Ghalymdardyng sózine sensek, әlemde 6 mynnan astam til bar. Afrikadaghy, Ontýstik Amerika memleketterindegi úsaq taypalardyng tilin sanamaghannyng ózinde 3 myngha juyq til qalady desek, әlemde sonsha halyq bar degen sóz. Eger barlyq halyqtar tәuelsizdik alatyn bolsa, dýniyejýzinde ýsh mynnan astam tәuelsiz memleket bolar edi. Alayda, ghalamtorda jariyalanghan osy syndy derekterge qúlaq týrsek, 1900 jyldyng basynda jer betinde tәuelsiz 52 memleket qana bolsa, qazir búl kórsetkish eki jýzge ghana jetken. Dәl osynday kózqaraspen qaraytyn bolsaq, «Tәuelsizdikting qadirine jete alyp jýrmiz be?» degen saual tuyndaydy. Jalpy, tәuelsizdik iydeologiyasy qalay jýrgizilui tiyis? Osy taqylettes saualdar tónireginde sayasattanushy Aydos SARYMMEN ótken әngimeni nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Ghalymdardyng sózine sensek, әlemde 6 mynnan astam til bar. Afrikadaghy, Ontýstik Amerika memleketterindegi úsaq taypalardyng tilin sanamaghannyng ózinde 3 myngha juyq til qalady desek, әlemde sonsha halyq bar degen sóz. Eger barlyq halyqtar tәuelsizdik alatyn bolsa, dýniyejýzinde ýsh mynnan astam tәuelsiz memleket bolar edi. Alayda, ghalamtorda jariyalanghan osy syndy derekterge qúlaq týrsek, 1900 jyldyng basynda jer betinde tәuelsiz 52 memleket qana bolsa, qazir búl kórsetkish eki jýzge ghana jetken. Dәl osynday kózqaraspen qaraytyn bolsaq, «Tәuelsizdikting qadirine jete alyp jýrmiz be?» degen saual tuyndaydy. Jalpy, tәuelsizdik iydeologiyasy qalay jýrgizilui tiyis? Osy taqylettes saualdar tónireginde sayasattanushy Aydos SARYMMEN ótken әngimeni nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

– Býginde «Tәuelsizdikting syiy» turaly әngime qozghala qalsa «ol maghan ne berdi nemese saghan ne ber­di?» degen saual túrghysynan oilanamyz. Al onyng shyn baghasyn biz qanshalyqty týsinip jýr­miz? Jalpy, tәuelsizdikting qadirine jete alyp jýr­miz be?
– Bayaghyda Ernest Renan degen Batystyng iri oishy­ly «Últ degenimiz – kýndelikti plebissiyt» degen ek­en. Búl ne degen sóz? Últ, memleket, onyng azamattary ózining osy mәrtebeli ataqqa dayyn, layyq ekenderin kýndelikti dәleldep otyruy tiyis. Súra­ghynyzdan tuyndap otyrghanday, әlemdegi myndaghan etnostardan jaryp ozyp, últ, memleket degen asa abyroyly mәrtebege ie bolu, últ qúrau – ýlken ba­qyt, baqyttan búryn jýgi auyr, ekining birining qolynan ke­le bermeytin jauapkershilik der edim. Ras, birneshe buyn ata-babalarymyz osy arman etken tәuelsizdik ýshin janyn ayamay kýresti, osy jolda sheyit te boldy. Aldymyzdaghy agha buyn 1990 jyly aldymen Ege­men­dik turaly deklarasiyany qabyldau arqyly, al 1991 jyly Memlekettik Tәuelsizdik turaly zandy qabyldau arqyly, tәuelsiz memleketke say instituttardy qalyptastyru arqyly býgingi azat dәule­ti­miz­ding alghyshartyn jasap, zaniy-qúqyqtyng qalybyn qúidy. Al Tәuelsizdikting mazmúny qanday? Ári qaray ne bolmaq? Ne istemek kerek? Osy súraqtardyng tó­ni­re­ginde ýnemi oilanyp jýru, jauap izdeu әrbir kózi qa­raqty, kókiregi ashyq, jýregi «qazaq» dep soqqan adam­nyn, azamattyng tikeley úrpaqtyq boryshy, min­deti der edim. Ásirese, últ qaymaghy bolyp sanala­tyn ziyaly qauymnyng mindeti – qogham men biylikting al­dyna týsip, kýibeng tirshilikpen kýneltip jýrgender kó­re bermeytin, bayqay bermeytin bolashaqtaghy qauip-qaterlerdi angharu, sol turaly oy qozghau, talqy úiymdastyru. Ziyaly qauymnyng paryzy 2030 jylghy qazaqtyng ghana emes, 2130 jylghy qazaqtyng da tirligi turaly oilanu, sony uayymdau. Búl dәl býgin qiyandyq kórip, әdiletsizdikke tap bolyp jatqan búqaranyng jayyn úmytu degen sóz emes. Biraq ardaqty Ahandar aitpaqshy, «júrt býginshil, meniki ertengi ýshin» degen ziyalylyq qaghidasyn esh esten shygharugha bolmas. Osy túrghydan alatyn bolsaq, býgingi kýngi ziyaly qauym tek keshegimen, tek býginimen ghana jýrgen siyaqty bolyp kórinedi. Tipti, keybir agha buyn, jas buyn arasynan «bittik, kýnimiz qaran» degen kýnkildi songhy kezderi jii estiytin bolyp jýrmin. Ókinishti-aq! Ese­sine elimizdin, últ-memleketimizding erteni, bolashaghy turaly tereng oilar, baghdar bolar mejeler, tújyrymdamalar joqtyng qasy. Ýlken is, ýlken sharua qashan da ýlken iydeyadan, arman-qiyaldan bas­tau almaytyn ba edi? Nege bizding qazaq әdebiyetinde fantastika, qiyal-ghajayyp janry mýldem joq? Osy turaly oilanayyqshy? Tipti, sanadaghy kommunistik utopiyany qiratu ýshin de myqty-myqty antiutopiyalyq tuyndylar qajet emes pe? Teatrymyz, kinomyz nege aqsaydy deymiz, al olar eng aldymen, әdebiyetke tәueldi emes pe? Kinonyng da, teatrdyng da ózegi, otyny jaqsy әdebiyet emes pe? Gazetiniz әdebiyet sýi­er qauymnyn, ziyaly qauymnyng gazeti, ýnjarghysy bol­ghandyqtan dәl osy súraqtardy ortagha salghym kelip otyr. Eger namysqa tyrysyp aldaghy on­jyl­dyqta myqty әdebiyet jasamasaq, bәsekege qabiletti әdeby korpusty qalyptastyrmasaq, kelesi buyn qazaq ta ýiinde, mektebinde qazaqsha sóilep, shygha sala oryssha, aghylshynsha, qytaysha sayrap kete beredi. Eger osylay kete berse aldaghy onjyldyqtaghy qazaqtar ana tilin ot jaghu ýshin, orys tilin – aqsha ta­bu ýshin, al aghylshyn tilin – armandau, izdenu ýshin pay­dalana beretin bolady. Bәri emes, últtyng kr­e­ativti toptaryn aityp otyrmyn. Bizding maqsat – qazaq balasy tirshiligin de, júmysyn da, iyn­tel­lek­tual­dyq izdenisterin de óz tilinde, babalary múrat etip ketken tilinde jýrgizse eken degen ambisiyaly maq­sat. Búl ýshin de әdebiyet kerek eng aldymen. Ziyaly, intellektualdy úrpaq ayaghy aspannan salbyrap týspeydi. Ol úrpaq ýiindegi әke-sheshesi jinaghan, oqyp beretin, kitaphanalardaghy sórelerde, kitap dýkenderining sórelerinde túrghan, býgingi «aypad», «noutbuktardyn» jadynda saqtalyp túrghan paydaly, túshymdy, ónegeli, armanshyl, patriottyq әdeby kitaptardy oqudan bastalady. Eger osy úrpaqty qa­lyp­tastyramyz desek, býgingining basty mindet­teri­ning biri – kitap oqu, kitap izdeu mәdeniyetin qalyp­tas­tyru kerek. Kezinde «kitapsýier qauymdary» qay­ta janghyruy kerek shyghar qaytadan. Bar әde­biyet­ting jana media formatyna kóshiru qajettigin de úmytpayyq. Jana úrpaq kezinde bizder oqyghan tom-tom sureti, bezendirui joq «Rýstem-dastandardy» oqyp jatpaydy. Sondyqtan әdeby qauym, ziyaly qauym Tәuelsizdikke say, tәuelsiz bolmysty qalyp­tas­tyratyn, qúldyq sanadan aryltatyn, otarsyzdanu ýrdisin jandandyratyn әdebiyetti jasaqtau túrghysynda enbek etse, sol kezde azattyghymyz ben tәu etken tәuelsizdigimizdin, mәngi memlekettigimizding qadirine jetti dep aitugha bolatyn shyghar.
– Bizde memleket tarapynan jeke adamdargha beriletin qúqyqtarmen qatar, halyqtyng da el al­dyn­daghy belgili bir mindetteri, boryshy bar ekeni jetkilikti týrde aitylyp, nasihattalyp jәne ol jastardyng sanasyna jetip jýr dep aita alasyz ba? Tәuelsizdik iydeologiyasy sizdinshe qalay jýr­gi­zilui tiyis?
– Tәuelsizdik degenimiz – qystyq soghym emes. Tәu­el­sizdik – eng aldymen, azamattyng tәuelsiz oilay bi­luine qatysty sharua. Janaghyda aitqanday: jauapkershilikting sharuasy. Bireuding siresip toyghan qúly bolghansha, ashtan qatqan artyq. Azat azamat bolu eng ýlken baqyt. Tek kózi ashyq, jýregi oyau azat aza­mattar ghana óz-ózine, memleketine, qoghamyna de­gen jauapkershilikti ala alady, әreket ete alady. Osy­ghan qanshama myndaghan, milliondaghan babamyz jete almady. Elding bolashaghyn Reseydin, Qytaydyn, Amerikanyng bolashaghyna baylanysty etu, solargha tanyp qon, arasynan jaqsysyn tandau da – qúldyng tandauy. Biz qúl emespiz! Eshqashan eshkimge qúl bolmaymyz! Endi eshqashan eshkimge otar bolmaymyz! Azat elding azat azamattaryna say tirlik jasaymyz! Osynday siyaqty qarapayym qaghidalardy jastardyng miyna ata-anasy da, agha-әpkesi de, balabaqshasy da, mektebi de tonnalap qúya berui tiyis. Jaqsy sóz – jarym yrys. Týbi osydan birdene shyghady. Al ziyaly qauym, intellektual toptar osy qalyptyng qanday mazmúnmen, qanday auamen toltyru qajet­tigin ýnemi qorytyp, ortagha salyp, iske asyra bilui ke­rek. Býgingi kýni 1986 jyldarda bastalghan ýrey men qorqynyshqa negizdelgen sayasat pen mәdeniyetting ayaq­talar kezi. Endigi uaqytta últtyq memleket qúru­dyng ekinshi kezeni bastalmaq. Osyghan qatysty oilana týskenimiz dúrys.
– Qazaq halqynyng tәuelsizdik aluy turaly ai­tylyp jýrgen týrli pikirlerge qúlaq assaq, biri «onay­lyqpen kelgen joq» dese, endi biri ayaqas­ty­nan bolghangha teliydi. Bәzbireuler biz tәuelsizdik alugha dayyn emes edik deydi. Osynday stereotipter men jalpy, tәuelsizdikke degen selqostyqtan aryludyng joly bar ma?
– Býgin bizding qoghamda neshe týrli alypqashpa әn­gi­me bar. Mening oiymsha, býgingi tәuelsizdigimiz san ghasyrlar boyy babalarymyzdyng azattyq ýshin, memlekettikti qúru ýshin jýrgizgen kýresi, kýizelisi, jantәsilimi, nartәuekelining tikeley nәtiyjesi. Biri bolmasa, ekinshisi bolmas edi. Jalpy, kez kelgen adam – qúmsaghat siyaqty bolyp kórinedi. Eger kózimiz, kókiregimiz ashyq bolsa, tarihy jadymyz tolyq bol­sa, kesheginin, ótken kýnning qúmy boyymyzdan syr­ghyp ótip, bolashaqqa baryp qúiylyp, últ uaqytyn belgilep, anyqtap otyratyn. Niuton aitpaqshy, biz­ding iri, biyik bolyp kórinuimiz úlylardyng iyghynda otyr­ghandyghymyzdyng ghana nәtiyjesi. Býgin bizder iri-iri tarihy konsepsiyalardy jasaqtap, onda últ pen memleketting tarihyn myqtap jazyp shyghuymyz aua­day qajet. Búl da tәuelsiz oilau, memleket bolu, qúldyq, otarlyq sanadan aryludyng alghysharty. Jәne de mynany eskeruimiz kerek siyaqty: tarihty jazghan kezde bizder el-jer tarihy men memleket tarihyn shatastyra beremiz. Ádistemelik túrghydan búl qate. Tipti, Kenes dәuirin de bizder óz memleket­tigi­mizding tarihyna endiruimiz kerek. Búl asqan she­berlikti talap etetin asa nәzik ruhany júmys. Osyny negizge alsaq, onda Alash avtonomiyasyn (Týr­kis­tan múhtariyatymen biriktirip) – birinshi Respublika, Qazaq KSR-i – ekinshi Respublika, býgingi tәuelsiz memleketimiz – ýshinshi Respublika bolyp tanyluy tiyis shyghar. Memleket tarihy – sayasy tariyh, basqaru jýiesi men tәsilderine qatysty ilim. Búl ýsh respub­lika osyghan deyingi memlekettik qúrylymdar men dәuletterding jalghastyrushysy, izbasary, múrageri dep tanyluy tiyis. Eger aldaghy bir-eki jylda bizder osyghan úqsas qyruar intellektualdy júmystardy atqaryp tastamasaq, onda qarapayym júrtshylyq memlekettigimizdi, tәuelsizdigimizdi san-saqqa jýgirte beredi, jýgirte beredi. Búl da ýlken últtyq ymyra­nyn, ishki jalpyúlttyq konvensiyalardyng alghysharty jәne negizi der edim.
– Bizde әli kýnge deyin ótkendi, keshegi otarlyq dәuirdi, imperiyalyq óktemdikti ansaytyn adamdar bar, óz elimizde ógeyding kýiin keship jýrmiz dey­tin­der de jeterlik. Osynday qarama-qayshy, әraluan tújyrymdamalar men pikirlerding boluy, últymyzdyng úiyqtap jýrmegenining belgisi, bola­shaq ýshin kýresip jatqanymyzdyng aighaghy desek te, tәuelsizdik bizge shyn mәninde qalay kelgen edi?
– Býgingi kýn kórsetip otyrghanday-aq adamdardy olardyng tarihi, sayasi, geosayasi, Reseyge, Ukrainagha qatysty kózqarastaryna qarap, «otanshyldar» jәne «otarshyldar» dep ekige bólip qaraugha bolady. Áli de bolsa bizding qoghamda «qazaq Reseysiz kýn keshe almaydy», «qazaqtyng kýni tek Reseymen» deytinderding sany jetkilikti. Búghan sebep – tek «tarihy arna», ótken tarihy jol ghana emes, kenestik zamanda ghúmyr keshu emes. Búnyng basty sebepterining biri – bizde tәuelsiz aqparattyq kenistikting joqtyghynda. Bizding aqparat­tyq naryq Reseyge tәueldi, kózi ashyq degen azamat­tarymyzdyng ózi «kәlimasyn» Resey telearnalary men sayttarynan bastaydy. Intellek­tualdyq Qaghbasy – Mәskeu, Kremli. Qoghamymyz osynyng sebe­bi­nen ekige jarylyp otyr. Tele­arna­larymyzdyng qazaq redaksiyasy bir bólek aqparat, orys redaksiyalary ekinshi bólek aqparat, eki bólek iydeolo­giya­lyq sayasat jýrgizip jatyr. Eki aqparattyq kemeni ústaghan qogham ne bolatyn edi? Týbi qaq jarylyp, memlekettigimizdi osynyng kesirinen qúrdymgha ketirip al­maymyz ba? Bir quantatyn jaghday bar: erte me, kesh pe, Qazaqiya tolyqtay qazaqtyng últtyq mem­le­ke­tine ainalady. Oghan kepil – demografiyalyq jagh­day. Jana úrpaq, tәuelsizdik úrpaghy boy kóterip ke­ledi. Ókinishtisi – bizder solaqay iydeologiyalyq saya­satymyzben solardyng sanasyn ulap, jigerin qúm qylyp jatyrmyz. Baghdar beruding ornyna, ruhany azyq beruding ornyna milaryn atala qylyp, eki­jýz­dilikke baulyp jatyrmyz. Osydan keyin uaqapshylar, diny jәne sayasy ekstremister qaydan shyghyp jatyr dep auadan jauap izdeuimizge ne sebep? Oilanatyn jayttar jetip jatyr. Bir anyghy – tәuelsiz aqparat­tyq naryq qalyptastyrmay, ony tek qazaq tiline tәuel­di etpey, kóptegen qolgha alghan jobalarymyz bayan­syz bolyp qala beredi. Bastasaq osydan bastayyq.
– Ózge halyqtardyn, mysaly, sheshen, tatar, bashqúrt, t.b. bodandyqtyng qúrsauynda otyrsa da, úrpaqty patriot etip tәrbiyeleude ýlgi bolatyn tústary barshylyq. Olar óz tilin, dilin, dinin berik ústanady. Eger osy elder bizben qatar tәuelsizdik alsa, qazir olardyng dengeyi bizben shamalas bolar ma edi, әlde әldeqayda damyp, jaghdayyn jasap alar ma edi, kim bilsin?! Desek te, salystyryp aitugha bolar ma edi?
– Býgingi Reseyde túryp jatqan týrki-músylman halyqtary arasynda mening kóptegen tamyr-tanysym bar. Olardyng barlyghy derlik bizding tәuelsiz memleket ekendigimizge qyzghanyshpen qaraydy. «Sender sonday baqyttysyndar! Tәuelsiz elsinder!» dep tamsanyp jatqan kezde, shynymdy aitayyn, men keyde jerge kirip kete jazdaymyn. Úyalamyn әlgi­ler­den. Ishtegi әngimening barlyghyn olargha jayyp sal­maysyng ghoy. Bizder óz azattyghymyzdyng qadirin bilmey jýrmiz. Azattyghymyzgha say azamattyghymyz joq. Azamat dep aitatynday tirligimiz az. Búnyng bar­lyghy, sayyp kelgende, jauapkershilik mәselesi. El­degi sayasy tendensiyalar eldin, jay adamdardyng óz bolashaghyna, memleketine degen jauapkershiligin azaytyp jatyr. Jauapkershilikti óz moynyna tek erkin, azat oilaytyn adamdar ghana ala alady. Azamat bolu ýshin, eng aldymen, azat oilana bilu qajet. Azamat bolu qúldyq, otarlyq sanadan aryludy talap etedi. Qúl azamat bola almaydy. Reseydegi týrkiler siyaqty bodandyqty Qúday-taghala qaytadan basymyzgha bermesin. Biraq sol bauyrlarymyzgha qarap bizder de bosansymauymyz qajet. Kerisinshe, ózimizdi-ózimiz qajap, әreketke shaqyryp, sharua jasap, tirlik jasauymyz abzal. Bizder, shyndap kelsek, janaghy bauyrlarymyz ýshin de jauaptymyz. Bizding qazaq – újymdyq Ertóstik: bauyrlarymyz qapasta jatsa, bizder de tolyq azat bola almaymyz. Bizder olargha ruhany dem berip, jandaryna medeu bolyp, ruhany kýresterin, azat ruhyn saqtauyna barynsha enbek etsek qana boryshymyzdy atqarghan bolyp sanalamyz.
– Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Aygýl SÁMETQYZY.

"Qazaq әdebiyeti" gazeti

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: UAQYT PEN BAQYT