Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 3217 0 pikir 4 Qarasha, 2009 saghat 09:06

Quandyq Tanabas. Qazybek bi, Múhtar Áuezov kóshelerin sayajaydan izdeniz

Pavlodar qalasynyng naq qiyr shetindegi soltýstik ónerkәsip audanynda Lesozavod dep atalatyn shaghyn aumaq bar. Júrttyng bau-baqshasy, sayajaylary, «bәrine týsinikti tilmen» aitqan kezde, dachalary osy Lesozavodtyng ishinde ornalasqan. Qalanyng búl sayajayly aimaghynda әdemi alma aghashtary men biren-sarang ýishikterden basqa Qazybek by men Mәshhýr Jýsip Kópeydin, Ermúhan Bekmahanov pen Jýsipbek Aymauytovtyn, Múhtar Áuezov pen  Júmat Shaninning jәne Sabyr Shәripovting  qysqa-qysqa  oyqysh kósheleri de bar eken.

Shahar kósheleri jayly

Pavlodar qalasynyng naq qiyr shetindegi soltýstik ónerkәsip audanynda Lesozavod dep atalatyn shaghyn aumaq bar. Júrttyng bau-baqshasy, sayajaylary, «bәrine týsinikti tilmen» aitqan kezde, dachalary osy Lesozavodtyng ishinde ornalasqan. Qalanyng búl sayajayly aimaghynda әdemi alma aghashtary men biren-sarang ýishikterden basqa Qazybek by men Mәshhýr Jýsip Kópeydin, Ermúhan Bekmahanov pen Jýsipbek Aymauytovtyn, Múhtar Áuezov pen  Júmat Shaninning jәne Sabyr Shәripovting  qysqa-qysqa  oyqysh kósheleri de bar eken.

Shahar kósheleri jayly

Býginde qala ishindegi 315 kóshening sausaqpen sanarlyqtayy ghana qazaqsha atalghan. Al oryssha ataulardy tipti jik-jigimen bólip qarastyrugha bolady. Mәselen, qalanyng ónerkәsiptik bóliginde Torgovaya, Tovarnaya, Transportnaya, Kirpichnaya, Puteyskaya, Metallurgov, Stalevarov, Himikov kósheleri jatsa, keshegi kenestik dәuirdi eske týsirip, tipti Reseyding tarihy qayratkerlerin úlyqtaytyn Pervogo Maya, Krasnoarmeysev, Komsomoliskaya, Molodogvardeysev, Kutuzov, Suvorov, Ermak, Miniyn, Ryleev, Bestujev, Malahov, Sareva, Muraviev kósheleri bar. Oghan qosa әli kýnge sheyin Leniyn, Yakov Gering, Dimitrov kóshelerining aty saqtalghan. Múnday «әigili adamdardyn» atyna berilgen kósheler sany barlyq qalamyzdyng kóshelerining 47,8 payyzyn qúraydy. Pavlodar qalasy kóshelerining ataularynda geografiyalyq sipatqa da toqtaugha bolady. Jaltyrap jatqan Moskva, Rossiyskaya, Leningrad, Arhangelisk, Barnaul, Kislovodsk, Dnepropetrovsk, Novosibirsk, Kubanskaya, Omsk, Penza, Ladojskaya, Lenskaya, Smolensk, Murmansk, Chelyabinsk, Krasnoyarsk, Volochaev, Kislovodsk, Lunnaya, Solnechnaya kósheleri sózimizge dәlel. Búl tek oryssha atalghan qala kóshelerining bir bóligi ghana jәne qala ishinde ornalasqandary.

 

«Qudalanghan» kósheler jayly

Mәselening mәnisi atalmysh kóshelerding býgingi jay-kýii, sapasynda emes, ornalasqan aimaghynda. Al Lesozavod - Pavlodar qalasynyng soltýstik bóligindegi eng shetki aumaqtardyng biri bolyp sanalady. Kezinde aghash kesu zauyty bolghandyqtan, osylay atalghan. Key qala túrghyndarynyng búl jerde sayajaylary bar. Kenes ókimetining qúldyraghan túsynda dәl osy aimaqtaghy bos kóshelerge qazaq halqynyng birtuar azamattarynyng esimderin beru úigharylghan eken. Mәselen, «Ulisy nashego goroda» kitabynda Qazybek by men Mәshhýr Jýsip Kópeydin, Júmat Shaninning esimderi 1991 jyly, Ermúhan Bekmahanov pen Jýsipbek Aymauytovtyng jәne Múztar Áuezovting esimderi 1990 jyly kóshe atauyna berilip, resmy týrde bekitilgendigi jazylghan. Biraq, tәuelsizdik kelgenimen atalmysh kóshelerding mәselesi býginge sheyin de sheshimin tappaghan. Onomastika komiyteti arystarymyzdyng esimin bau-baqshalardyng ishindegi joldardan qala ortalyghyndaghy kóshelerge kóshiremiz dep uәde bergeli qashan. Qala halqynyng kóp bóligi búnday kóshelerding bar ekenin de bilmeydi  eken.

Al osy «qudalanghan» kóshelerding jaghdayy aitpasaq ta belgili bolar. Degenmen de qayran keshegi babamyz, 13 jasynda dau aitqan qaz dauysty Qazybek by kóshesining taghdyry bólek. Strunina jәne Potapov kóshelerining arasynda jatyr. Oghan qosa bastapqy kezde aty da dúrys bekitilmegen eken. «Kazybeka pereulok» dep berilipti. Tegi kóshe atauyn bekitkende «aqylmandar» by sózin artyqsynghan bolar. Oghan qosa Qazybek biyding túiyq kóshesi bar joghy on shaqty jer ýidi qamtidy eken. Al qazaqtyng tarihshy ghalymy, Bayanauyl audanynyng tumasy Ermúhan Bekmahanov kóshesi tap sayajaydyng ishinde ornalasqan. Bir qyzyghy Bekmahanov kóshesi qala kartasynda da, telefon anyqtamalyghynda da joq bolyp shyqty. Engizilmegen eken. Sanda bar, sanatta joq Bekmahanov kóshesindegi 20 ýige telefon symdary da tartylmaghan. Tirshilik joq siyaqty bolyp kórinedi. Keshegi kenestik kezende shyndyqty jazyp, 25 jylgha sottalghan tanymal tarihshy Ermúhan Bekmahanovty býginde, mine, qudalaudyng ózge bir soraqy týri shyghypty. Kereulik «qudalau».

Aymauytov, Shaniyn, Shәripov kóshelerining de jaghdayy dәl osynday. Áli kýnge deyin Kopeeva dep atalyp, Lesozavod kentinde jatqan kóshening de baghy ashylar emes. Sol siyaqty úly klassiygimiz Múhtar Áuezovting de esimi qorlanyp, orys orfografiyasymen Auezova dep jazylghan. S.Torayghyrov atyndaghy Pavlodar memlekettik uniyversiytetining rektory Erlan Múhtarúly Arynnyng aituynsha, ol bastaghan ghylymy kenes pen bir top ziyalylar qauymy aldaghy uaqytta Mәshhýr Jýsip Kópey men Múhtar Áuezovting esimderin  qala ortalyghyndaghy basty kóshelerding birine bermekshi. Tek bәrin uaqyt kórsetedi.

 

Oytýier

Býginge deyin Pavlodar oblysy ýshin onomastika, qazaq tilining mәselesi sheshimin tappaghan kýrdeli problemalardyng qatarynda qalyp otyr. Óitkeni, jergilikti basshylyq «jabuly qazandy jabuly kýiinde» qaldyra berudi ýirenshikti әdetke ainaldyrghan. Al Onomastika jónindegi Zang talaptary boyynsha, bir túlghanyng esimin bir eldimekende eki kóshege qonggha bolmaydy. Yaghni, Lesozavod aumaghynyng sayajaylaryndaghy arystarymyzdyng esimderimen atalghan kóshelerdi týgelimen joyyp, qayta tirketu qajet. Al búl mәsele  daghdarys jaghdayynda edәuir shyghyn әkeledi eken. Sonday-aq, keybir adamdar tobynyng tabandy qarsylyghyn tughyzu qaupi de joq emes.  

 

Kózqaras

Erlan Múhtarúly Aryn, S.Torayghyrov atyndaghy Pavlodar memlekettik uniyversiytetining rektory, ekonomika ghylymdarynyng doktory, professor:

Býgingi kýnge sheyin jer-su, kóshe ataularyn qazaqshalandyru júmysynda aimaq boyynsha ghana emes, respublika kóleminde qalyptasqan jýie joq. Pavlodar qalasyndaghy  Aymauytov, Áuezov, Shaniyn, Shәripov, Qazybek by siyaqty kóshe ataularynyng qala shetindegi sayajay telimderi arasynda qaluynyng da sebebi sol. Onomastika komiytetining taldau, saraptau júmystary әlsiz. Mәselen, úly aqynymyz Abaydyng esimi tar bir kóshege berile saldy, sonda Abaydyng esimi qala ortalyghyndaghy basty kóshelerding birine layyq bolmay shyqqany ma? Nemese Shoqan Uәlihanov atyndaghy kóshening týrin kóriniz. Qala týgil, auyl ishindegi kósheden qorqynyshty. Maghan osynyng barlyghy mazaq siyaqty kórinedi. Al osynyng barlyghyn kóre jýrip, bizding de qúr qol otyrmay, tyndyryp jatqan isterimiz bar. Uniyversiytet qúramyndaghy arnayy ghylymy kenes Mәshhýr Jýsip Kópeydin, Malaysary tarhan men Bógenbay batyrdyng esimderine kóshe berudi talap etip, júmys jýrgizude. Biraq, bizding úsynystarymyzgha resmy týrde әli jauap qaytarylghan joq. Áriyne, bizding bastamamyzgha qarsy shyghatyn keri pighyldy adamdar bar. Biraq, qala halqynyng kóp bóligi kóshe ataularynyng qazaqsha ataluyn qoldaydy. Oblys әkimi Baqytjan Saghyntaev ta aimaqtaghy onomastika mәselesine alandauly ekenin bayqatty. Aldaghy uaqytta búl mәsele sheshimin tabatynyna senimdimin.

 

Arman Qani, aqyn, «Ertis didary» gazetining bas redaktory

Búl - onomastika sayasatyndaghy ong ózgeristerge jergilikti keybir toptardyng tabandy qarsylyq kórsetu jaghdayatynan tughan qúbylys. Olar oblys aumaghynda ózge últ ókilderining sany basym ekenin basty dәiek retinde algha tartqanymen, últy ózge jerlesterimizding kópshiligi  eldimekender men kóshe ataularynyng egemendik kezeni ruhymen say ózgertu mәselesine týsinistikpen qaraydy.

Aytalyq, Reseydegi jәne Qazaqstannyng ózge qalalaryndaghy siyaqty Pavlodardaghy Lenin kóshesining atauyn ózgertu jóninde baspasóz arqyly úsynys jasap edik, ózgelerdi aitpaghanda, búryn partiyalyq, kenestik qyzmetterde istegen últy qazaq qart kommunister men soghys jәne enbek ardagerleri «Proletariattyng úly kósemin» mәngilik qúrmetteudi barynsha jaqtaytynyn aiqyn tanytyp, bilek sybanyp shygha keldi...  Al  oblys ortalyghyndaghy basty kóshelerge qazaq-jonghar soghysynda el tәuelsizdigi ýshin shayqasqan qaharmandardyng esimin beru turaly mәsele qozghalghanda, aqsaqaldarymyz  rulyq belgileri boyynsha jiktelip, bir-birimen pikir talastyryp, bir mәmilege kele almady. Demek, aimaqtaghy onomastika sayasatyndaghy irkilis ýshin tek ózge últ ókilderine ghana kýmәnmen qaraugha negiz joq.

Jәne bir eskerer jayt: kenestik kezende M. Áuezov, J. Kópeev (dúrysy Mәshhýr Jýsip) tәrizdi úly túlghalardyng esimderi Pavlodar qalasy shetindegi yqsham audandardaghy sholaq kóshelerge qasaqana berilgendikten, osy oraydaghy mәsele týiini tipti shiyrshyqtalyp tastalghany. Óitkeni, onomastika jónindegi Zang talaptary boyynsha, bir túlghanyng esimin bir eldimekende eki kóshege qonggha bolmaydy. Qyzyl komissar Dzerjinskiy atyndaghy kósheni әlemdik dengeydegi úly ghúlama Q. Sәtbaevtyng atyna auystyru isi әlgindey jaytqa baylanysty qiyndyqpen jýzege asyryldy.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2096
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2514
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2187
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1619