Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Janalyqtar 5509 0 pikir 27 Aqpan, 2014 saghat 08:57

Qabdesh Júmadilov. Ajaldan qashqan

Ospanovtar otbasyna bir ýl­ken uayymnyng ilikkenine de birneshe aidyng jýzi boldy. Jay uayym emes, bas qatyrar, qabyrgha qayystyrar auyr qayghy. Osy ýiding kelini Balhadishanyng boyyna ýshinshi perzent qalay bitti, solay búlardyng bastaryna qara búlt ýirilgen. Qalypty jaghday bolsa, búl ózi – qayghy emes, quanatyn nәrse ghoy. Qazaqtyng bayaghy zamany basta túrsa, mún­dayda aghayyn-tuysty jinap “qaryn toy” jasap ta jiberer edi. Amal ne, búl kýnde bolashaq sәbiyding quanyshy aiyqpas qay­ghygha ainalyp otyr.

Ospanovtar otbasyna bir ýl­ken uayymnyng ilikkenine de birneshe aidyng jýzi boldy. Jay uayym emes, bas qatyrar, qabyrgha qayystyrar auyr qayghy. Osy ýiding kelini Balhadishanyng boyyna ýshinshi perzent qalay bitti, solay búlardyng bastaryna qara búlt ýirilgen. Qalypty jaghday bolsa, búl ózi – qayghy emes, quanatyn nәrse ghoy. Qazaqtyng bayaghy zamany basta túrsa, mún­dayda aghayyn-tuysty jinap “qaryn toy” jasap ta jiberer edi. Amal ne, búl kýnde bolashaq sәbiyding quanyshy aiyqpas qay­ghygha ainalyp otyr.

Nege olay dering bar ma, son­ghy jyldarda shyqqan búl elding zany solay. Aspan asty bizdiki deytin astamshyl memleket óz­deri de bayqamay, halqynyng sanyn milliardtan asyryp jibe­ripti ghoy. Endi tizgindi tejemese bolmaydy. Tuatyn balanyng sanyna shek qong kerek. Memleket bo­yynsha qytay otbasyna bir bala, qazaq siyaqty az últtargha – eki bala. Odan asyrsan, basyna pәle tilep alghanyn: qomaqty aiyp tóleysin, qyzmetinnen quy­lasyn. Kýnkóris­ten qaghylyp qana qoymay, sayasatqa qarsy adam retin­de әr aluan tergeu-tekseruden ótkizip, it terisin basyna qaptaydy.
Úrpaq qamy ýshin búl otbasy oghan da kónuge bar edi. Biraq bú­lardyng soghan qoly jetpey otyr ghoy. Búlardy odan da qatal jaza kýtip túr. Ýshinshi balany qaytken kýnde de jaryq dýniyege әkelmeu kerek eken. Búl elde onyng amal-aylasy kóp-aq: týsik tastatady, odan uaghy ótip ketse, anasynyng ishinen jaryp alady. Eki qabat әielder erekshe ti­zim­de. Jasyru mýmkin emes, jas әielderdi ay sayyn kelip, tek­se­rip túrady. Bolashaq sәbiyding kó­zin qúrtqansha, polisiya men aku­sher dәri­gerlerde tynym joq.
Ne kerek, osy zang alghash shyq­­qannan beri medikter jas nәrestelerdi qynaday qyrdy ghoy. Aldymen pyshaqqa týsetin – búryn múndaydy kórmegen, saqtanudy da bilmeytin qazaq әiel­deri. Ata-anadan, kýieuinen rúq­sat súrau joq. Auyl әiel­derin arbagha tiyep alyp ketedi de, eki-ýsh kýnnen song bilgenin istep qaytarady. Al búghan deyin kóp qúr­saq kóterip, jatyry júqar­ghan әielder múndaydy kótere almay ólip ketedi eken. Oghan jauapker bolatyn eshkim joq. Alla-ay, anasynan jaryp alghan, ne zorlap bosandyrghan sәbiyler ishten shyr­qyrap, jylap týsedi deydi. Biraq olargha da raqym joq, sharanasy keppegen kýii shúqyrgha tastay salady. Qytayda bir nauqan bastalsa, ony qostaytyn belsendi­leri de dayyn túrady. Úrangha ýn qosyp, ózin pishtirgen erkekter men jatyryn budyryp tastaghan әielder qanshama. Oralbay pish­ti­­rilgen bir erkekti óz kózimen kór­di. Átekke ainalghan erkekting ru­hy sónip, ensesi mýlde týsip ketedi eken...
Osyndaylardy estip-bilip, kórip jýrgen Oralbay qart kelini Balhadisha auyr ayaqty degendi esty salysymen, qalada túratyn úl men kelindi bastauyshta oqityn eki qyzymen birge auylgha kóshirip alghan. Auyly alys emes-ti, Shәueshekten on shaqyrymday jerdegi Jalghyzaghashta. Balasy Qabdi­raqym sodan beri, amal joq, qaladaghy qyzmetine eki ayaqty motosekilin dyryldatyp, auyldan qatynap jýr.
Oralbaydyng oiy iske assa, kelinin auylda bosandyryp, ne­meresin eshkimning kózine týsirmey sinirip әketpek. Jeke qojalyghy bar, aumaqty qorajayda ózderi ghana túrady. Keyin bala mәse­lesi sóz bolsa, “Qúday, jarylqap, bәibishemning ózi tuyp aldy” dey salmaq.
Apyray, búl qazaqqa tóngen zaualdyng aldy-arty bola ma, joq pa?! Ana bir jyldary, “ha­lyq kommunasy” kezinde ýy basy týtin shyghartpay, ortaq qazangha telmirtip, bir qorlap edi, mynasy odan da ótip ketti. Áytpese, úrlyq qylghan adamsha óz balandy el kózinen jasyryp, úrlap tudyrdy degen ne súmdyq?! Bolashaq úrpaq jaryq dýniyege kelmey jatyp pyshaqqa týsetindey, ol nәrestelerding jazyghy ne? Búl elde kóp bolsa, qytay kóp shyghar, Shynjandaghy bir million qazaq kimning qazanyna týsipti? Kimnen tamaq súrapty? Qayta, sol ishkeridegi qalyng qytaydy osy el etpen, astyqpen qamdap otyrghan joq pa?
Óz basy jetpegen son, uniyversiytet bitirgen oqymysty úly Qabdiraqymnan súraydy ghoy. Ol da yzadan jaryla jazdap jýr­se kerek, jauaby tym qapaly әri qysqa boldy:
– Oi, kóke, búl elde miyl­liard­tan astam halyq baryn jana bilip jýrsing be? Sondyqtan biz­de adamnyng baghasy tym arzan! – deydi, týr-túlghasy әkesi­nen au­may qalghan, otyzdyng ishin­degi jas jigit. – Mәselen, kassada myn-milliard dollary bar bay adam bir tengeni aqsha dep sanay ma, búl da sol siyaqty. Qytayda adam kóp, jer tapshy, dýniyege artyq auyzdy әkelgisi kelmeydi.
– Endeshe, óz qytayyn shektey bersin, qazaqta nesi bar? – deydi úlynyng jauabyna kónili tolmaghan Oralbay. – Mening nemerem Qytaydyng yrysyn ishe me?
– Ne isteysin, zang júrttyng bәrine ortaq.
Ásili, Oralbaydyng túrmys-kýii jaman emes-ti. Ana jyly osy manaydaghy qalyng tórtuyl Qazaqstangha qoparyla kóshkende, búl Ýrimjide oqityn jalghyz úlyna qaraylap, óz qystauynan qozghalmay qalyp qoyghan-dy. Elden aiy­rylyp, qúlazyp qalghany bolmasa, múndaghy tirligi jaman bolghan joq. Aldy-artyna qaramay asyghys kóshken elding júr­tynda kóp mal, dýniye-mýlik qalmady ma, sol iyen qalghan dýniyeden biraz dәulet jinap alghan. Keyin reforma túsynda óz aldyna jeke qojalyq qúryp, dónge­lenip bayyp aldy... Baylyqty qoyshy, tәiiri, dýnie – qoldyng kiri. Endigi armany – sol dýniyege ie bolatyn múrager neme­re sýi. Shýkir, qoldary qúr emes, Qabdiraqymnyng ýielmeli-sýiel­meli eki kishkentay qyzy bar. Ýlkeni – besinshide, kishisi – ýshin­shide oqidy. Alayda qyz bala – jat-júrttyq qoy. Ázirshe sening balang bolghanymen, keyin óz órisin tauyp ketedi... Degenmen, Alla-taghala osy joly Oralbaydyng tilegin beretin siyaqty. Jaqynda Qabdiraqym kelinshegin qaladaghy tanys dәrigerine ertip baryp, uziyge týsirgen eken, ishte qosh­qarday úl jatqan kórinedi. Tәnirim-ay, kishkentay shýmetayy әlden-aq kórinip túr deydi.
Sony estigendegi Oralbaydyng quanyshyn aityp-súrama! Dereu bir aqsarbasyn aityp soyyp, bir ýili jan kishigirim toy jasaghan... Biraq osydan keyin-aq Orekennen maza ketti. Endi ol bolashaq nemerening ómirin saqtap qaludyng әraluan joldaryn oilastyra bastaghan. Bir inisi men qaryndasy ana jylghy “kóshpen” birge Qazaqstangha ótip ketken. Anda-sanda hat kelip túrady. Aytystaryna qaraghanda, shekaradan tym alystap ketpey, myna túrghan Ýrjargha qonystanghan kórinedi. Endi, mine, olardyng da bir kәdege jaraytyn kezi keldi. Oralbay shamasy kelse, kelinning aiy-kýni jetkenshe, úl men ekeuin arghybetke asyryp jibermek. Sol ýshin, Qabdiraqymgha ózi aityp otyryp, tuystaryna hat jazdyrdy. Solar “jedel týrde Balhadisha men Qabdiraqymgha shaqyrtu qaghaz jibersin” degen. Ekeui aman-esen arghybet asyp, Oralbaydyng nemeresi atajúrtqa baryp tusynshy! Bәlem, qytaylar ne istey alar eken?!
Sodan beri de eki-ýsh aidyng jýzi boldy. “Shaqyrtu” degen pәlesi kelmey jatyr. Saqtyq ýshin tuystaryna úl men kelinning jedel jolaushylau sebebin ashyq aitpaghan-dy. Ondaghylar arqalaryn kenge salyp, “kýzge deyin bir keler” dep otyr ma, kim bilsin. Al tayauda jazghan hattarynda “búrynghyday emes, qazaq ókimeti “shaqyrtu” aludy qiyndatyp jiberdi. Bir kisimiz Astana jaqta sol qaghazdyng sonynda jýr” depti. “Ashqa tartqan – keshke tartady” degen osy da... Oralbaydyng oiynsha, sondaghy qazaq ókimeti shettegi qandastaryna salghyrt qaraytyn siyaqty ma, qalay? Ana jyly balany shekteu zany shyghyp, qytaylar ishtegi nәresteni shetinen qy­ryp jatqanda, “Qazaqstan ókime­ti qazaq saltyna, әri adamshylyqqa qarsy búl zangha narazylyq bildirip, óz qandastaryna ara týsedi eken” degen bir daqpyrt sóz shyqqan-dy. Biraq ol ýmit aqtalmady. Shynjandaghy bir million qazaqtyng jas tólin qy­taylar kóktey oryp jatqanda, bir auyz sóz aitugha jaramady ghoy.
“Qauping neden bolsa – ajalyng sodan” degen ghoy. Sóitip jýrgende, Oralbay otbasyna ayaqastynan qauip tónip, is shataqqa ainaldy. Qansha jasyrghanmen, búl kýnde kimning auzyna qaqpaq bolasyn. Oralbaydyng da ózine je­terlik baqkýndes, qas­kóileri bar bolatyn. Bar bolsang kóre almaytyn, joq bolsang bólip bere almaytyn sol bayaghy qazaq. Qalanyng bergi Qaradóng jaq she­tin­de bir alypsatar tanysy bolushy edi. Tanys bolghanda, it qasynysqanday, sauda-sattyq baylanys. Bir kýni “kókke shyqqandy” syltauratyp, qasyna әielin ertip, sol kele qalypty. Oralbay syr aldyrmay, etin asyp, araghyn qúiyp, kýtip attandyrghan. Olar aiy-kýni jetip otyrghan Balhadishany kór­di, әriyne. Ýshinshi balanyng zannan tys ekenin de ishterine týiip qoydy... Ne kerek, solar attanyp ketken son, arada eki-ýsh kýn ótpey, qala jaqtan bir top adam sau ete týsti ghoy... Sóitse, әlgi alypsatar tynshy kórinedi. Qy­tayda ejelden beri kele jatqan “Bauja tәrtibi” boyynsha, әr on ýige bir tynshy qoyylatyn bir tútas jýie bar-túghyn. Sirә, sol jýie әli de júmys isteytin bolsa kerek.
Kelgender – eki qytay, bir qazaq. Ýshting biri – әiel eken. Olar taq bir úryny qylmys ýstinde ústaghanday qaharyna mine keldi. Qalalyq tuyt baqylau komiytetinen keldik deydi. Úrsu-zeku, qorlau óz aldyna, Balhadishany dereu qalagha aparyp, ishindegi balasyn jaryp almaq. Beyne, balanyng iyesi solar siyaqty. Qabdiraqym qaladaghy júmysynda bolatyn. Oralbay qazirgi sayasatty da, mynalardan qútylu onay bolmasyn da bilip túr. Alayda, jorta bilmestikke salynyp, auyldyng oqymaghan, qaranghy shalynyng keypine kirip aldy.
– Au, senderding qanday qaqy­laryng bar mening nemeremde? – degen dausyn kótere kijinip. – Mening kelinim qansha bala tusa da óz erki emes pe?
Múnyng aitqan sózin tilmәsh qazaq qytayshagha audaryp, sonan song olardyng sózin búghan qazaqsha týsindirgenshe biraz uaqyt ótti. Sol bayaghy myng ret estigen jarapazan. Memleket sayasaty, últtar tendigi... Oralbay bәrin bilip túrsa da, óp-ótirik týsin­bestikke salyp túr.
– Ózge júrtty ne qylsang da ózing bil, mening nemeremde shar­ualaryng bolmasyn. Men balalarymdy ózim baghyp-qaghamyn. Óki­metten kók tiyn kómek súramaymyn. Otbasyn asyraugha malym da, jerim de jetedi! – dep qasaryp túryp aldy.
Búl aralyqta dәriger әiel Balhadishany onasha bólmege aparyp, tekserip jatqan. Bir uaqytta dalagha shyghyp:
– Ishtegi nәrestege – jeti ai. Bosanuyna әli eki ay uaqyt bar, – dedi top bastyghyna bayandap.
– Bәribir anasyn qalagha әke­tu kerek! Balany jaryp alghannan basqa amal joq, – dedi or­saq tis qytay dәrigeri qatulana sóilep.
Búl kezde enesi Aytbýbimen qoltyqtasyp, Balhadisha da dalagha shyqqan. Bәdendi jas әielder ekiqabat kezinde tolysyp, tipti әdemilenip ketedi ghoy. Balhadishanyng da sonday bir núrlana tolyqsyp túrghan shaghy edi. Tek, qaraqat kózderinde qorqynysh aralas ýrey bar. Tәnirim-ay, eki qabat әielge “ishindegi balandy jaryp alam” dep, tap-tap ber­gendi kim kórgen? Múnday da zorlyq bolady eken?!
– Qabdiraqymgha telefon soq­tym, ol da kelip qalar, – dedi Balhadisha atasynyng qasyna kelip.
– Qoryqpa, balam, men tiri túrghanda eshkim de seni búl jerden әkete almaydy! – dedi Oralbay әldenege tas bekinip. Sonan song dәrigerlerge búrylghan. – Bylay isteyik: sender osy balanyng ornyna maghan aiyp salsandar qaytedi? Bir bala qansha túrady ózi? Eki ese baghasyn tólep, satyp alayyn! – degen shyn niyetimen.
Onyng sózin audarma arqyly úghynghan qytay dәrigeri birden bas tartty. Aldymen qazaq shalynyng qaranghylyghyna ýsheui qarqyldap kýlisip aldy.
– Joq, bolmayd! – dedi top bastyghy týsin suyta, basyn shay­qap. – Balany satady, biz­diki bas ketedi. Onday zang joq.
Osy mezette qala jaqtan motosekilin dyryldatyp, Qabdi­raqym da jetip edi. Oghan da onay deysing be, ón-týsi qashyp, qúr sýlderi túr.
– Sen mynalarmen óz tilinde sóilesshi, – dedi Oralbay balasyna jiger bere sóilep. – Kelindi qalagha aparyp, jeti ailyq balany jaryp almaq... Ózderi mynaghan kóne me eken? Balhadisha osynda aman-esen bosansyn. Sonan song balany qayda әketse de ózderi bilsin.
Qabdiraqym dәrigerlermen qytaysha baldyrlasyp, nedәuir úzaq sóilesti. Áyelining balany jaryp aludan qorqatynyn, soghan baylanysty әkesining ótinishin aityp jatsa kerek. Osylaysha, eki jaq biraz yrghasqan son, aqyry dәrigerler әieldi ýide bosandyrugha maqúl boldy. Attanarda top bastyghy Oralbaygha búrylyp:
– Aqsaqal, sizding súrauynyz boyynsha, kelininizdi ýide bosandyrugha kelistik. Biraq oghan deyin sizder jaqtan mala-matan bolmasyn. Tuatyn kýni jaqyndaghanda, biz qaladan dәriger jibere­miz! – dedi qysyq kózi qitarlana, týsin suytyp.
Sonymen, qaladan kelgen janalghyshtar attanyp ketken. Al­qymnan alyp, qysqashtay qysqan raqymsyz qoldan bosanghanday, ýy iyeleri az da bolsa tynystap qaldy.
– Shal-au, ne bilgen oiyng bar? Kózge kóringen song ol “ký­shikti” kózing qiyp, ókimetke qalay bere salmaqsyn? – dedi manadan beri sózge aralaspay ýnsiz túr­ghan Oralbaydyng bәibishesi Aytbýbi.
– Shúrq etpe, bәibishe! Bala olardyng qolyna tiymeydi... Ol turaly mening bir oiym bar, – dedi Oralbay sol týnergen qal­py, artyq sózge barmay.
Búl, anyghyn aitqanda, “balta kóterilgenshe, dónbek jol tabady” degenning keri edi. Aldan kýtken raqymsyz apatty bir kýn de bolsa sozu. Ras, Oralbaydyng kónilinde týrli-týrli jospar bar. Onyng qaysysy jýzege asaryn bir qúdaydyng ózi bilsin. Basy ainalyp, miy shatysa bergen son, bir mezet auyr oidan seyilgisi kelip, atyn erttep mindi de, egin arasyndaghy suyrtpaq joldarmen joghary tau bókterine qaray jýrip ketti.
“Oypyr-ay, múnday da zorlyq bolady eken! – deydi oi-qiyaly bәribir úrpaq mәselesinen alystamay. – Búl ókimet maldy aldy, jerdi aldy, endi sening ýi-ishine biylik jýrgizbek pe? Sening qansha balang boluy kerektigin solar sheshe me? Áyelding yshqyrymen alysqan búl ne degen bәtuasyz adamdar? Sonda, qytaydyng sany artyp ketken eken dep, Oralbay ýrim-bútaqsyz, múragersiz qaluy kerek pe? Jo-oq, onyng jóni kele qoymas. Búl osy jolda ólse óler, biraq nemeresin qoldan shygharmas”.
 
Áygili qúsbegi, osy ónirge aty mәlim sayatker, marqúm әkesi Ospan aityp otyrushy edi: “adam týgili, qús ekesh qús ta óz úrpaghyn saqtaghysy keledi” dep... Ol bir joly mynaday keremetti kó­ripti. Myna órdegi Abdyra angha­rynda Berik­qara deytin jalama jartasty, biyik shyng bar. Qanatty qústan basqa eshkim shygha almaytyn sol jartasqa býrkitter úya salady. Biraq sayatshylar qay jartasta qanday úya bar ekenin, oghan qay qyrannyng júmyrtqalaghanyn bәri­bir bilip jýredi. Ásili, Barqytbel qyrandary aqpan-nauryzda júmyrtqalap, úyabasar ony qyryq kýndey shayqap, sәuirde júmyrtqasyn jaryp, mamyrdyng ayaq sheninde balapanyn úshyrady. Mine, so­nyng bәri qúsbegilerding esebinde.
Ákesi Ospan jyl sayyn belgili bir úyadan balapan alyp jýredi eken. Ózinde de bir-eki býrkit bar. Artyghyn bay-myrzalargha tartu etip, payda tabady. Jyl sayyn úyadaghy úrpaghyn qú­tayt­paytyn Ospandy úyabasar men shәuli qyran da tanyp alsa kerek, bir joly beline arqan baylap, úyagha týsken Ospangha qos qyran alma-kezek shabuyl jasap, qanattarymen qaghyp, túmsyqtarymen shoqyp, balapanyn aldyrmay qoyady... Al kelesi jyly ne istegen deysiz ghoy? Qúsbegi úyada jatqan eki júmyrtqany dýrbimen kórip, syrttay iyemdenip jýrgende, úyabasar men shәuli qyran júmyrtqalaryn basqa bir jaqqa alyp qashyp ketedi. Qalay? Búlay boluy mýmkin be deysiz ghoy? Mýmkin eken. Áldeqaydan tauyp әkelgen, ne ózderi alyp jegen annyng terisine әrqaysysy bir júmyrtqadan orap alady da, shengel­de­rine qysyp, tau ainalyp, bas­qa bir jaqqa úshyp ketken. Bireu aitsa senbes edi, búl oqighany tauda býrkit salyp jýr­gen Ospan óz kózimen kóripti...
Ákesining osy әngimesi esine týskende, Oralbay beyne bir jaraly ansha, yshqynghan dauys shygharyp, qinala kýrsindi: “Apyray, tilsiz, ýnsiz qús qúrly bolmaghanym ba? Otymdy óshirmeytin jalghyz nemeremdi saqtay almasam, býitip jer basyp jýrgenim­nen ne qayyr?” degen qasiretti sóz auzynan qalay shyghyp ketke­nin ózi de angharmay qaldy.
Bir uaqyt aldaghy Barqytbel biyikterine kóz jibergen. Qazir shilingir shilde. Qay jaghyna qarasang da taudyng búl bókteri úzatylatyn qyzday malynyp túr. Mynau – kýrkiregen dauysy qo­zykósh jerden estiletin Qara­ýngir ózeni, odan shyghys jaqqa bet alsan, eki-ýsh belding astynda Abdyra anghary. Bәri de – ózi tuyp ósken ólke. Jazda jaylau qyzyghyn kórse, qysta әkesine erip, ang qarap, býrkit salghan jerleri. Qazir sonyng bәri – jat qolynda. Osynau Qúlystay ólke­sine syimay otyratyn qalyng el ana jyly nebәri bir-aq aidyng ishinde atajúrt – Qazaqstangha qoparyla kóship ketti de, olardyng ornyn ishkeriden kelgen jana qojayyndar basty.
Ol kelesi sәtte nazaryn batys jaqqa audarghan. Búl da – ózine etene tanys jerler. Sonau kóringen – Aqshoqy biyigi. Sonyng qoynauynan Qarakitat ózeni aghyp ótedi. Memlekettik shekara – sol ózenning dәl irgesinde. Aqshoqy bókterindegi sonau bir agharandap kóringen – “Jamanty” zastavasy. Osy aradan tura jýrgen kisige on shaqyrymnan aspaydy.
Ony jaqsy biletini, 1962 jy­ly osyndaghy el japatarmaghay Qazaqstangha kóshkende, Oralbay tuystaryn arbamen úzatyp sal­ghan. Sol joly Jamantygha deyin baryp qaytqany esinde. Ol kezde qalyng kósh jalghyz Jamanty emes, 150 shaqyrym shekara bo­yyndaghy Baqty, Ergeyti, Emil, Shaghantoghay qatarly bes zastavanyng túsynan ótti ghoy. Ár zastavanyng túsynan eki shaqyrymday shekara symnan jinap tastaghan. Oralbay inisi men qaryndasyn Aqshoqynyng bókte­rine deyin shygharyp salyp, Qa­zaqstan jerinde jarym kýndey jýrmedi me! Aytyp soyylghan maldyng etinen auyz tiyip, atajúrttan dәm tatyp qayt­qan. Sondaghy basynyng әnki-tәnki bop qatqany-ay! Elmen bir ketui kerek pe, әlde osynda qalyp, oqudaghy jalghyz úldy kýtkeni jón be? Jalghyz úrpaghyn osynda qaldyryp, bәibishesi ekeui qu bastary onda barghanda ne marqadam tabady? Búlar onda, Qabdiraqym múnda, eki jaqta saghynysh kýiigin tartpay ma? Aqyry, onda da úrpaq taghdyry jenip shyqqan. Qúdanyng әmiri, osy úrpaq mәsele­si aragha jyldar salyp, Oralbaydy әlsin-әli synaytyny nesi eken?
Oralbay sol kýni bas jaryp, moyyn soza bastaghan biday egisin aralaghan bolyp, Jamanty zastavasyna tayau baryp qaytty. Ana jyly shekaranyng bergi betinde kýzet joq siyaqty edi. Ol kezde shekarany tek Sovet soldaty kýzetetin. Endi bajaylap qarasa, sol Jamantygha túspa-tús, qytaylar da qyzyl qyshtan múnara ornatyp tastapty. Búl – ana jylghy kóshten keyin irgesin bekitip, shekara kýzetin kýsheyt­keni.
“Biraq, bәri bir, osy shekaradan ótuden basqa amal joq, – dedi Oralbay eki kózin zastavanyng aq ýilerinen aiyrmay. – Úl men kelindi kóp úzatpay osy aidyng ishinde shekaradan asyryp jiberu kerek. Aman-esen arghy betke ótse, keri qaytara qoymas. Bir bastaryna jansaugha súrap, qúrsaghyndaghy perzentin ajaldan alyp qashqan anagha ara týspese, Qazaq memleketining qú­ryghany emes pe?!”.
Qazir búl elde Qazaqstan turaly alyp qashty әngimeler kóp aitylady. “Ondaghy qazaqtar bay-kedey bolyp ekige jikte­lipti. Baygha jol ashyq, kedeyding kórgen kýni qaran” desedi. “Oryssha bilmegen kisige júmys ber­mey­di eken” deydi. “Kóship bar­ghan qandastaryna pәlen jylgha deyin kuәlik bermey, túrmystan qatty qysady eken” deydi... Al qazir Oralbaydyng onyng bәrin oilap jatugha múrshasy joq edi. Esil-derti – úl men kelindi arghybet asyryp, әne-mine dýniyege keler úrpaghyn saqtap qalu ghana bolatyn. Ol endi at basyn auyl jaqqa búrdy da, kýni boyy oilanyp, taban tiregen toqtamyn keshke jaqyn, tórt kózderi týgel otyrghanda jariya qyldy.
– Endi “shaqyrtu” qaghazdan ýmit az. Tipti ol qaghaz kelgen kýnde de, múndaghy ókimetten rúqsat alyp ýlgermeymiz. Sondyqtan Qabdiraqym men Balhadishany tayau kýnderde atajúrtqa asyryp jibergennen basqa amal joq.
Ákeleri osyny aitqanda, úl men kelinning kózderi alaqanday bolyp, dauystary qatar shyqty:
– Qalay?
– Qaytyp?
– Kәdimgidey. Ekeulering shekaragha týn jamylyp barasyndar da, Jamanty zastavasynan ary qaray óte shyghasyndar. Bergi kýzetten aman ótsender bolghany. Arjaqtaghy qazaq shekarashylaryna ózdering baryp berile­sinder...
– Al, qytay jaghy... – Qabdi­ra­qym sózining ayaghyn jútyp qoydy.
– Men býgin shekaragha deyin baryp qayttym, – dedi Oralbay.
– Jamantygha qarama-qarsy qytaylar da múnara-potay ornatyp qoyypty... Men biletin Qytay bolsa, olar týn qaranghysynda dalagha shyqpaushy edi. Olardyng kózine týspey, ainalyp ótuge әbden bolady.
Búl sózge jastar jaghy ilanghanday. Tek, kónili bos, uayymshyl Aytbýbi ghana birer auyz sóz qosty:
– Shal-au, ne aityp otyrsyn? Shekaradan zansyz ótu sonshalyq onay bolyp pa? Áli tumaghan sharanagha bola qoldaghy barymyzdan aiyrylyp qap jýrmeyik! – dep kemsendep jylay bastaghan.
– Qoy әri, jaman yrymdy bas­tap, ne kórindi saghan? – dep Oralbay kempirin tyiyp tastady. – “Sharanan” ne aityp otyrghan. Bile bilsen, bizding bolashaghymyz sol “sharanagha” tirelip túr. Ol – Ospannyng otyn óshirmeytin jal­ghyz jaryq shyraghymyz... Úrpaghymyzdy tumay jatyp, qytaydyng jalandaghan pyshaghyna qalay bere salmaqsyn?
– Oi, Alla-ay, óz otbasynnyng qyzyghyn ózine kórsetpeytin qanday zamangha tap bolghanbyz?! – dep sharasyz qalghan Aytbýbi óksip baryp toqtady...
Sol kýnnen tartyp, qyzu da­yyndyq bastalghan. “Dayyndyq” degende, jolgha alatyn birer qabat kiyimnen basqa ne bar? Qabdiraqym әzirshe eshkimge syr bildirmey, motosekilin dyryldatyp, qaladaghy qyzmetine baryp jýr. Oralbay ony bir ret kýndiz, ekinshi retinde keshke jaqyn shekaragha deyin aparyp, jol kórsetip qaytty. Eki el kýzetining qalay ornalasqanyn úghyndyrghan. Kesh týse aparghan sebebi, týnde Jamanty zastavasynyng shamdary jarqyrap kórinip túrady eken. Soghan kózi ýirensin, adaspay tura barsyn degeni. Qabdi­raqym biraz Qytay aqshasyn dollargha aiyrbastap alghan. Ýr­jardaghy tuystardyng adres-hattary – qaltada.
Búl aralyqta jalghyz Oralbay emes, Qabdiraqym men Balhadishany da adamdyq, azamattyq namys biylep alghan edi. Senimen sanaspaytyn, seni adam­ghúrly kórmeytin astamshyl dýleylerge qarsy kóterilgen ashu-yza da joq emes. Ekeui de óz qandarynan jaralghan jazyqsyz nәres­teni ajalgha bermeuge bekigen. Ási­rese, Balhadisha býkil ja­uapkershilik bir ózine tirelip túrghanyn sezingen sayyn mazasyzdana bastady. Bir onashada Qabdiraqymgha:
– Ánegýni dәrigerler “eki aiday uaqytyng bar” degen siyaqty edi. Biraq mening kýnim odan góri tayau sekildi. Ishtegi “batyrdyn” oinaq saluy әley, – degen kýie­uine jautanday qarap. – Shekaragha jetpey tuyp qalmasam jarady.
– Ne deydi? Oibay-au, onda asyghuymyz kerek qoy! – dedi Qabdiraqym da jol jýrudi je­deldetip.
Búl turaly Oralbay qarttyng da óz baylamy bar eken:
– Bayaghyda bireu: “qap, men úrlyq qylghan kýni aidyng jaryq bolghany-ay” dep ókingen eken. Jalpy, jasyryn sharuagha attanghan kisige aidyng qaranghysy jaqsy. Osy sender shilde bitip, tamyz bastalatyn óliarada attanyp ketsender qaytedi? – degen jastargha aqyl sala sóilep. – Kýn búltty, jauyn-shashyn bolsa tipti jaqsy.
Búl sózdi úl men kelin de qúp kórip, aldaghy sәrsenbining sәtine jolgha shyghugha kelisti. Jalghyz­aghashtan – shekaragha deyin on bes shaqyrymnan aspaydy. Biraq aiy-kýni jetip otyrghan auyr ayaqty әieldi sonsha jerge jayau sandaltu aqylgha syiymsyz. Sondyqtan, shekara boyyna jaqyndaghansha, ekeui Oralbaydyng tortóbe­line mingesip barady da, mejeli jerge jetken son, attyng shylbyr-tizginin basyna týrip, qaytaryp qoya beredi. Syralghy jylqy eshqayda búrylmay auylgha kelerine kýmәn joq.
Bәri de sol aldyn ala oilastyrghanday boldy. Jolgha alghan kiyimderi Aytbýbi toqyghan ýlken ala qorjynnyng eki basyna syiyp ketti. Qoshtasu da tym úzaqqa sozylghan joq. Balhadisha eki qyzynyng betinen sýiip, әueli qúdaygha, sonan song enesine tapsyrdy da, kóp ainalmay ýzengige ayaq saldy. Saqtyq ýshin búl jýristerining mәnisin qyzdaryna aitqan joq. Mәmetek ishindegi tórkinine baratyn kisi bolyp, attanyp ketti.
Aq batalaryn berip, ata-baba aruaghyna syiynyp, Oralbay men Aytbýbi qaldy arttarynda. Oreken, әsirese, ózining kelinine razy edi. Áyel basymen qaytpas qaysarlyq tanytty-au! Sol sәt onyng kóz aldyna úyadaghy júmyrtqasyn әldebir terige orap alyp, shengeldep, úshyp bara jatqan ana qyran elestedi.
 
Erli-zayypty jastardyng búdan bylayghy sapary әkeleri aitqan jobadan kóp auytqyghan joq. Belgili mejege deyin tortóbel atqa mingesip keldi de, shylbyr-tizginin týrip, auylgha qoya berdi. Shýkir, barar baghyttan janylmaghan siyaqty. Jamanty zastavasynyng shamdary men múndalap, búlardy qonalqygha shaqyryp túrghanday. Tura jýr­gen kisige tórt-bes shaqyrymnan aspas.
Egistik jerler osy arada ayaqtalyp, búdan ary boz jusandy, qaraghan-tobylghyly dala bas­talady eken. Qabdiraqym ala qorjyndy iyghyna asyp, Balhadishany qoltyqtap aldy da, jayau ayandap jýrip ketti. Aynalasyna saqtana qarap, uaq-uaq toqtap, tyng tyndaydy. Tayau manda eleng eter ýn joq. Týn boyauy betke júghatynday qap-qaranghy. Búlar osy ýrdispen eki shaqyrymday jol jýrdi. Qabdiraqym shaqpaghyn jylt etkizip, saghatyna qarap edi, uaqyt týngi bir jarymnan asyp barady eken. Biraq kóp úzamay Balhadishanyng jýrisi auyrlay bastady. Ishi shenbirek ata keuip, qúrsaghynda әldebir býlik bastal­ghan siyaqty. Aua jetpegendey tynysy tarylyp, búdan ary qozghalu qiyn bolghan son, bir týp qaraghannyng tasasyna toqtap, az-kem ayaldady.
– Shyda, janym! Shydashy... Kóp bolsa jarym saghattyq qana jol qaldy, – deydi Qabdiraqym bәiek bolyp.
– Oghan bolyp túr ma... Men bilsem tolghaq bastalghan siyaqty, – deydi Balhadisha. – Áldene shatyma tirelip, jýrgizer emes.
– Sonda da shyda!.. Tolghaqtyng kelip qaytatyn kezegi bolushy edi ghoy. Sen qaytken kýnde de shekaranyng arjaghynda bosanugha tiyissin! – deydi Qabdiraqym janyn qoyargha jer tappay.
Kýieuining sózi dem berdi me, Balhadishanyng sәl de bolsa tynysy kenip taghy da bir shaqyrymday jol jýrdi. Biraq jýristeri óndiytin emes, kelinshek kýieuining iyghyna asylyp, shatqayaqtap, zor­gha jýrip keledi. Bir tәuiri, ong býiirde qalyp bara jatqan qy­tay kýzetinen esh belgi bilin­beydi. Songhy jyldary shekaranyng búl túsynda ary-beri qashyp ótu sekildi oqys oqighalar bolmaghan-dy. Tynyshtyqqa boyy ýi­rengen shekarashylar óneboyy syghalap, qarap otyrudy qoyghan siyaqty.
Alayda Balhadishanyng bú­dan ary ayaq basarlyq hali joq edi. Su oryp ketken әldebir jarla­uytqa kelgende býk týsip otyra ketti.
– Qaben (olar ýiishi bolyp, Qabdiraqymdy osylay ataytyn), óltirseng de endi ayaq basar shamam joq. Tolghaq qysyp túr, – dedi qaltyray ýn qatyp.
– Áytkenmen, shyda! Shekaragha deyin úzasa bir shaqyrymday ghana jer qaldy...
Qabdiraqym sony aityp, saghatyna qarap edi, uaqyt týngi eki jarymnan asyp barady eken. Búdan ary bógeluge bolmaydy. Jazghy tang qysqa. Kóp úzamay jerge jaryq týsui mýmkin. Ol әielin sýiemelep túrghyzdy da, qarsylasqanyna qaramay arqalap aldy. Qabdiraqym – jasynda sportpen ainalysqan, mel­jem­di, myqty jigit bolatyn. Áyt­kenmen, ishti-tysty eki adamdy kóteru onay da sharua emes. Amal ne, qaytken kýnde de shekaradan ótu kerek! Auyr jýk kó­tergen adam asyqpay, man-mang basyp jýre almaydy. Sondyqtan ol Balhadishanyng eki qyltasynan ústady da, býkendey jóneldi. Aytty-aytpady, shekaragha mýlde az qalsa kerek. Kenet aldarynan әkesi aitqan Qa­rakitat ózeni shygha keldi. Qabdi­raqym oghan bógelgen joq, tas-tastyng arasymen syldyrap aq­qan ózendi etigi­men keship óte shyqty.
 
Ózennen ótken song әielin jerge týsi­rip, az-kem tynys aldy. Tolghaq shydatpay túrsa kerek, Balhadisha yshqyna ynqyldap, auzymen aua qarmay beredi. Zastava shamdary qol sozym jerde túr. Biraq ózenning arghy jaghy edәuir ór eken. Nede bolsa shekaragha jetip jyghylmasa bolmaydy. Sol oimen kelinshegin arqalap aldy da, órge qaray tyrmysa jóneldi. Óneboydan ter sorghalap, qúiylyp jatyr... Sportta “ekinshi tynys” deytin bolady. Songhy kýsh, songhy serpin. Kómbege tayaghanda Qabdi­raqymda da sol “ekinshi tynys” ashyldy-au deymin. Tynnan әlde­bir kýsh qosylghanday, algha qaray janúshyra jýgirdi. Ayaqastynan kónili kóterilip, arqasyndaghy kelinshegine: “tar tósekte qabyr­ghang qayysyp, meni talay kóterip edin, býgin sonyng esesin bir qaytardyn” dep qaljyndaghysy kelgen... Biraq ony aityp ýlgirgen joq. Kenet qarsy aldarynan quatty fanar jarq etip:
– Toqta!.. Kimsin? – degen әmirli dauys estildi.
Qarasa, avtomat asynghan eki soldat túr aldarynda. Jetegin­degi qasqyr-it ars-ars etip, algha úmtylady. Shekarashylar birin-biri arqalaghan eki adamdy birta­laydan beri kórip otyrsa kerek, onshalyq abyrjymay, beyqam túr. Tәnirim-au, ekeui de – múrt­tary jana tebendep kele jat­qan qazaq balalary... Sony kórgende, Qabdiraqymnyng arqasy kenip, jýike-jýiesi mýlde bosap ketti. Kózinen jas parlap qoya bergen.
– Jigitter, biz qazaq jerine óttik pe? – degen kelinshegin ar­qalaghan kýii.
– Óttiniz...
– Ótsek, jengelering tolghatyp keledi... Kómektesinder! – dedi Balhadishany jerge týsi­rip.
Shekarashylar ayaghyn әreng basyp túrghan әielding auyr halin kórdi de, artyq sózge barmay, Balhadishany sýiemeldep, ishke kirgizip әketti. Zastava aulasynda balapan terekter otyrghyzghan shaghyn baq bar eken, tolghatqan әieldi sonyng sayasyndaghy әlde­bir oryndyqqa jayghastyrdy. Bireui osynda qalyp, ekinshisi ish jaqqa jýgirip ketti. Sirә, tótenshe jaghdaydy bastyghyna mәlim­demek sekildi.
– Qaben, osyndamysyn? Meni myna oryndyqtan týsirip, kók­may­sagha jatqyzshy! – dedi Balhadisha bir mezette yqylyq ata ysh­qynyp.
Sodan, shekarashy jauynger ekeui eki jaqtap, Balhadishany birkelki qyrqylghan kók shópting ýstine jatqyzghan. Synayy, jol boyy tolghaghy pisken ishtegi jan iyesi osy sәtte bar kýshimen ja­ryq dýniyege úmtylghan sekildi... Sonyng arasynsha ish jaqtan zastava bastyghy agha leytenant pen aq halatty әldebir әiel de kelip qalghan. Biraq olar tolghatqan әieldi qarap ýlgirgen joq. Dәl osy mezette “shyr” etken nәres­tening dauysy estildi... “Men kel­dim! Jaryq dýniye, ash esigindi!” dep jar salyp jatqan sekildi ajaldan qashyp qútylghan kýnәsiz perishte. Búl kezde tughan әielmen aq halatty dәriger ainalysyp jatqan-dy.
– Úl bala! – dedi ol bir uaqytta qyzylshaqa nәresteni joghary kóterip. – Shekarada tudy ghoy. Qay elding azamaty deymiz múny?
– Qazaqstan azamaty! – dep aiqaylady Qabdiraqym quanyshtan jýregi jaryla jazdap. – Sol ýshin shekara búzyp, qashyp kelgen joqpyz ba!
Búl sәttegi Qabdiraqymnyng kónil kýiin sózben aityp jetkizu qiyn edi. Ospanovtardyng otyn óshirmeytin taghy bir úl keldi dýniye­ge! Búdan artyq adam balasynda qanday baqyt boluy mýmkin?! Bәrinen de auyldaghy әke armanynyng oryndalghanyn aitpaysyng ba?! Songhy ailarda ense kótertpegen uayym, týsi qashyp, týn qatqan mazasyz jý­ris, qauip-qater, sharshap-shaldyghu, beyne bireu qolmen sypyryp alghanday lezde ghayyp boldy.
Qabdiraqym esin jiyp qarasa, Balhadishany da, jana tughan nәresteni de ishke engizip alyp ketipti. Managhy oryndyqta ala qorjynyn qúshaqtaghan ózi men agha leytenant qana qalypty.
– Sizderding jaghdaylarynyz bylay da týsinikti. Shamasy, osy nәresteni ajaldan arashalap, qashyp kelgen adamsyzdar ghoy... Qalghanyn erteng sóilesermiz, býginshe demalynyz! – dep zastava bastyghy da ornynan kóte­rildi.
Qabdiraqym qatty sharshaghan eken. Aqjayma jayylghan jayly tósekte túyaq serippey qatyp qa­lypty. Tanerteng oyansa, keshegi qor­qynysh, ýreyding biri joq, qúr attay sergek sezinedi ózin. Sol beti dalagha shyqqan. Tang aldynda janbyr jauyp ótken be, aua tap-taza. Aynala-tónirek núrgha malyp alghanday, kónilge quanysh úyalatady... Aulada keshegi agha leytenant úshyrasqan. Aradaghy әngime búl joly da qysqa boldy.
– Ýshinshi bala... Tumay jatyp pyshaqqa ilinetin bolghan son, atajúrtqa alyp qashyp kelgen be­tim osy. Týsinesiz ghoy, onyng ýstine eki qyzdan keyingi úl bala! – dep Qabdiraqym óz jaghdayyn bayandap keldi de, qaltasynda jýrgen Ýrijardaghy tuystarynyng hattary men adresin kórsetti. – Osylargha jetkizip salsanyz, sizder­ge masyl bolmaymyz.
Zastava bastyghy Ýrijardan kelgen hattargha kóz jýgirtip qarap shyqty da:
– Tuystarynyz bizge kórshi, jap-jaqyn jerde eken. Soghan qaramastan tórt-bes kýn kýtuge tura keledi. Týsinesiz ghoy, shekaranyng óz tәrtibi bar. Elimizge syrttan kelip qosylghan ýsh bir­dey adamdy qabyldau ýshin jogharghy jaqtyng bekimi kerek, – dedi Qab­diraqymnan keshirim súraghanday. – Ýrjardaghy tuystarynyz­gha habarlaymyz. Jas nәreste sәl shiraghan son, tuystarynyz ke­lip alyp keter, ne biz aparyp salarmyz.
Qabdiraqym tanghy astan ke­yin Balhadisha jatqan bólmege kirgen. Mine, tamasha! Kelin­she­gi kirshiksiz appaq tósekte demalyp jatyr. Qasynda qúndaqtauly balasy. Auyrynan jenil­den­gen Balhadisha kónildi eken. Qaljasy jaghyp, qany betine teuip, beyne kóktemgi daladay busanyp otyr.
– Atamnyng armany bir úl edi. Kóp mashaqatpen qashyp-pysyp jýrip, oghan da qolymyz jetti-au! – dedi kýieuine erkeley qarap. – Úlyna at taptyng ba? Kim dep qoyatyn oiyng bar?
 
Qabdiraqym úiyqtap jatqan nәres­teni qolyna alyp, qúshyrlana iyiskedi. Salmaghy әjәptә­uir... Aynymaghan Ospanovtardyng parodasy. Mandayy dónes, qoshqar túmsyq.
– Atyn Joshy qoyam! – dedi ol lepirip. – Shynghys han babamyz bayaghyda jolda tughan túnghysh úlynyng atyn Joshy qoyghan eken. Múnyng esimi de – Joshy bolady!
– Qoyshy, atyn Abylay qoyam deytining qayda? – dedi Balhadisha hosh kórmey.
– Joshy – býkil qazaq handarynyn, sol qatarda Abylaydyng da atasy, – dedi Qabdiraqym alghan betinen qaytpay. – Endi erkin elge keldik qoy, bәlkim, kelesi úldyng atyn Abylay qoyarmyz.
Múnday úigharymgha Balhadisha da qarsy emes siyaqty. Kenet sәl múnayghan týrge endi de:
– Qazir auyldaghy atam men apam ne kýide eken? – dedi ata-enesin eske alyp. – Myna jaman nemeresin kórse, atamnyng tóbe­si kókke jeter edi-au! Ári-beri­den son, osy sapardy oilap tap­qan – sol atam emes pe?!
– Aytpaqshy, bizding auyl osy aradan jap-jaqyn. Qalta telefonmen sóilesuge bolatyn shyghar, ә? – dedi Qabdiraqym oiyna әldene týskendey.
Sony aityp, beldiginde jýr­gen telefongha qol sozghan. Qap, attanarda asyghyp jýrip, tokpen “suarudy” úmytyp ketipti-au! Quaty bitip qalypty.
– Qalta telefonmen aluyn alady. Biraq ol ýshin zastava bas­tyghynan rúqsat alu kerek shyghar, – dedi Balhadisha.
Qabdiraqym qolma-qol agha leytenantqa jolyghyp, ózining ótinishin aitqan.
– Bizding auyl osy aradan úzasa on bes shaqyrymday. Biz­ding әkey bizden habar ala almay, qatty mazasyzdanyp otyrghan shyghar. Telefon nomerin bersem, bizdi az uaqytqa jalghay alasyz ba?
– Jalghaugha bolady. Tek, ýsh-aq minutqa! – dedi zastava bastyghy. Sony aityp belbeuinde jýrgen rasiyagha Qabdiraqym ait­qan nomerdi terdi de:
– Allo, búl Oralbay aqsaqal ma eken? Sizben qazir balanyz sóilesedi, – dep rasiyany múnyng qolyna ústatty. Ákesi kýtpegen jerden kimmen sóileserin bilmey esi shyghyp túr eken.
– Kóke, búl – men ghoy. Qabdi­ra­qymmyn! – dedi búl baysaldy til qatyp. – Jolymyz boldy, kózdegen jerimizge der kezinde jaqsy jettik... Osynda kelisi­men Balhadisha aman-esen bosanyp, úl tapty!
Ana jaqtan:
– A, qúday, aqsarbas! – degen әkesining quanyshty dausy es­tildi. – Alla taghala joldaryndy ongharsyn!.. Ýrjardaghy tuys­tar­gha habarlastyndar ma?
– Olargha habar ketti. Jaqynda baramyz ol jaqqa...
– Barsandar aityndar, olar endi Aytbýbi ekeuimizge shaqyrtu jibersin!
– Alandama, kóke! Biz әli-aq qaytadan qauyshamyz...
Osy aragha kelgende, rasiyanyng uaqyty bitip, әngime ýzilip ketti... Uaqa emes, ýzilgen әngime qaytadan jalghasar. Eng bastysy, ýzile jazdaghan ómir óz jalghasyn tauyp, Ospanovtar әuleti ata­júrtta jana óriske shyqty ghoy! Apatty jaghday artta qaldy.

Qabdesh Júmadilov

2014 - qantar

"Jas Alash" gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1542
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1411
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1158
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1164