Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Janalyqtar 3027 0 pikir 7 Qarasha, 2009 saghat 09:28

ALASh ARYSTARYNYNG SONGhY TÚYaGhY

Belgili abaytanushy ghalym, Mem­­le­kettik syilyqtyng laureaty Qayym Mú­hamedhanovtyng esimi ziyaly qa­uymgha jaqsy tanys. Alash kó­sem­derining tizesinde oty­ryp er­jet­ken ol jas alshaq­ty­ghyna qara­mastan dana Múh­tarmen dosjar bolyp, jaqsy ma­ghynada "jan­tor­syghy" atandy. Sonau eluin­­shi jyl­dardyng basyn­da jiyr­ma bes jylgha sottalyp, amal­­syzdan azap pen mazaq lageri­ning dәmin tatyp kel­geni de shyn­dyq. Sonda onyng Qa­zaq Ke­nestik Sosialistik Respub­likasy gimni­ning avtory ekendigi de eske alynbaghan. Áuezovting kenesi­men gimn jónindegi bayqaugha qatysyp, jenim­paz atanghanda onyng jasy nebәri 27- de ghana bolatyn.

Belgili abaytanushy ghalym, Mem­­le­kettik syilyqtyng laureaty Qayym Mú­hamedhanovtyng esimi ziyaly qa­uymgha jaqsy tanys. Alash kó­sem­derining tizesinde oty­ryp er­jet­ken ol jas alshaq­ty­ghyna qara­mastan dana Múh­tarmen dosjar bolyp, jaqsy ma­ghynada "jan­tor­syghy" atandy. Sonau eluin­­shi jyl­dardyng basyn­da jiyr­ma bes jylgha sottalyp, amal­­syzdan azap pen mazaq lageri­ning dәmin tatyp kel­geni de shyn­dyq. Sonda onyng Qa­zaq Ke­nestik Sosialistik Respub­likasy gimni­ning avtory ekendigi de eske alynbaghan. Áuezovting kenesi­men gimn jónindegi bayqaugha qatysyp, jenim­paz atanghanda onyng jasy nebәri 27- de ghana bolatyn.

Áuezov demekshi, ol úly ústa­zynyng kenesimen jasynan Abay­dyng aqyndyq mektebin zertteumen ainalysqan. Biraq, ókinishke qa­ray, kandidattyq enbegi tәrkile­nip, jogharyda aitqanday, sotta­lyp kete barghan. Alayda, qaysar Qayym borkemiktenip, jasymaghan. Sonyng aighaghynday, sonynda Abaydyng aqyn­dyq mektebi turaly tom-tom ki­taptary qaldy. Al egemen el atanyp, tәuelsizdikke qol jetken shaqta ke­shegi Alash kósemderi tura­ly óndirtip jazghan da osy Qayym edi. Sonyng basym bóligi Semeydegi respub­liy­ka­lyq Abay qory men Almatydaghy "Atamúra" baspasy­nyng qamqo­r­ly­ghymen "Abaydyng aqyn shәkirt­teri" jәne "Abay múra­gerleri" degen atpen jaryqqa shyqqany da kózi qaraq­ty oqyr­mangha belgili. Qayym agha­nyng sol shaqta óndirte enbek ete jýrip, kezinde Jýsipbek pen Múh­tar shy­ghar­ghan "Abay" jurnaly qayta jaryq kórgende oghan bas-kóz bol­ghan "Pa­ryz" shygharma­shylyq to­by­na jetek­­­shilik etkeni óz aldyna bir әngime.

Aytty-aytpady, Qayym Mú­­­hamedhanúly sol shaqta jasy sek­senge taqap qalghanmen hakim Abaydyng artyndaghy ólmes, óshpes múrasyn keyingi úrpaqqa múrty qisaymaghan qalpynda jetkizu maq­satynda bir kisidey-aq enbek sinir­di. Sol qajyrly enbegi memle­kettik dengeyde atalyp ta ótildi.

Qayym aghany qalyng júrtshy­lyq sonymen birge qarymdy jazu­shy-dramaturg, tamasha audarma­shy, sonday-aq birneshe buyn ókilderin, tәrbiyelegen úlaghatty ústaz retinde de jaqsy biletin. Basqalardy ait­pa­ghanda, keshegi Kәmen, býgingi Ázilhan aghalarymyz Kәkendi ústaz tútyp, qúrmet kór­setip jatatynyn kózimiz kórdi, qúlaghymyz estidi. Ústaz demekshi, Semey pedagogika ins­tiy­tu­tynda úzaq jyldar qyzmet etken ol ke­she­gi kenes zamanynda osyndaghy qazaq tili men әdebiyet fakuliteti ospadarlyq sayasatpen jabylghaly jatqan shaqta oblys basshylary­nyng biri, әdebiyet pen mәdeniyetting shyn janashyry bola bilgen Ekey­bay Qashaghanov syndy azamatpen tize qosa otyryp saq­tap qalghany da júrttyng esinde.

IYә, ghalym Qayym ghylymda qor­ghanudy emes, tek shabuyldap qamal aludy ghana maqsat tútty. Áytpese, bergi "jylymyq" ke­zeni­­nen bastap ghylym doktory atanugha shyndap úmtylsa, búl asa qiyn sharua emes-ti. Sonday-aq ardaqty aghamyz úzaqqa so­zylghan qyzyq ta qily ómir jo­lynda mansap ta qumaghan. Ras, qanjar­dyng jýzindey qylshyldap túrghan shaghynda Se­mey­de janadan qúry­lyp jatqan Abaydyng respub­liy­ka­lyq әdebiy-memorialdyq múra­ja­yynyng tizgi­nin qolyna alyp, ony bilgirlikpen qalyptastyrugha bir kisidey ýles qosqany bar. Ol atalghan múrajay­dy órkendetu júmysynan búdan keyin de syrt qalmaghan. San qyr­ly talant iyesi­ning ózining jәne audarma piesa­lary osyndaghy Abay atyn­daghy sazdy-drama teatrynda ýzbey qoyylyp jatatyn.

Mine, osynday ómiri ónegeli jannyng baqilyq bolghanyna da bes jyl bolyp qalypty-au! So­dan beride onyng artynda qalghan mol múra­syn jinastyryp jaryq­qa shygharu, ayauly esimin el esinde qal­dyru maqsatynda qanday jú­mys­tar atqa­ryl­dy, qaysysyna ýl­gere almay jatyrmyz degen maz­mún­daghy saual­dargha jauap izdep kórelik. Osy orayda birden ai­tayyq, atqarylghan júmystar da jetkilikti, sonymen birge әli kýn­ge deyin ayaqsyz qalyp kele jatqan sharualar da bar­shylyq.

Solardy ret-retimen bayandau­gha kóshsek, eng aldymen, ghalymnyng basy qaraytylyp, qabirining qasy­nan eskertkish túrghyzyldy. Mú­nyng syrtynda internetten oghan arnal­ghan sayt ashylyp, Q.Múha­med­han­úly atyndaghy "Bilim jәne mәde­niyet ortalyghy" qoghamdyq qory qúryldy. Búl sharuanyng bәri Kәkenning balalarynyng kýshi­men atqaryldy. Olar sonymen birge, әke­lerining artynda qalghan múra­laryn jinas­tyryp, jaryqqa shy­gha­rugha da bir kisidey atsalysyp keledi.

Keyingi iygilikti sharuagha negi­zinen Túrsyn Júrtbay, Ghabbas Qabyshúly syndy jazushylar men Didahmet Áshimhanúly, Núrlan Isabekov sekildi baspagerler bas­kóz bolyp otyrghandyghyn aitpas­qa bolmaydy. Sóitip, býgingi kýnge deyin belgili abaytanushy ghalym­nyng kóp tomdyq shyghar­ma­lar jiy­na­ghynyng alty tomy jaryq kórip ýlgerdi. Al onyng aldynda "Qayym turaly sóz" atty estelikter jina­ghy men "Qayym jәne Karlag" atty kitap jaryq kórgen edi. Múnyng bәri ghalymnyng 90 jyl­dyghy qar­sanynda qolgha alynghan sharua­lar. Sol tústa Kәkenning mereytoyy alys shetel­derde de atalyp ótilgeni halqymyz ýshin ýlken abyroy boldy. Aytalyq, 2006 jyly Ame­riy­ka Qúrama Shtat­tarynyng Kaliy­for­niya shta­tyn­da ghalymnyng bey­nesi salynghan poshta markisi shygha­ry­lyp, al Montana shtatyn­daghy uniyver­siytetting resmy saytyn­da ol jó­nin­­degi povesti jariya­landy.

Býginde Shyghys Qazaqstan ob­ly­sy әkimining orynbasary bolyp jemisti qyzmet atqaryp jatqan bel­gili telejurnalist Maqat Sa­dyq­­tyng "Alash jәne Qayym Mú­ha­­med­han­úly" atty derekti tele­­­filimi tý­sirilip, Semey peda­go­­gika ins­tiy­tuty tarapynan ghalym­nyng alpys jyl túrghan ýiine eskertkish me­mo­rialdyq taqta ornatylatyny da osy kez.

Ghalymnyng 90 jyldyghy qar­sanynda atqarylghan iygi sharalardy aita otyryp, keybir "әttegen-ay­lar­dan" ainalyp ketkenimiz jón bolmas. Mәselen, sol tústa sol kezdegi oblys, qala basshylarynyng atyna Almaty, Astana, Semeydegi ziyaly qauym ókilderinen Semeydegi bir kóshege jәne ózi alpys jylgha juyq qyzmet istegen pedagogika instituty men tughan jeri Qarasu auylyndaghy orta mektepke Qayym Múhamedhanúlynyng esimin berip, onyng syrtynda keshegi Alash astana­sy bolghan qalada eskertkishin ornatu jóninde tilek-úsynystar qarsha boraghan. Biraq, ókinishke qaray, sol tilekterding bәri ayaqsyz qalghan.

Býginde keshegi Alash arys­­tarynyng songhy túyaghynyng ómirden ozghanyna da biraz bolyp qaldy. Endeshe, kýn tәrtibindegi búl mә­selening sheshimin saghyzsha so­zuy­myzd­yng jóni qaysy? Múnda qala­nyng naq ortalyghynda "Inter­na­sionali" degen kóshe bar. Abay­dyng qoryq-múrajayy men Abay atyn­daghy sazdy-drama teatry Abay kó­she­sin qiyp ótetin osy kóshe boyyn­da. Son­dy­q­tan da bo­lar, qa­lyng júrtshylyqtyng ortaq tilegi osy kóshe atauy ardaqty aqsaqal­dyng esimimen auystyrylsa degenge sayady.

Olay bolmaghan kýnde qala orta­ly­ghynda әli kýnge deyin myzghymay túrghan Lenin kóshesin Qayym esi­mi­men almastyrsaq, nesi aiyp? Múny bir deniz.

Ekinshiden, eskertkish jayyna keletin bolsaq, búl ónirde basshy­lar auysqannan bergi jerde búl mәselede ózgeris-janalyqtar joq ta emes. So­nyng aighaghynday, búr­naghy jyl­da­ry bolashaq eskert­kish­ting orny men av­tory anyqtalyp, alghashqy joba da ómirge kelgen edi. Biraq, ókinishke qa­­ray, myna dagh­darys­ty jaghdayda oghan qajetti qarjy taptyrmay túrghan se­kildi. Sondyqtan onyng týbegeyli she­shimine Ýkimet pen últ­jan­­dy mesa­nattar aralasyp jatsa, qanekiy!

Endi bes-alty jyldan song Qa­yym aghanyng jýz jyldyq merey­toyy da kelip jetedi eken. Al ol sonshalyqty kóp uaqyt emes. Sol sebepten de, әlgindey mә­se­lelerdi keyinge syrghyta ber­mey, qazirden qamdanghanymyz jón bolar. Alash arystarynyng songhy túyaghy onday qúrmetke әbden layyq!


Dәulet SEYSENÚLY, Semey.

«Egemen Qazaqstan»№368 (25765) 07 QARAShA SENBI 2009 JYL

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2018
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2436
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2016
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1586