabbat qorqaqty batyr, aqymaqty esti, sarandy jomart qylsa, menmen patshalardy qorlap, qatal minezdilerdi tәubagha keltiredi". "Dosy joqqa dos, jalghyzdargha serik tauyp beredi". Nemese: "Mahabbat aurtpalyqtan qútqaryp, jan tynyshtyghyna jetkizedi, sansyraghan sanandy ashyp, jaqsy is-әreketterine qanaghat etkizedi" degen payymdaulary qay zamangha da, qay qoghamgha da kerekti ónegeli sózder ekeni haq.

Mahabbattyng payda-ziyany degen úghymgha qatysty kishkentay mysal. Birde payghambarymyz Múhammed (s.gh.s) ýy aldynda juynyp-shayynyp otyrghan kórinedi. Sonda onyng ainalasyna shashyraghan su tamshylaryn keybir serikteri jinap alyp, beti-qoldaryna jagha bastasa kerek. "Búlaryng qalay?" - dep súraydy sonda Rasulalla. "Biz Allany riza etip, berekege qolymyzdy jetkizu ýshin osylay isteymiz," - dep jauap beredi serikteri. Qasyndaghylardyng sheksiz mahabbatynan tughan qúrmetterine rizashylyghyn bildiruding ornyna, payghambarymyz sonda renjigen synay tanytyp: "Sender Alla men onyng elshisin quantpaq bolsandar, mynaday ýsh týrli amaldy oryndandar: әrqashan shyndyqty aityp, uәdening ýdesinen shyghyndar, adal kórshining qatarynan tabylyndar. Tek osynday jolmen ghana Allagha, onyng elshisine degen mahabbattaryndy dәleldeysinder," - degen eken.

Mahabbat iyesining әrdayym joly bola bermeytini týsinikti. Búl jayynda Ahmet Yassauy jaqsy aitqan:

Japa shekpes ghashyq bolmas, tynda ghapyl,

Japa shekkin, sabyr etkin, bolmay jәhil.

(Á. Jәmisheev audarmasy)

Mahabbat - sýy bolsa, Ghadauat - jek kóru. Búl ekeui tirshilikte qatarlasyp ómir sýredi. Tipti júmyr basty tiri adamnyng túla boyynda osy ekeuining aiqasy tynbay jýrip, әrqashan it jyghysqa týsip jatatyny da belgili. Abay jazghanday, týpting týbinde әlsiz jýrekterdi múzgha ainaldyratyn - sol maydandasu. Óitkeni, biz et-jýrekten jaralghan pende bolghasyn, neni jek kóru kerek ekenin ýnemi anyq ajyrata bilmeymiz. Jek kóru sezimining de ar jaghynda әdilettilik jatu kerektigin eskermeymiz. Ádette jek kórgen adam bәrin úmytyp ketedi. Osydan baryp asqyna bastaghan jek kórushilik meyirimsizdikke, qataldyqqa, qaskýnemdikke úlasady. Múnday jaghdayda Mahabbat jenilip, Ghadauat jeniske jetedi.

Adamzat úrpaghy sanaly nәsil-júrt retinde qauymdasqaly bergi uaqytta qyruar diny dýniyetanu aghymdary men en-eng úlyq oishyldary qúdiretting әzirge sheyin bizge mәlimsiz yqtiyarymen payda bolghan tirshilikting oty óship, birjola qúrdymgha ketpeui ýshin kiyeli Mahabbattyng jalynan myqtap ústau qajet ekenin aityp, jazyp keledi-aq.

"Dýniyeni ústap túrghan ústyn - mahabbat,

Mahabbat bar jerde ghana - ómir bar".

M. Gandiy.

"Mahabbat demimen ýrlenbese,

Tirshilikting shyraghy janbas bolar".

Mahmúmqúly.

Osyghan qaramastan, mahabbat pen ghadauattyng maydany toqtar emes. Sirә aqyrdyng uaqtysyna sheyin toqtamaytyn shyghar.

Eng ókinishtisi - qaysybir zamandarda, qaysybir qauymdarda mahabbattyng ýni әlsirep, meyirim-shapaghat azayyp, qatygezdik, qaskýnemdik, dúshpandyq ýstemdik qúrady. Ádilet izdeushiler qúryqqa týsip, qiyanat jasaushylardyng jelkenin jel kóterip, jetistikke jetedi. Óitetin sebebi: adam balasyn baqytty, tynysh ómirge bastaytyn tura jol - ynsap, qanaghat sezimderi úmytylyp, Nәpsi degen bir qaraqúlaq qasqyrdyng jabayy instiktisine sýiengen sayranyna qosylyp ketetinder sany әbden-aq kóbeyedi. Áriyne, osylaysha tepe-tendikting búzylyp, teris qúbylystardyng tekirek atuyna qaysybir zamandarda, qaysybir qauymdarda qalyptasqan әleumettik aqualdyng zardaby tiyetini belgili.

Nәpsi músylman elderi arasynda ejelden adamnyng ishki qúlqy-peyili maghynasynda aitylyp keledi. Diny na­siy­hattarda, kitaby aqyndar shygharmashylyghynda eng jii qay­talanatyn sózding biri de - "nәpsindi tyi!", әitpese "nә­psisi búzylghan" taqilettes bolghan. Al keng maghynasynda - adamnyng ishki jan dýniyesining kórinisi, sodan tuatyn qúsh­tarlyqtar (oryssha soblazni, strasti) aumaghyna syi­yp jatady. Abay búl úghymdy әri qaray terendetip, alys­tan oraghytady. Ol búl dýniyedegi adam boyyndaghy jaqsy-jamandy is-әreketter tórkinin jan quatynan izdeydi. Eger zerdelep qarasaq, qazaq aqynynyng danalyq payymdau­laryn op-onay tanugha bolady. Ýzindiler oqyp kóreyik:

"Jan quaty deytúghyn quat - bek kóp nәrse, bәrin múnda jazargha uaqyt syighyzbaydy.

Búl quattyng ishinde ýsh artyq quat ber, ziynhar, sony joghaltyp alu jaramas. Ol joghalsa, adam úghyly hayuan boldy, adamshylyqtan shyqty.

Bireui - ... ne kórdin, ne estidin, әrneshik bildin, sony tezdikpen úghyp, úqqandyqpen túrmay, arty qaydan shyghady, aldy qayda barady - sol eki jaghyna da aqyldy jiberip qaramaq. Bireui - ne nәrseni estip, kórip bildin, hosh keldi, qazir soghan úqqandardy tekseresin. Ýshinshisi, jýrekti maqtanshaqtyq, paydakýnemdik, jenildik, salghyrttyq - búl tórt nәrse birlәn saqtasa, sonda syrttan ishke barghan әr nәrsening sureti jýrekting ainasyna anyq raushan bolyp týsedi.

Jәne әrbir jaqsy nәrsening ólsheui bar, ólsheuinen assa, jaramaydy... ishpek, jemek, kiymek, kýlmek, kónil kótermek, qúshpaq, sýimek, mal jimaq, mansap izdemek, ailaly bolmaq, aldanbastyq - búl nәrselerding bәrining de ólsheui bar. Ólsheuinen asyrsa, boghy shyghady". (Qyryq ýshinshi sózden).

Bizdinshe, adamnyng jan quaty, sodan tuyndaytyn nәp­si qúbylymdaryna berilgen eng dúrys baghanyng biri osy.

"Býtkil dýnie ýzdiksiz qozghalys ýstinde. Biraq sonyng bәri әrqily bolady. Al adam janynyng jýristeri sonyng eshqaysyna úqsamaydy".

J. Rumiy.

"Ibilis әrdayym Qúdaymen alysyp keledi, sondaghy úrys alany - adamnyng jýregi".

F. Dostoevskiy.

IYә, búrynghy bilimdarlar bilip aitqan: bәr-bәri, mahabbat ta, ghadauat ta, nәpsi qúmarlyq ta, solardan balalap ónetin "pәlelerdin" qay-qaysysy da - adamnyng ishinde, jýreginde, janynda jatyr. Qúday solay jaratqan deymiz. Qúday adamgha erik-jiger, erkindikti de ayamay bergen. Tandau - ózimizdiki. Al sol tandau onay sharua emes. Qiynnyng qiyny, týiinning týiini - sol tandauda. Óitkeni, adamdy qorshaghan ainala ómir "qyzyqtargha" túnyp túr. Baylyq, dәulet, mansap, ataq, biylik - onyng eng bastylary ghana. Búlar әri onaylyqpen qolgha týspeydi. Solardy qolgha týsiru ýshin júmyr basty pende qay joldy tandaydy? Áriyne, múratyna tezirek jetkizetin tóte joldy izdey bastaydy. Ádilet joly tym úzaq. Abay jazghanday: "Bәlkim ghadelet barsha izgilikting anasy dýr". Biraq izgilikti basshylyqqa alyp, baq-dәuletting jolyna jarmasu ýshin sabyr, taghat, berik shydam, úzaq ómir kerek bolady. Qazaq: "Sabyr týbi sary altyn, sarghayghan jeter múratqa" deydi. Óitip sarghayyp kýtuge - ekining birining shydamy jetpeydi. Sodan júmyr basty pende Mahabbat pen Ghadauattyng she­karasynan attap ótip, Nәpsi degen qúiryghy búlandaghan qyzyl týlkining sonyna erip kete barady. Bәri emes, kóbi sóitedi.

Osy jerde әkemnen estigen bir rauayat esime týsip otyr. Bayaghy za­manda uәlayatyna ataghy jayylghan bay saudager bazardan qaytyp kele jatady. Sonda oida joq onashada onyng aldynan beyseubet ýsh jigit shyghyp, jolyn kes-kestep túryp alady emes pe? Syrttay toruyldap jýrgen qara niyetti qaraq­shylar eken dep zәresi úshqan bay sol jerde qaltasyndaghy bar aqshasyn berip, tezirek qútylyp ketpekti oilaydy. Biraq ony jan-jaghynan qa­maghan әlgi jigitter jol tosqan úry-qarylargha úqsamasa kerek. Bәri bet-әlpetterin kólegey­lep, úzyn aq jamylghygha oranyp alghan eken desedi. Sodan ortalarynan syryqtay sereygen bireui ilgeri qaray jýrip, birden baydyng saqa­lynan uystap, kenirdegin joghary qaray soza týsedi de:

- Men Ázireyil perish­temin. Sening janyndy alugha keldim! - dep aibat shegedi. Sodan song qasyndaghy se­rikterin tanystyra bastaydy. - Ana jigitter... Mýnkir, Nәnkir atty perishteler. Estuing bar shyghar?

Japyraqtay qaltyraghan baydyng auzy-auzyna júghyspay:

- Oibay, bilemin ghoy, bilemin... - degende, kózinen jasy sorghalay jónelse kerek.

- Bilsen, sol. Sening aqualyng óte jaman, otaghasy! - dep Ázireyil sózin shegeley týsedi. - Sening eki iyghyna kórinbey otyryp alyp, búl jalghanda istegen obal, sauap júmystaryndy qalt jibermey qaghazgha týsirgen mynau Mýnkir, Nәnkir perishteler óte jaman qorytyndy jasaugha mәjbýr bolghan...

- Sonday-aq mening ne jazyghym bar eken? - dep bayekenning súraq qonggha batyly jetkenge úqsaydy.

- Jazyghyng kóp. Eng soraqysy: sening búl ómirinde jasaghan bar jaqsylyghyng dastarqangha shashyp jibergen bir uys tarydan az da, al jamanshylyghyng anau ýiinde jasyruly jatqan altyn, kýmiske toly qanar-qanar qaptarday auyr tartypty, týsinding be? Endi bәri bitti. Shybyn janyndy shyrqyratyp, dozaqqa tastaytyn mezgil tudy. Al endi kәlimagha tilindi keltire ber!

- O, perishteler! Mening búl jalghanda jasaghan kýnәlarymdy juugha mýmkindigim joq pa? - dep bay bayghús tizerlep otyra qalyp, zar enireydi. - Maghan azghantay púrsat bersendershi?!

Múny estigende, qasyndaghy serikterine jaghalay qarap qoyghan janalghysh:

- Qaytemiz? Mynanyng shybyn janyn qiyamyz ba? - dep súrasa kerek.

- Eger kýnәli isterining óteuin qaytaryp jatsa, oilanugha bolatyn shyghar, - dep jauap beredi Mýnkir.

- Búdan bylay sauapty tura jolgha týsuge uәde berse, nesi bar? - dep Nәnkir sol arada mәmilegershilik beyilin tanytady.

Perishtelerding solqyldaqtyq ynghayyn tanyghan bay sәl esin jyiyp, eki qolyn keudesine qusyryp túrady da:

- Olla, billә! Búdan bylay bar ómirimdi sauapty isterge baghyshtaymyn, - dep ant ishedi.

Ázireyil sonda:

- Jaraydy. Búl joly sening sózindi synap kóreyik, - dep әuelgi qatal rayynan qaytady. - Biraq, bayeke, saghan qoyatyn birneshe shartymyz bar.

- IYә, lәpbay, qúlaghym sizde, úlyq perishtem?!

- Birinshiden, әrkimning qorasynan arzangha satyp alghan malyndy bazargha aparyp, ýsh ese artyq baghagha ótkizudi toqtatasyn. Sharighatta kórsetilgendey, shiyrek bagha ýstemesin qosudan asyrmaysyn.

- Olla, billә! Sóiteyin...

- Ekinshiden, aram payda tabu ýshin búdan bylay eshkimge qiyanat jasamaysyn.

- Qúp!

- Mәselenki, sen biyl ózinmen irgeles otyrghan kórshinning ýstinen qazygha aryz berip, jalghan aiyp taqtyn. Sondaghy aitatynyn: qonsylasynnyng bala-shaghasy jayqalyp pisip túrghan bau-baqshandy jusatyp, miua-jemisterindi qyryp ketipti-mis. Al aqiqatynda sening bau-baqshana eshbir jau tiygen joq edi. Ózing bir týnde bәrin arbagha tiyep, qyr asyryp jibergensin. Qazir sening sol óz baqshannan ózing úrlaghan jemisterindi anau qyr astyndaghy keruen saraydaghylar jep jatyr. Solay ma?

- IYә, meni qúday adastyrdy, taqsyr...

- Qonsylasyna jala japqandaghy sening aram oiyn: mýkәmbaragha úshyraghan bau-baqshannyng óteuine saghasy sugha jaqyn ornalasqan shúrayly jerding bir púshpaghyn iyemdenip qalu edi. Qazygha jazghan aryzynda sonday talap qoyghansyn. Ári sol niyetindi tezirek jýzege asyru ýshin qazygha pәlen tillә para aparyp berdin. Ras pa?

- Qazir para bermesen, birde-bir júmysyng bitpeydi ghoy, taqsyr...

- Al Hadiste "para bergen de, para alghan da otqa janady" dep aitylghanyn bilushi me edin?

- Auyldaghy moldekenning auzynan sonday birdeneni estigenim bar, taqsyr...

- Estisen, búdan bylay eshkimdi paralamaysyn, eshkimnen para almaysyn. Qazygha bergen jalghan aryzyndy qaytaryp alasyn. Týsinikti me?

- Qúp, taqsyr!

- Áytpese, sen donyzdy otqa tastap, jaghyp jiberemin!

- Olla, billә... týsindim. Endi mening basym bos pa, taqsyr? - dep uәdeni topyrlatyp berip, ýmit otyn tútata bastaghan baygha Ázireyil taghy jekirip tastaydy.

- Menen onaylyqpen qútyla almaysyn. Sening búl ómirde jasaghan kýnәng basyndaghy shashynnan kóp! - degende, búl bayghústyng ensesi týsip ketedi. - Mәselenki, myna sen osydan ýsh jyl búryn ekken eginderine, bau-baqshasyna su jetpey qiyndyq kórip jýrgen auyldastaryndy jinap, keneske shaqyrdyn. Sonda tau betkeyden bermen qaray aryq qazdyryp, auyl shetine jetkizsek, sugha qaryq bolatynymyzdy aittyng ba? Ayttyn. Sodan ortadan eti tiri ýsh jigitti shygharyp, elden jylu jinaugha úigharym jasaldy. Az uaqyttyng ishinde jinalghan qyruar qarajatty saghan әkelip tapsyrdy. Sen kýn jylynyp, kóktem shyghysymen júrttyng bәrin júmyldyryp, aryq qazdyrugha kirisip ketpek boldyn. Sodan beri, mineki, әldeneshe kóktem, әldeneshe jaz ótti. Sening uәdene sengen anqau el әli aryq týgil, qaryqtyng izin kórgen joq. Jinalghan qarajat úshty-kýili joghaldy. Joghalghan joq, sen oghan shәhardan zәulim ýy satyp aldyn. Ras pa?

- Ólip qalmasam, biyl osy aryqty qazdyrtyp beremin! Tek aman bosatyndarshy!

- Áy, osy baylardyng jany osynshama tәtti bolatyny nesi? - dep súraydy Mýnkir osy arada әngimege aralasyp.

- Óitkeni, olar artynda qalatyn dýniyesin eshkimge qimaydy, - dep jauap beripti Nәnkir sonda.

- Onda bylay bolsyn, - dep Ázireyil qorytyndy jasaydy. - Búl joly myna baydyng janyn almaymyz. Kýnәlaryn juugha, qatelikterin týzeuge púrsat beremiz. Al biraq búdan bylay tura joldan ayaghyn sәl qiya bassa, óz obaly ózine, ayaushylyq jasamaymyz.

Osylay qiyanatshyl baydy tәubasyna keltirgendey bolghan ýsh jigit bylayyraq úzap shyqqan son, ýsterindegi shúbatylghan aq jamylghyshtaryn sheship tastap, ózderining oqystan oilap tapqan býgingi oqshau әreketterine erekshe masattanyp, birazgha sheyin kýlkilerin tyya almasa kerek.

Bir kezde Mýnkir me, Nәnkir me, solardyng bireui esin jiyp, artyna qaraydy da:

- Áy, osy kim kimdi aldap ketti? - dep kýdik bildiredi.

- Dúrys aitasyn, - dep әlginde Ázireyil perishtening jamylghyshyna oranghan úzyntúra jigit shúghyl baylau jasaydy. - Jýrinder, qaytyp baryp, baydan tilhat jazdyryp alayyq. Áytpese ol neme bizdi taghy da taqyrgha otyrghyzyp ketui mýmkin.

Sodan ýsheui qiyanatshyl baydy qapyda tosqan kezendi jerge qaytyp barsa, bay týgil baypaghy da joq, jym-jylas joghalypty. Tek biyik bútanyng basynda alaqanat sauysqan otyr eken desedi. Kenet soghan til bitip:

- Al meni ústap ala qoyyndar! - dep shyqylyqtap kýledi de, qanatyn bir sermep, әuelep úsha jóneledi.

Rasynda búl ómirde jalghanshy onaylyqpen torgha týspeydi, qúiryghynan ústatpay, susyp shyghyp ketetin kezderi jii úshyrasady. Búl dýniyede Mahabbattan góri Ghadauatqa bastaytyn iyir-shiyr soqpaqtar kóp. Ghadauattyng taghy bir jeksúryn balamasy - dúshpandyq bolsa, qay zamanda da adamzattyng kósegesin kógertpey aldy-artyna kór qazdyryp kele jatqan badyraq kóz bәlening basy sol. Kýnshildik pen qyzghanyshtan - dúshpandyq qashyq otyrmaydy. Kýnshildik pen qyzghanysh asyly әlsizdikten, osaldyqtan, kemdikten ghana tumaydy, óitkeni múnday sezimder talantty túlghalargha da jat emes. Sirә mahabbaty, meyirimi, izgiligi kemshin jandardyng soqtyghysynan tónirekti jek kórushilik jaylap, jútqan auandy iyis-qoqys dendep ketse kerek.

Abay: "Sebebi Allataghalanyng ózi - haqiqat, rastyqtyng joly. Qiyanat - haqiqat pen rastyqtyng dúshpany" dep jazdy. "Talap, úghym - mahabbattan shyghady" degen de Abay. Endeshe, qiyanat - bilmestikten emes, dúshpandyqtan tuyndaydy. Qiyanat - ghadauattyng shekten asqan túsy, Abaysha beynelesek, hayuandyq. Qiyanatty eshuaqytta eshnәrsemen aqtaugha bolmaydy. Qiyanatty aqtau - bireuge qiyanat jasaumen barabar.

Qazaq "Jalghan dýniye" deydi. Búl ómirde jalghandyqtyn, ótiriktin, ótkinshilikting basym ekenin megzep aitqany. Taghy da: "Ótirik órge bastyrmaydy" deydi. Búl, әriyne, arman, tilek, niyetten tughan ataly jaqsy sóz. Áytpese, ótirik órge basqanda qanday... Biyik taudyng basyna órmelep shygha beredi. Estip, kórip jýr emespiz be? Eng jamany: qarashasy ótirik aitsa, zorlaghanda qasyndaghysy zardap shegedi, al hany ótirikke qúmar bolsa, halqy zardap shegedi.

Sonda qalay, búl ómirde jaqsylyq kóp pe, ja­man­shy­lyq kóp pe? Bir qaraghanda, jamanshylyq kópteu kórinedi. Onda nege tirshilikting tarazysy asty-ýstine týsip, tónkerilip ketpeydi? Bizdinshe, búl qiyn súraq­tyng jalghyz jauaby bar. Jaqsylyq qansha az bolghan­men, onyng salmaghy auyr - tarazy basyn tenestirip túratyn sebebi de sodan. Auyrdyng - baghasy qymbat, jenilding - kólemi ýlken. Ómirdegi qúndylyqtyn, qymbat pen arzannyng shekarasy osy aradan ajyramaq.

Biraq qalayda dýniyede әdilettilik bar. Ádiletting birjola ýni óship, joghalyp ketpeuin jogharydan qadaghalap otyrghan ghalamdyq absoluttik aqiqat bar. Orystyng danyshpan jazushysy F. Dostoevskiy: "Eger qúday bolmasa, әdilet te bolmas edi" dep jazbap pa edi? Osyghan qosarlap bizding aitarymyz: eger ghalamdyq absoluttik shyndyqtyng aldynda týbinde esep bermese, adamdy jaratyp, osynshama ósip-óndirip ne qajeti bar? Áriyne, jandy, jansyz tirshilikte esepsiz, sebepsiz, saldarsyz eshtene joq. Býginderi jazyqsyz zәbir-japa shekkenderding týbinde bir quanatyny anyq. Asqangha - tosqan qoyy­la­tynyna senemiz. Danyshpan Abaydy tyndayyqshy:

Keseldi týiin sheshilse,

Kerdeng moyyn kesilse,

Kelmey ketpes kezine.

O da qúday pendesi -

Týspey keter deymisin

Tәnirining qúrghan tezine?

Adam balasy jaqsy ýmitpen ómir sý­rip keledi. Al sol jaqsy ýmitting iye­si de - Mahabbat. Ghadauat emes.


Avtory: Orazbek SÁRSENBAY.

«Egemen Qazaqstan», 2006-10-25

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2134
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2541
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2299
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1646