Senbi, 4 Mamyr 2024
Janalyqtar 3766 0 pikir 24 Qarasha, 2009 saghat 11:19

QANDY PYShAQ

Batyrjan Qazanda túratyn qazaq úlany edi. Anasy ainalyp-tolghanyp ósirdi. Ózindi emes últyndy sýnden ainyma dedi. Ózi de airyqsha, qatarynan ozyq oily bolyp, on segizge tolyp edi, iyә, sәt dep ghylymgha bet búrghan. Tirliktegi jamandyq antalap túrsa da, әr isine abaylap qarady. Saq jýrdi, ózine sengesin abdyramady. El-júrty "jol bolsyn, talap ong bolsyn" aitty, әley bolsyny tomashaday jýreginde jatty. Áuelep úshqan talap qanat qaqty. Árqashan da joghalghandy joqtap, sony tabudy maqsat etti. Tarihtyng búrma jolyn bayqap ghylymy baylamgha den qoydy. Bayyz tappady. Uniyversiytetti bitirisimen tatar elining astanasyndaghy ýlken ghalym V.V.Ivanovtyng aspiranty atandy. Minez-qúlqy bapty ústaz oghan Qazan uniyversiyteti tarihyndaghy qazaqtardyng bilim alu jayyn zerttegenine quanyp qaldy. Alghyrlyghyn da tanydy.

Batyrjan Qazanda túratyn qazaq úlany edi. Anasy ainalyp-tolghanyp ósirdi. Ózindi emes últyndy sýnden ainyma dedi. Ózi de airyqsha, qatarynan ozyq oily bolyp, on segizge tolyp edi, iyә, sәt dep ghylymgha bet búrghan. Tirliktegi jamandyq antalap túrsa da, әr isine abaylap qarady. Saq jýrdi, ózine sengesin abdyramady. El-júrty "jol bolsyn, talap ong bolsyn" aitty, әley bolsyny tomashaday jýreginde jatty. Áuelep úshqan talap qanat qaqty. Árqashan da joghalghandy joqtap, sony tabudy maqsat etti. Tarihtyng búrma jolyn bayqap ghylymy baylamgha den qoydy. Bayyz tappady. Uniyversiytetti bitirisimen tatar elining astanasyndaghy ýlken ghalym V.V.Ivanovtyng aspiranty atandy. Minez-qúlqy bapty ústaz oghan Qazan uniyversiyteti tarihyndaghy qazaqtardyng bilim alu jayyn zerttegenine quanyp qaldy. Alghyrlyghyn da tanydy.

- Bastapqy kezi deysing be? Búl oqu orny 1758 jyldary shanyraq kótere bastaghan. Bәlkim, sodan bergi kezenderden bilim alghan qazaqtardy tabarsyn, - dedi professor ghylymgha berilgen, әsirese, tyng taqyryptyng beynetinen qoryqpaytyn, shyndyq jolynda búiyghyp, qysylyp-qymtyryludy bilmeytin jasqa riza jýregimen. Jýzindegi jyly kýlki oinaqy oily minezdi jariya etip túratyn-dy. Boljam bar, shyndyghy, deregi әride. Bógesin kóp, bualdyr derek te jeterlik. Biraq sýienedi senimge. Kýn men týn, ailar, jyldar, Mәskeu, Peterburg, Astrahani, Omby qalalaryndaghy qújattardy aqtaru, qinalys, sharshau, izdenis ýstinde ótip jatty. Bir derekting úshyn ústasa búrylysy júmbaq. Sheshuine bilgirlik kerek. Sarghayghan qaghazdar әr tarapqa bastaydy. Batyrjan Kenjetaev bәribir jenetinine senedi. Ózi, ózi ghana, óz kózimen kórip anyghyna jetu ghana. Adyra qalghan kezenderding izinde qayghy bar, otarlyq ezgi bar, kemsitu, mensinbeu de kezdesedi. Quanyshty ansau da bar. Bilim jaryghyna qoly jetken bar, armanda ketken bar. Qaranghy qapastaghy tirlikting jaqsy-jamanyn ajyratu qiyn-dy. Alau jalynyn izdeysin, sóngen shalasyn kóresin. Kýnderding kýninde Jәngir hannyng Qazan uniyversiytet kitaphanasyna bergen ýlken syilyghyn tapty. Soghan oray oqu-aghartu isining "Qúrmetti mýshesi" atanypty. Arhiv qújattarynan tabylghan kitaphanashy K.Fukstyng 1852 jyly jazghan: "1841-1845 jyldarda Jәngir han arab, parsy, týrik tilinde jazylghan alty qoljazba, Nefisting medisinalyq shygharmasyn, Ali-Kazviniyding 735 jylghy, Habibting 927 jylghy, Jelal-Adin Rumiyding 661 jylghy jәne taghy basqa shygharmalardy uniyversiytetting kitapha­nasyna tabystap, jana "Mekke" ghylymyn ashqanday boldy" degen deregin tapqanda qatty quandy. Qazaqta jazba әdebiyet bolmaghan ba? Demek, bolghan, qazaq kitapqúmarlyqty erteden bastaghan-au dep serpildi.

Sonday-aq A.B.Alektorovtyng kitabynda (Qazan, 1900, 366-b.) Qazan qalasyndaghy uniyversiytette 1877-1917 jyldar aralyghynda 37 qazaq oqyp, onyng 20-sy bitirip shyqqandyghy jazylghan. Al "Kitap oqudan bas­qagha alany joq, asa bilimdar, bola­shaghynan ýlken ýmit kýtiledi" dep minezdeme be­ril­gen Z.Qú­day­ber­genov 1893 jyly oqu ordasyn bitire almay ókpe auruy­nan dýnie sa­lypty.

- Qazaq aspa­nynyng armanda ketken, aghyp týs­ken júldyzy, - dep Batyrjan te­birendi (Ózi de mezgilsiz sónetin júldyzday bola­ryn oilady dey­mi­sin). Tynymsyz izdenispen naqty­lap Qazan uniyver­siytetinde oqyghan qazaqtardy tó­men­degishe tizbeledi. Halqyn shyn sýi­gen, últ tarihyn­daghy babalar aty-jónin ataghannyng ózin aruaqqa sauap dep týsingen Ba­tyr­jannyng tizbe­lerin tútas jaz­ghandy jón kórdim (Bәlkim úrpaghy oqyp-bilip quanar). 1877-1911 jyl aralyghynda bilim alghandar: A.Aldiyarov, G.Arghynghaziyev, S.Amanjolov, Sh.Bekmúhame­dov, A.Birim­ja­nov, A.Balghojiyn, G.Ibragimov, A.Edi­giyn, M.Qarataev, IY.Qashqynbaev, M.Qara­baev, B.Mәmetov, S.Núrlyhanov, J.Seydaliyn, S.Sýiinishqaliyev, O.Tanashev, M.Shombalov, M.Sholtyrov.

Batyrjan osynday derekti dәiektey oty­ryp, әrbireuining ómir jolyn zertteudi, olardyng býgingi úrpaghyn izdeudi de maqsat etkeni anyq. Al, Qazan mal-dәrigerlik institutynda oqyghandar: M.Aqtanov, U.Bazanov, A.Boshtaev, G.Berdeev, M.Beketaev, M.Jasmaghambetov, S.Ibra­gimov, T.Esenqúlov, D.Izbasarov, Sh.Qús­baghyliyev, IY.Qúlpeyisov, Q.Sermú­hame­dov, A.Seydaliyn, M.Syzyqov, N.Jaqypov, B.Janqadamov, F.Imanbaev, J.Rýstembaev, t.b. Búlar da 1877-1913 jyl aralyghynda bilim alghan­dar eken. Olardyng birazy Torghay obly­synda qyzmet etken. Odan keyin Batyrjan Kenjetaev múghalimder seminariyasyn bitir­gen­derding kimder ekenin, qazaq jerining qay týkpirinen kelgenin anyqtaydy.

- Zertteuimdi bitirdim, birneshe tomdyq shygharma jazatyn enbekting núsqasy bar. Últymnyng tarihyna ýles qosar, - degen Ba­tyr­jannyng kóz janarynan bolashaghyn bolja­ghysh­tyghy bayqalatyn jәne zertteu jolyna týse­tinin aitatyn. Biraq... IYә, biraq bir bas­bú­zar, qaskóy qapyda tu syrtynan pyshaq sa­lyp ol ókinishpen dýniyeden ótti. Orny tolmas ókinish, - dep Qazandaghy mәdeny ortalyqty basqaratyn tehnika ghylymdarynyng doktory Saghit Jaqsybaev jan dýniyesi kýizele sóz etti.

Batyrjannyng uaqyt qúrghatpay meshitke baratynyn joqtaushysy kýizele sóz etedi. Ol jas jigitting Qazandaghy eki mynday qazaqtyng qayghysy ekenin biledi. Batyrjan Edil ózenining jaghasyna baryp erke tolqyndardy tamashalaytyn. Onyng sol kezin jelmen búlghang qaqqan tentek tolqyn joqtar ma eken? Talay órtke oranyp halqy qyrylghan Qazan qalasy she? Batyrjan onyng keng kóshelerinde erkin de erkeley jýrushi edi. Tylsym tabighatpen syrlasyp, babalarymnyng osy jerde izi jatyr, sony búldyr saghymnan alyp shygham deushi edi. Mylqau tabighat jauap qatpaydy.

Jaqsylyqqa jau kóp pe? Tabighat taghy da ýn­siz. Últ tarihynyng tyng paraqtaryn júlyp әket­kendey janyng kýizeledi. "Isimdi úrpaq jalghastyrar", dep songhy sózin aityp dýniyeden ozdy jas úlan. Qaskóidin, qarghys atqyrdyng qan­dy pyshaghy... Tabighat shan-tozandy tazar­tar, qylmys tazarmas. Jaqsylyq jalghasar, ja­mandyq ta toqtamas. Aqyldy, aqylsyz túrghanda solay bolmaq. Kóz aldynnan Batyrjannyng aq­jarqyn ashyq jýzi "mәngilik ómirding jyrymyn" degendey, "men qazaq últynyng azamatymyn" dep qúlaghyna sybyrlaghanday... Ólimge qimaydy ekensin.

- Ata-anasy últynnyng úly bol, qajetsinse qúly bol, degen amanatyn aitypty, - dedi dosy Astanadaghy Diqan Hamzabekúly.

...Batyrjandy óltirgen qanisher esirtkige elirip, balkonnan qúlasa, anasy qayghydan jylgha jetpey dýnie salghan-dy.

 

Tabyl QÚLYYaS, Qazan qalasy.

«Egemen Qazaqstan», №386-388 (25785) 24 QARAShA SEYSENBI 2009 JYL

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1200
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1094
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 830
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 967