Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 3550 0 pikir 20 Jeltoqsan, 2013 saghat 10:42

Seyilbek Músataev. Qazaq nemqúraydylyghynyng qateri (jalghasy)

Jyl sayyn jana jyldyq qala bezendiru men toy-dumangha qansha qarjy jelge úshatyny belgisiz. Jana jylgha dayyndyqty qazaq ýshin qasiretti әri qasiyetti kýn bolyp tabylatyn 16 jeltoqsannan keyin qolgha alsaq ta ýlgeruge bolady ghoy? Jalpy, últtyq ruhty jalyndatatyn Tәuelsizdik merekesine kólenke týsiretin kez-kelgen mәseleni memlekettik túrghyda sheship, nyqtap shegelep alu asa qajet. Al eger qoghamda Jana jyldy toylaudyng dәstýri kýshti deytinder bolsa, onda, últtyq ziyaly qauym ókilderi úsynyp jýrgendey, memlekettik egemendigimiz turaly deklarasiya jariyalanghan kýn – 25 qazandy el bolyp dýrkiretip toylayyq. Tәuelsizdik merekesine nemqúraydy qarau auyr kýnә, eldigimizge syn.

Jyl sayyn jana jyldyq qala bezendiru men toy-dumangha qansha qarjy jelge úshatyny belgisiz. Jana jylgha dayyndyqty qazaq ýshin qasiretti әri qasiyetti kýn bolyp tabylatyn 16 jeltoqsannan keyin qolgha alsaq ta ýlgeruge bolady ghoy? Jalpy, últtyq ruhty jalyndatatyn Tәuelsizdik merekesine kólenke týsiretin kez-kelgen mәseleni memlekettik túrghyda sheship, nyqtap shegelep alu asa qajet. Al eger qoghamda Jana jyldy toylaudyng dәstýri kýshti deytinder bolsa, onda, últtyq ziyaly qauym ókilderi úsynyp jýrgendey, memlekettik egemendigimiz turaly deklarasiya jariyalanghan kýn – 25 qazandy el bolyp dýrkiretip toylayyq. Tәuelsizdik merekesine nemqúraydy qarau auyr kýnә, eldigimizge syn.

Ókinishke oray, qoghamgha bayqap qarasaq, el-júrtymyz ýshin ózekti mәselelerge nemqúraydy qaraytyn, bir sәttik qyzyq qughan tútynushy tobyr ýshin sauyq-sayran men qyzyq-duman manyzdyraq siyaqty kórinedi. Tútynu, egoizm, paydakýnemdik basty ústanymdargha ainaldy. «Ózim degende ógiz kýshim bar» deytin tútynushylarymyz kezinde Japoniyadan әkelinetin, jetegi ong jaqtaghy, bizding jolgha teris avtokólikterge tyiym salynghanda tez arada úiymdasyp, qoghamdyq qozghalys qúryp alghanyn úmyta qoyghan joqpyz. Tura sonday, tútynushylardyng úiymdasuymen «aldanghan ýleskerlerdin», «nesiyeni qaytara almaghandardyn», «jórgekpúldary qysqarghandardyn» úiymdary qúrylyp, narazylyq aksiyalarynyng kóptep ótui әdettegi jaghdaygha ainaldy. Payda tabudy jón kóretin, qoghamdyq isterge syrttay kórermen bazar saudagerleri tek ózderine tyqyr tayanghanda ghana oibaygha basqysh. Jekelegen azamattar  tútynushylyq qúqyqtaryn qorghau ýshin qúrylys kranynyng basyna shyghyp, qúlap ólemiz dep qorqytsa, endi biri ózderin-ózderi órtep, suisidke deyin baruda. Eki jyl búrynghy Janaózendegi qandy oqighanyng sebepteri: júmys berushilerding enbekshi taghdyryna neqúrayly qarauy, júmysshylardyng alatyn ailyq jalaqylarynyng tómendigi men sol azghantay jalaqynyng uaqtyly berilmeui boldy. Uaqytynda berilmeytin bolsa, azyn-aulaq jalaqygha tәueldi júmysshy-tútynushylar ýshin búdan asqan problema joq. Biyl bolghan nesie reformasyna narazylyq tanytushylardyng da qozghaushy kýshi zeynetaqynyng tútynushylary. Jaqynda ghana oryn alghan salyq reformasy bastapqy zang jobasyndaghyday qatal jýzege asqanda, kim biledi, narazylyqtyng tolqyny qanday bolaryn... Qansha aitqanmen, salyq tóleu men tútynushylyq halyqtyng bәrine ortaq mәsele ghoy.

Kórip otyrghanymyzday, basqa mәselelerge nemqúraydylyq tanytatyn halqymyz tútynu mәselesine kelgende kózderi jaynap shygha keledi. Qu qúlqynnyng qamymen jýrip, shynynda, tútynudyng qúlyna ainalghanbyz ba qalay? Osy kýni, «Aqshang bolsa sheshilmeytin problema joq» degen qaghida tútynushylyq ómir sýruding basty úranyna ainaldy. Aqsha degen «qúdiretti kýsh» zang men әdildikti ayaqqa taptauda. Qoghamdy jaylaghan jemqorlyqtyng tamyrynda osy ústanym jatyr. Aqsha ýshin adam óltiruden tayynbaytyndar da aramyzda barshylyq. Tipten, keybir jerlesterimiz aqsha tabu ýshin Siriya siyaqty soghys jýrip jatqan elde jaldamaly әsker retinde qan tóguge dayar ekenine jaqynda kuә boldyq.  Tútynushylyqqa janasatyn mәselelerde qazaqtar nemqúraydylyq tanytpaydy, alaqandaryn ysqylap, múnday baghyttaghy is-sharalargha belsendi týrde, bel sheship kirisuge dayar túrady. Qazaqtardyng toy-tomalaq ótkizu men as beru, baylyq-biyligin pash etip, sәn-saltanat qúrugha kelgende aldyna jan salmay, bir birinen asyp týsuge tyrysady. «Búdan da jaman kezimde toy jasagham» degish qazaq nesie alsa da toy jasaydy, búdan toybiznesting tasy órge domalap túr. Osyghan qarap, «Bizding qazaq jomart!» dep maqtanamyz. Búl maqtan tipten, memlekettik dengeyge deyin kóterilip, budjet esebinen týrli sammiyt, sezd, forum, mereytoy ótkizudi sәnge ainaldyrdyq. Toy jasau bylay túrsyn, iygi jaqsylarymyz baqilyq bolghan jaqyndaryn o dýniyege saltanatpen shygharyp salu, at shaptyryp, as beru, qabir basyna keng sarayday zirat túrghyzu, atasynyng aty beriletin meshit saluda ózara bәsekelesetin boldy. Obal-sauap, qanaghat-ynsap «modadan» qalghan. Qysqasy, ataq-danq, danghazalyq pen bósip maqtanu ýshin ysyrapshyldyqqa baru ýrdisi qoghamymyzda qyzyp túr. Onyng esesine, qayyr-sadaqa beru, kem-ketikter men jetim-jesirlerge qamqorlyqpen qayyrymdylyq jasap, qoghamdyq isterge demeushilik kórsetuge kelgende bay-manaptarymyz sarang әri nemqúraydy bola qalady. Jana ghana maqtaghan jomarttyq qayda ketti sonda?

Osylaysha, tútynushylyq qoghamnyng adamdardy nemqúraydy etetin týrli faktorlardyng manday aldysy ekenine kózimiz jetti. Osy jerde Resey akademiygi Vladimir Arnolidtyng mynaday tújyrymyna toqtala keteyik: «Amerikanskie kollegy obiyasnily mne, chto nizkiy uroveni obshey kulitury y shkolinogo obrazovaniya v ih strane - soznatelinoe dostiyjenie rady ekonomicheskih seley. Delo v tom, chto, nachitavshisi kniyg, obrazovannyy chelovek stanovitsya hudshim pokupatelem: on menishe pokupaet y stiralinyh mashiyn, y avtomobiyley, nachinaet predpochitati iym Mosarta iliy Van Goga, Shekspira ily teoremy. Ot etogo stradaet ekonomika obshestva potrebleniya i, prejde vsego, dohody hozyaev jizniy - vot ony y stremyatsya ne dopustiti kuliturnosty y obrazovannostiy (kotorye, vdobavok, meshaiyt im manipulirovati naseleniyem, kak liyshyonnym intellekta stadom)». Toq eterin aitsaq, tútynushylyq qoghamgha keregi - ómirge nemqúraydy qaraytyn, tek tútynudy ghana biletin tútynushy bar bolsa bolghany.

Bizdegi әleumetting túrmys-tirshiligine zer salsanyz, tonmoyyn nemqúraydylyqtyng dengeyi joghary ekeni taygha tanba basqanday kórinedi. Búghan mysaldardy myndap keltiruge bolady, basqasyn aitpaghanda, qazir zamandastarymyz kóshede qúlap jatqan adamnyng halin súraugha da nemqúraydy, maskýnem nemese qanghybas adam bolar dep, ainalyp ótip, jónimen kete beredi. Órkeniyetti qogham qúramyz dep jýrip, ólip jatsang qaramaytyn, nemqúraydy adamdardyng nemketti qoghamyna qalay ótip ketkenimizdi ózimiz de bayqamay qalghan siyaqtymyz. Býlingen dýniyege nemqúraydylyqpen qarau, ysyrapshyldyqty elemeu bile bilgenge kópe-kórneu ziyan jasaghanmen birdey. Bizding adamdarda qazir «mening menshigim emes, ne sharuam bar» degen ústanym basym. Qoghamdyq menshik, elding iygiligi degen úghymdargha osy kýni sarkazmmen qaraushylar kóp, vandalizm men úrlyq-qarlyq  asqynyp túr. Ar, namys, úyat, iman, obal, sauap, ynsap, qanaghat, qayyrymdylyq, paryz, borysh, mindet, ózara kómek siyaqty kiyeli úghymdardy da nemqúraydylyq túmshalady. Gippokratqa ant bergen dәrigerlerding basym bóligi nemqúraydy boluy qansha qayghy jútqyzghanyn, Otan aldynda adal bolamyn dep ant etken týrli sanattaghy qyzmetkerlerding (әsker, polisiya, memlekettik qyzmet t.b.) jauapsyz salghyrttyghy elimizge qanshama shyghyn, qasiret pen qauip әkelgenin kim eseptep jatyr deysiz... Nemqúraydylyqtyng sebep-saldary jetip artylady: bógendi búzghan qyzyl sudan bolghan Qyzylaghash qyrghyny, Qaraghandyda qiraghan Besoba ýiindisi, júmysshylardy qan jylatqan Janaózen qaqtyghysy, týrli nysandardyng jii órtenui, Shymkenttegi sәbiylerding aiyqpas indet júqtyruy, úshaqtardyng qúlauy, poyyz apattary, eldi eleng etkizse de, tura tergelmeytin auyr qylmystar, ashylmay jatyp jabylatyn «zauyt-fabrikalar», el qazynasynyng ayausyz tonaluy t.b. tolyp jatyr. Osylardyng bәrinde әldekimderding salghyrttyqpen qosqan ýlesi - nemqúraydylyghy bar. Qyzmettegi salghyrttyq qylmysqa ten.

Bizdegi mamandardyng óz kәsibine nemqúraydy qarauyna yqpal etetin taghy bir faktor – yntalandyru tetikterining әlsiz boluy. Qazaqstandaghy eng tómengi jalaqy dengeyi biyl 18660 tenge dep bekitilgen. Búl 7 % ósip, 1221 tenge qosylghandaghysy. Áytpese, 2012 jyly ol 17439  tenge bolatyn. Eng tómengi zeynetaqy dengeyi biyl 19066 tenge. Memlekettik bazalyq zeynetaqy tólemi – 9330. Azyq-týlik sebeti 2005 jyly 43 týrli ataudan (onyng 60 % azyq-týlik, 40 % basqa zattar), kólemi 10 400 tenge bolyp belgilengen edi. Búl biylgha deyin ózgergen joq, endi ghana onyng dengeyin 15469 tengege deyin azdap kóteruge talpynys jasaluda. AQSh azyq-týlik sebetine - 300, Angliyada – 350, Germaniyada – 475 týrli azyq-týlik jәne ózge de túrmystyq zattar men qyzmetter kiredi eken, sәikesinshe, qúny da ondaghan ese kóp. Qazaqstandaghy eng tómengi ómir sýru dengeyi – 18660 tenge, búl bir adamnyng bir ay boyy ómir sýruine jetetin aqsha degendi bildiredi, jalaqy men әleumettik tólemderdi esepteuding negizi sanalady. Damyghan elu elding qataryna basqa qyrymyzdan ensek engen bolarmyz, mysaly, túrghyn ýi, azyq-týlik, kiyim-keshek, tehnika men túrmystyq zattardyng qymbattylyghy, qyzmet kórsetu tarifterining tym joghary boluy jaghynan keybir damyghan elderden «basyp ozdyq». Alayda, eng tómengi ómir sýru dengeyi, әleumettik tólemder men azyq-týlik sebeti, enbekaqy men zeynetaqy mólsheri jaghynan Qazaqstan órkendegen elu elding auylynan alysta jatyr. Salystyryp aitsaq: Qazaqtyng enbekti ghylymiy-zertteu institutynyng diyrektory, professor Serikjan Bereshovtyng pikirinshe, Qazaqstandaghy jalaqy mólsheri «BÚÚ enbekaqy kólemin esepteuge arnalghan úsynystarynda» kórsetilgen dengeyden 4 ese tómen eken. BÚÚ standartyna say bolu ýshin bizdegi eng tómengi jalaqynyng mólsheri 500 AQSh dollarynan kem bolmauy kerek, mysaly, Shveysariyadaghy eng tómengi jalaqy dengeyi 3 myng AQSh dollaryn, al, ortasha - 5 myndy qúraydy (http://news.nur.kz/249839.html). Europadaghy júmyssyzdargha memleket әp-әjepteuir ótemaqy tóleytini jәne bar. Al, qymbatshylyq qysyp túrghan Qazaqstanda 18660 tengege bir ay ómir sýru mýmkin be? Qazaqstannyng statistikalyq agenttigi anyqtaghan elimizdegi ortasha ailyq jalaqynyng dengeyi 106 286 tenge. Biraq búl orta eseppen alghandaghy mólsher. Al ol aldamshy kórsetkish: 1 mln. tengeden astam jalaqy alatyn top menedjerler men 25 myng tenge alatyn qatardaghy júmysshylardyng ara-jigin ashpaytyn ortasha esep. Is jýzinde budjettik salanyng basym bóliginde jalaqy tómen jәne elimizde júmyssyzdar sany kóp. Bizde kóbinese «ózin-ózi júmyspen qamtyghandar» degen jasandy kategoriya arqyly júmyssyzdardyng sany tómendetilip kórsetiledi. Óz-ózimizdi aldamay, shynyn aitsaq, qazaqstandyq mamandardyng jalaqysy tómen, qazirgi túrmys shynayylyghyna say emes. Áleumettik jaghynan qamsyzdandyrylmaghan, ailyghy shaylyghyna jetpeytin maman ózining júmysyna salghyrt qaramaghanda qaytsin.

Qazaqstandyq jastardyng da kópshiligi ózderining bolashaghyna nemqúraydy qarauynan jaman qylyqtargha boy aldyryp, tura joldan tayda. Adasudyng sony qylmys, nashaqorlyq, sektanttyq, suisiyd. «Qyzgha qyryq ýiden tyiym» degen ataly sózge nemqúraydy qaraudan kóptegen qarakóz qyzdarymyz analyq emes, anayylyq jolgha týsude. Ózge emes, ózine de nemketerlikpen qaraytyn, quys keude, sasyq namysty, jigersiz jigitsymaqtar da kóbeyde. Biz últymyzdyng tektik qoryn joyatyn tasbauyr ana, kókek әke, tastandy bala, mәngýrt úrpaq tuyndauynyng bir faktory nemqúraydylyq ekenine mәn bermeymiz. Kólik jýrgizushilerding nemqúraydylyghynan bolghan jol-kólik apattarynan jyl sayyn myndaghan adam opat boluda. Bilim beru salasyna da nemqúraydylyq engeli qashan, san mәrte auysqan bilim-ghylym ministrlerining jasaghan qayta qúrulary retsiz  reformadan kóz ashtyrar emes, qaptaghan qaghazbastylyq pen yntasyz kózboyaushylyq oryn alyp otyr. Osydan kelip ústaz da, shәkirt te nemqúraydy. Obaly ne kerek, ne kóp, nemqúraydylyqtan bolatyn ziyan, shyghyn, ysyrap kóp. Nemqúraydylyqtyng zardaby turaly aita bersek, shygha bermek. Jalpy, nemqúraydylyq degen tajal adamnyng ózegine týsken jegi qúrttay bolyp, qazaqstandyq qoghamdy ishtey iritip barady. Qorytyp aitar bolsaq, qatardaghy jәy mәsele siyaqty kórinetin nemqúraydylyq shyn mәninde adam men qogham ýshin, últymyz ben elimiz ýshin qiyn týiinge ainalyp otyr.

Qazir biylik tarapynan «Jana qazaqstandyq patriotizm» qalyptastyruymyz qajet degen asqaq mindet qoyylyp jatyr. Búl «Qazaqstan-2050» Strategiyasyn jýzege asyrudyng basty ruhany ózegi retinde aiqyndalghan. Patriotizmdi qalyptastyru men damytu kez kelgen el ýshin asa manyzdy iydeologiyalyq mindet bolyp sanalady. Biraq, patriotizm jalang úranmen, nauqanshyldyqpen qalyptaspaydy. Patriotizm kózboyaushylyqty kótermeytin, kiyeli úghym. Onyng mәni әleumettik sipatta bolghanymen, ózi jýrekten shyghatyn ystyq sezim bolyp tabylady. Patriotizmdi synarjaq týsinuge bolmaydy, ol Otandy sýymen ghana shektelmeydi. Patriotizm degenimiz kóp dengeyli qúbylys. Ózining últyn, tilin, dinin, dilin, kәsibin, tughan jerin, túrghylyqty mekenin, júmys ornyn sýietin, ózi azamaty bolyp tabylatyn memleketting nyshandaryn qasterleytin, jýrgen jeri men ainalasyn núrlandyra biletin azamatty Otanyn sýietin naghyz patriot deuimizge bolady. Degenmen, ghalamdanu men naryqtyq ekonomika jaghdayynda adamdar sanasynda «Otan» degen qasiyetti úghym әleumettik-ekonomikalyq múqtajdyqtardy qamtamasyz etumen baghalanatyn dengeyge jetti, búl tek bizge ghana tәn emes, múnday ýrdis damyghan memleketterde de bayqaluda. Kosmopolittik sayasy sana jetegindegi adamdar ýshin qay elde ómir sýruge qolayly jaghday bolsa, sol el olardyng otanyna ainaluda.  Qazaqstandyq patriotizmge tәrbiyeleu barysynda biz osy kelensiz ýrdisti tuyndatushy alghysharttar men faktorlardyng aldyn aluymyz qajet.

Sonymen qatar, Qazaqstandaghy otanshyldyq memlekettik biylik pen azamattar arasyndaghy eki jaqty qarym-qatynasqa negizdelui tiyis: bir jaghynda azamattardyng «Mening óz elim ýshin qanday paydam tiyedi?» degen patriottyq sezimi, ekinshi jaghynda, memleketting óz azamattaryna degen qamqorlyghy, olardyng әl-auqaty men ómir sapasyn arttyruyna jaghday jasauy.  Múnday eki jaqty qarym-qatynas bolmasa, shynayy patriotizmning qalyptasuy men damuyna asa qajetti әleumettik-ekonomikalyq, mәdeniy-ruhani, iydeologiyalyq negizderge syzat týsedi. Qazaqsha aitsaq, «Eli erim dep qadirin bilmese, elim deytin er qaydan shyghady?». Erekshe atap ótetin mәsele - qazaqstandyq patriotizmning ózegin qazaq últy qúraydy, sondyqtan qazaq últyna jýkteletin mindetting jýgi auyr әri jauapty. Yaghni, qazaqtar bir jaghynan, últjandy boluy tiyis, ekinshi jaghynan, otanshyl boluy qajet. Qazaqstandyq patriotizmning baylanystyrushy qyzmetin qazaq tili  atqaruy tiyis, memlekettik tildi - qazaq tilin biludi – әrbir qazaqstandyq azamatqa mindetteu kerek. Sonda ghana  qazaq tiline degen nemqúraydylyq joyylady, qazaq tili naghyz memlekettik til dәrejesine kóterilip, patriottardyng qatynas tiline ainalady. Otanshyl ruh elimizding Tәuelsizdigimen ajyramas birlikte, egemen el ýshin Tәuelsizdik merekesinen úlyq meyram joq. Tәuelsizdik degen qasiyetti úghym, ony qasterlep, qadirin biluimiz kerek. Tәuelsizdik merekesin toylaugha әsirese jastardy jappay tartu asa qajet. Ókinishke oray, әzirge búl mәselede týitkildi tústar barshylyq. 16 jeltoqsan kýni Jeltoqsan danghylyndaghy eskertkishke gýl shoghyn qoyyp, bostandyq ýshin kýresken batyrlarymyzgha taghzym etip, aruaqtaryna qúran baghyshtau últtyq namysymyzdy janyp, erik-jigerimizdi tulatyp, ruhymyzdy kóteretini sózsiz. Patriot adamgha nemqúraydylyq degen jat sapa, biz qazaqstandyq patriotizmdi damytamyz desek, eng aldymen azamattardyng boyyndaghy nemqúraydylyqty joyymyz qajet. Búl ózi keshendi is-sharalardy qajet etetin qiyn problema.

Eng aldymen, adamdardyng boyyndaghy materialdyq qúndylyqtargha negizdelgen dýniyeqonyz tútynushylyq psihologiyadan aryludyng joldaryn izdegenimiz jón.  Múnyng eng tiyimdi joly - udy umen qaytaru prinsiypin basshylyqqa alu: adamdardyng әl-auqatyn arttyru arqyly materialdyq qajettilikterdi barynsha qanaghattandyra alatyn ómir sýru dengeyi men sapasyna qol jetkizsek, kóp keshikpey, postmaterialdyq qúndylyqtardyng manyzdylyghy arta bastaydy. Múnday ýrdis damyghan shetelderding tәjiriybesinde HH ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastau alghan. Túrghylyqty halyqtyng negizgi materialdyq súranystary qanaghattandyrylyp, әr-aluan mýddeleri bar әleumettik toptardyng qarqyndy payda boluy óz kezeginde postmaterialdyq qúndylyqtargha (qorshaghan ortany ayalau, adamgershilik pen imandylyqtyng oyanuy, adam men azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau, qoghamdy jan-jaqty jaqsartu, mәdeniyetti bolu jәne t.b.) kóp mәn beretin “jana sayasiy” talaptardy tuyndatady. Áleumettik әdilettilik pen seriktestik damyp, orta tap ókilderi kóbeygen sayyn bay men kedey arasyndaghy alshaqtyq ta qysqarady. Negizgi materialdyq qajettilikteri sheshilip, toyynghan tútynushy ainalasyna qarap, el men jer, qogham turaly oilana bastaydy.

Ekinshisi, «Zang aldynda adamdardyng bәri ten» degen qaghida búljymay oryndalatyn qúqyqtyq orta qalyptastyru. Azamattardyng boyynda qúqyqtyq mәdeniyetti damyta otyryp, olardyng zang men qúqyqqa degen senimin oyatu asa manyzdy. Ózining qúqyqtaryn biletin jәne sol qúqyqtardyng saqtalatynyna senimdi adam nemqúraydy bola qoymas.

Ýshinshisi, memlekettik biylik organdarynda oryn alyp otyrghan nemqúraydylyq faktilerin der kezinde jәne qatang jongdy jolgha qoyghanymyz jón. Zardaptarymen emes, oghan qanday sebepter bar, alghysharttar qanday degenge oilanuymyz qajet. Jemqorlyqqa arqau bolyp otyrghan mәselelerdi, eng aldymen tiyimsizdigi jyrgha ainalghan tender ótkizu, memlekettik satyp alu jýiesin reformalaugha tiyispiz. Memlekettik basqaruda tiyimdilik pen nәtiyjelik basty ústanymdar boluy shart. Jegi qúrttay bolyp, elimizdi ishten jep bara jatqan jauapsyzdar pen jemqorlargha jazany әli de auyrlata týsuimiz kerek. Halyq pen BAQ biylik organdaryna qoghamdyq baqylau ornatuda nemqúraydylyq tanytpauy tiyis. Sonda ghana qoghamdyq pikirdegi nemqúraydylyqqa jol joq.

Tórtinshiden, Qazaqstanda azamattardy jan-jaqty yntalandyrudyng tetikterin damytu qajet. Eng tómengi ómir sýru dengeyin ortasha damyghan elderding dengeyine jetkize otyryp, mamandardyng ailyq jalaqysyn, zeynetaqy men ózge de әleumettik tólemderding dengeyin kóteruimiz qajet. Damyghan elu elding qataryna endik, endi, ozyq otyzdyqqa kiremiz dep qúlshynyp otyrmyz. Olay bolsa, halyqtyng ómir sýru dengeyi men ómir sapasy da soghan say boluy tiyis. Onyng ýstine, әl-auqaty týzelgen sayyn, búqara halyq qoghamdyq isterge bey-jay qaramaytyn bolady. Bilimdi, tәjiriybesi men biliktiligi joghary mamandargha qosymsha әleumettik qamsyzdandyrular jasalsa, olardyng yntasy men kәsibiylik dengeyi arta týseri sózsiz. Enseli el bolamyz desek, nepotizm, traybalizm, jershildik, klandyq siyaqty jaghymyz tendensiyalargha qarsy túryp, artqa tartushy faktorlardy joiymyz qajet. Onyng ornyna erkin bәsekelestik, atyna zaty say mansap jasau qaghidalaryn shynayy jolgha qoya biluimiz kerek. Otanyn sýietin, ghylym-bilimge qúshtar, talanty men óneri, qabileti men talaby barlargha barynsha memlekettik qoldau jasalsa, núr ýstine núr bolar edi. Ata zanymyzda «Qazaqstan – әleumettik memleket» dep bekitilgen, sondyqtan, shynayy әleumettik әdilettilik ornatugha kýsh salatyn kez keldi. Múnday iygi ister qoghamdaghy nemqúraydylyq pen jemqorlyqty joygha kýshti yqpal etpek.

Besinshiden, otbasy institutyn qoghamnyng bastapqy úiymy әri irgetasy retinde baghalap, onyng qyzmetin jandandyruymyz qajet. Qazaqstandyq otbasy da memlekettik qoldaugha múqtaj. Búl memlekettik sayasat ýshin eng manyzdy mәsele boluy tiyis. Shyny kerek, qazir otbasynyng qoghamdyq manyzy jetkilikti baghalanbaydy, oghan adamdardyng jeke ómirine ghana qatysty әleumettik institut retinde qarau basym. «Otbasy, oshaqtyng qasy» degendey. Shyn mәnisinde, Otan otbasynan bastalatynyn úmytpayyq. Ata-ananyng jauapkershiligi men mindetterin, otbasynyng atqaratyn qyzmetterin dúrys jolgha qongymyz qajet. Jas úrpaqtyng boykýiez, nemqúraydy bolyp bara jatqanyna qogham men memleketpen qatar, otbasynyng da kinәsi bar ekeni dausyz.

Altynshysy, elimizding aqparattyq sayasatyn qayta qarau qajet. Jaqynda qazaqstandyq telearnalardy jaulap alghan jylanqy serialdardy kórsetu toqtatylatynyn Mәdeniyet jәne aqparat ministri M.Qúlmúhamedting auzynan estip, estip quanyp qaldyq. Biraq, toqmeyilsuge әli erte, aqparat maydanynda sheshimin tappaghan qyruar júmys bar. Eng bastysy - jastardyng sanasyn jaulap alghan, ruhany azdyryp-tozdyratyn arzanqol búqaralyq mәdeniyetting tuyndysymaqtaryn shektep, olardyng ornyna adamgershilikti, imandylyqty, dostyqty, adaldyq pen mahabbatty, últtyq salt-dәstýrdi nasihattaytyn, adamdy ruhany bayytyp, jýrekte ýmit otyn jaghatyn, nemqúraydylyqtan aryltugha yqpal etetin naghyz mәdeny tuyndylardy bere bilsek qana jaghday týzele bastaydy. Búl memlekettik aqparattyq sayasattyng qúzyryndaghy mәsele.

Jetinshiden, jastardyng bos uaqytyn mәndi ótkizuine memlekettik qoldau jasau qajet. Búl tolghaghy jetken, óte ózekti mәsele. Jasóspirimder arasyndaghy qylmystyng kóp boluy men ómirge nemqúraydy qarauynyng bir sebebi osynda jatyr. Jastardyng sportpen shúghyldanuy, kitap oquy, kórkemónerpazdyq jәne ónertapqyshtyq ýiirmelerge baruy, týrli jarystargha qatysuy memleket tarapynan shynayy qoldaugha múqtaj. Memlekettik budjet esebinen tegin etip, auyl-qala dep bólmey, aula men kóshe sportyn damytyp, últtyq sport pen óner týrlerine jas úrpaqty baulysaq, nemqúraydylyq degen jau jansaughalap qashar edi. Bólingen budjet qarajatyn iygere almaghan ministrlikterdi jazalap, olardyng jarata almaghan qarjy-qarajatyn osynday iygi maqsattargha júmsasaq, búl elimizding bolashaghyna qúiylghan tendessiz kapitalgha ten. Adamy kapitaldan qymbat ne bar?

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini mynau: nemqúraydylyqtan arylmay, damu bylay túrsyn, el boluymyz qiyn. Qazaq qoghamynyng nemqúraydy boluy últymyz ýshin de, elimiz ben jerimiz ýshin de asa qaterli qúbylys bolyp tabylady. Nemqúraydy bolmayyq, oyanayyq, oilanayyq!

Músataev Seyilbek – sayasy ghylymdarynyng doktory, әl-Faraby atyndaghy QazÚU Sayasattanu kafedrasynyng professory

Abai.kz

0 pikir