سەيىلبەك مۇساتاەۆ. قازاق نەمقۇرايدىلىعىنىڭ قاتەرى (جالعاسى)
جىل سايىن جاڭا جىلدىق قالا بەزەندىرۋ مەن توي-دۋمانعا قانشا قارجى جەلگە ۇشاتىنى بەلگىسىز. جاڭا جىلعا دايىندىقتى قازاق ءۇشىن قاسىرەتتى ءارى قاسيەتتى كۇن بولىپ تابىلاتىن 16 جەلتوقساننان كەيىن قولعا الساق تا ۇلگەرۋگە بولادى عوي؟ جالپى، ۇلتتىق رۋحتى جالىنداتاتىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن كەز-كەلگەن ماسەلەنى مەملەكەتتىك تۇرعىدا شەشىپ، نىقتاپ شەگەلەپ الۋ اسا قاجەت. ال ەگەر قوعامدا جاڭا جىلدى تويلاۋدىڭ ءداستۇرى كۇشتى دەيتىندەر بولسا، وندا، ۇلتتىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى ۇسىنىپ جۇرگەندەي، مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىمىز تۋرالى دەكلاراتسيا جاريالانعان كۇن – 25 قازاندى ەل بولىپ دۇركىرەتىپ تويلايىق. تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋ اۋىر كۇنا، ەلدىگىمىزگە سىن.
جىل سايىن جاڭا جىلدىق قالا بەزەندىرۋ مەن توي-دۋمانعا قانشا قارجى جەلگە ۇشاتىنى بەلگىسىز. جاڭا جىلعا دايىندىقتى قازاق ءۇشىن قاسىرەتتى ءارى قاسيەتتى كۇن بولىپ تابىلاتىن 16 جەلتوقساننان كەيىن قولعا الساق تا ۇلگەرۋگە بولادى عوي؟ جالپى، ۇلتتىق رۋحتى جالىنداتاتىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن كەز-كەلگەن ماسەلەنى مەملەكەتتىك تۇرعىدا شەشىپ، نىقتاپ شەگەلەپ الۋ اسا قاجەت. ال ەگەر قوعامدا جاڭا جىلدى تويلاۋدىڭ ءداستۇرى كۇشتى دەيتىندەر بولسا، وندا، ۇلتتىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى ۇسىنىپ جۇرگەندەي، مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىمىز تۋرالى دەكلاراتسيا جاريالانعان كۇن – 25 قازاندى ەل بولىپ دۇركىرەتىپ تويلايىق. تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋ اۋىر كۇنا، ەلدىگىمىزگە سىن.
وكىنىشكە وراي، قوعامعا بايقاپ قاراساق، ەل-جۇرتىمىز ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەرگە نەمقۇرايدى قارايتىن، ءبىر ساتتىك قىزىق قۋعان تۇتىنۋشى توبىر ءۇشىن ساۋىق-سايران مەن قىزىق-دۋمان ماڭىزدىراق سياقتى كورىنەدى. تۇتىنۋ، ەگويزم، پايداكۇنەمدىك باستى ۇستانىمدارعا اينالدى. ء«وزىم دەگەندە وگىز كۇشىم بار» دەيتىن تۇتىنۋشىلارىمىز كەزىندە جاپونيادان اكەلىنەتىن، جەتەگى وڭ جاقتاعى، ءبىزدىڭ جولعا تەرىس اۆتوكولىكتەرگە تىيىم سالىنعاندا تەز ارادا ۇيىمداسىپ، قوعامدىق قوزعالىس قۇرىپ العانىن ۇمىتا قويعان جوقپىز. تۋرا سونداي، تۇتىنۋشىلاردىڭ ۇيىمداسۋىمەن «الدانعان ۇلەسكەرلەردىڭ»، «نەسيەنى قايتارا الماعانداردىڭ»، «جورگەكپۇلدارى قىسقارعانداردىڭ» ۇيىمدارى قۇرىلىپ، نارازىلىق اكتسيالارىنىڭ كوپتەپ ءوتۋى ادەتتەگى جاعدايعا اينالدى. پايدا تابۋدى ءجون كورەتىن، قوعامدىق ىستەرگە سىرتتاي كورەرمەن بازار ساۋداگەرلەرى تەك وزدەرىنە تىقىر تايانعاندا عانا ويبايعا باسقىش. جەكەلەگەن ازاماتتار تۇتىنۋشىلىق قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن قۇرىلىس كرانىنىڭ باسىنا شىعىپ، قۇلاپ ولەمىز دەپ قورقىتسا، ەندى ءبىرى وزدەرىن-وزدەرى ورتەپ، سۋيتسيدكە دەيىن بارۋدا. ەكى جىل بۇرىنعى جاڭاوزەندەگى قاندى وقيعانىڭ سەبەپتەرى: جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ەڭبەكشى تاعدىرىنا نەقۇرايلى قاراۋى، جۇمىسشىلاردىڭ الاتىن ايلىق جالاقىلارىنىڭ تومەندىگى مەن سول ازعانتاي جالاقىنىڭ ۋاقتىلى بەرىلمەۋى بولدى. ۋاقىتىندا بەرىلمەيتىن بولسا، ازىن-اۋلاق جالاقىعا تاۋەلدى جۇمىسشى-تۇتىنۋشىلار ءۇشىن بۇدان اسقان پروبلەما جوق. بيىل بولعان نەسيە رەفورماسىنا نارازىلىق تانىتۋشىلاردىڭ دا قوزعاۋشى كۇشى زەينەتاقىنىڭ تۇتىنۋشىلارى. جاقىندا عانا ورىن العان سالىق رەفورماسى باستاپقى زاڭ جوباسىنداعىداي قاتال جۇزەگە اسقاندا، كىم بىلەدى، نارازىلىقتىڭ تولقىنى قانداي بولارىن... قانشا ايتقانمەن، سالىق تولەۋ مەن تۇتىنۋشىلىق حالىقتىڭ بارىنە ورتاق ماسەلە عوي.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، باسقا ماسەلەلەرگە نەمقۇرايدىلىق تانىتاتىن حالقىمىز تۇتىنۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە كوزدەرى جايناپ شىعا كەلەدى. قۋ قۇلقىننىڭ قامىمەن ءجۇرىپ، شىنىندا، تۇتىنۋدىڭ قۇلىنا اينالعانبىز با قالاي؟ وسى كۇنى، «اقشاڭ بولسا شەشىلمەيتىن پروبلەما جوق» دەگەن قاعيدا تۇتىنۋشىلىق ءومىر ءسۇرۋدىڭ باستى ۇرانىنا اينالدى. اقشا دەگەن «قۇدىرەتتى كۇش» زاڭ مەن ادىلدىكتى اياققا تاپتاۋدا. قوعامدى جايلاعان جەمقورلىقتىڭ تامىرىندا وسى ۇستانىم جاتىر. اقشا ءۇشىن ادام ولتىرۋدەن تايىنبايتىندار دا ارامىزدا بارشىلىق. تىپتەن، كەيبىر جەرلەستەرىمىز اقشا تابۋ ءۇشىن سيريا سياقتى سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ەلدە جالدامالى اسكەر رەتىندە قان توگۋگە دايار ەكەنىنە جاقىندا كۋا بولدىق. تۇتىنۋشىلىققا جاناساتىن ماسەلەلەردە قازاقتار نەمقۇرايدىلىق تانىتپايدى، الاقاندارىن ىسقىلاپ، مۇنداي باعىتتاعى ءىس-شارالارعا بەلسەندى تۇردە، بەل شەشىپ كىرىسۋگە دايار تۇرادى. قازاقتاردىڭ توي-تومالاق وتكىزۋ مەن اس بەرۋ، بايلىق-بيلىگىن پاش ەتىپ، ءسان-سالتانات قۇرۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالماي، ءبىر بىرىنەن اسىپ تۇسۋگە تىرىسادى. «بۇدان دا جامان كەزىمدە توي جاساعام» دەگىش قازاق نەسيە السا دا توي جاسايدى، بۇدان تويبيزنەستىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. وسىعان قاراپ، ء«بىزدىڭ قازاق جومارت!» دەپ ماقتانامىز. بۇل ماقتان تىپتەن، مەملەكەتتىك دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلىپ، بيۋدجەت ەسەبىنەن ءتۇرلى سامميت، سەزد، فورۋم، مەرەيتوي وتكىزۋدى سانگە اينالدىردىق. توي جاساۋ بىلاي تۇرسىن، يگى جاقسىلارىمىز باقيلىق بولعان جاقىندارىن و دۇنيەگە سالتاناتپەن شىعارىپ سالۋ، ات شاپتىرىپ، اس بەرۋ، قابىر باسىنا كەڭ سارايداي زيرات تۇرعىزۋ، اتاسىنىڭ اتى بەرىلەتىن مەشىت سالۋدا ءوزارا باسەكەلەسەتىن بولدى. وبال-ساۋاپ، قاناعات-ىنساپ «مودادان» قالعان. قىسقاسى، اتاق-داڭق، داڭعازالىق پەن ءبوسىپ ماقتانۋ ءۇشىن ىسىراپشىلدىققا بارۋ ءۇردىسى قوعامىمىزدا قىزىپ تۇر. ونىڭ ەسەسىنە، قايىر-ساداقا بەرۋ، كەم-كەتىكتەر مەن جەتىم-جەسىرلەرگە قامقورلىقپەن قايىرىمدىلىق جاساپ، قوعامدىق ىستەرگە دەمەۋشىلىك كورسەتۋگە كەلگەندە باي-ماناپتارىمىز ساراڭ ءارى نەمقۇرايدى بولا قالادى. جاڭا عانا ماقتاعان جومارتتىق قايدا كەتتى سوندا؟
وسىلايشا، تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ ادامداردى نەمقۇرايدى ەتەتىن ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ ماڭداي الدىسى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. وسى جەردە رەسەي اكادەميگى ۆلاديمير ارنولدتىڭ مىناداي تۇجىرىمىنا توقتالا كەتەيىك: «امەريكانسكيە كوللەگي وبياسنيلي منە، چتو نيزكي ۋروۆەن وبششەي كۋلتۋرى ي شكولنوگو وبرازوۆانيا ۆ يح سترانە - سوزناتەلنوە دوستيجەنيە رادي ەكونوميچەسكيح تسەلەي. دەلو ۆ توم، چتو، ناچيتاۆشيس كنيگ، وبرازوۆاننىي چەلوۆەك ستانوۆيتسيا حۋدشيم پوكۋپاتەلەم: ون مەنشە پوكۋپاەت ي ستيرالنىح ماشين، ي اۆتوموبيلەي، ناچيناەت پرەدپوچيتات يم موتسارتا يلي ۆان گوگا, شەكسپيرا يلي تەورەمى. وت ەتوگو ستراداەت ەكونوميكا وبششەستۆا پوترەبلەنيا ي، پرەجدە ۆسەگو، دوحودى حوزياەۆ جيزني - ۆوت وني ي سترەمياتسيا نە دوپۋستيت كۋلتۋرنوستي ي وبرازوۆاننوستي (كوتورىە، ۆدوباۆوك، مەشايۋت يم مانيپۋليروۆات ناسەلەنيەم، كاك ليشيوننىم ينتەللەكتا ستادوم)». توق ەتەرىن ايتساق، تۇتىنۋشىلىق قوعامعا كەرەگى - ومىرگە نەمقۇرايدى قارايتىن، تەك تۇتىنۋدى عانا بىلەتىن تۇتىنۋشى بار بولسا بولعانى.
بىزدەگى الەۋمەتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە زەر سالساڭىز، توڭمويىن نەمقۇرايدىلىقتىڭ دەڭگەيى جوعارى ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى. بۇعان مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى، باسقاسىن ايتپاعاندا، قازىر زامانداستارىمىز كوشەدە قۇلاپ جاتقان ادامنىڭ ءحالىن سۇراۋعا دا نەمقۇرايدى، ماسكۇنەم نەمەسە قاڭعىباس ادام بولار دەپ، اينالىپ ءوتىپ، جونىمەن كەتە بەرەدى. وركەنيەتتى قوعام قۇرامىز دەپ ءجۇرىپ، ءولىپ جاتساڭ قارامايتىن، نەمقۇرايدى ادامداردىڭ نەمكەتتى قوعامىنا قالاي ءوتىپ كەتكەنىمىزدى ءوزىمىز دە بايقاماي قالعان سياقتىمىز. بۇلىنگەن دۇنيەگە نەمقۇرايدىلىقپەن قاراۋ، ىسىراپشىلدىقتى ەلەمەۋ بىلە بىلگەنگە كوپە-كورنەۋ زيان جاساعانمەن بىردەي. ءبىزدىڭ ادامداردا قازىر «مەنىڭ مەنشىگىم ەمەس، نە شارۋام بار» دەگەن ۇستانىم باسىم. قوعامدىق مەنشىك، ەلدىڭ يگىلىگى دەگەن ۇعىمدارعا وسى كۇنى ساركازممەن قاراۋشىلار كوپ، ۆانداليزم مەن ۇرلىق-قارلىق اسقىنىپ تۇر. ار، نامىس، ۇيات، يمان، وبال، ساۋاپ، ىنساپ، قاناعات، قايىرىمدىلىق، پارىز، بورىش، مىندەت، ءوزارا كومەك سياقتى كيەلى ۇعىمداردى دا نەمقۇرايدىلىق تۇمشالادى. گيپپوكراتقا انت بەرگەن دارىگەرلەردىڭ باسىم بولىگى نەمقۇرايدى بولۋى قانشا قايعى جۇتقىزعانىن، وتان الدىندا ادال بولامىن دەپ انت ەتكەن ءتۇرلى ساناتتاعى قىزمەتكەرلەردىڭ (اسكەر، پوليتسيا، مەملەكەتتىك قىزمەت ت.ب.) جاۋاپسىز سالعىرتتىعى ەلىمىزگە قانشاما شىعىن، قاسىرەت پەن قاۋىپ اكەلگەنىن كىم ەسەپتەپ جاتىر دەيسىز... نەمقۇرايدىلىقتىڭ سەبەپ-سالدارى جەتىپ ارتىلادى: بوگەندى بۇزعان قىزىل سۋدان بولعان قىزىلاعاش قىرعىنى، قاراعاندىدا قيراعان بەسوبا ءۇيىندىسى، جۇمىسشىلاردى قان جىلاتقان جاڭاوزەن قاقتىعىسى، ءتۇرلى نىسانداردىڭ ءجيى ورتەنۋى، شىمكەنتتەگى سابيلەردىڭ ايىقپاس ىندەت جۇقتىرۋى، ۇشاقتاردىڭ قۇلاۋى، پويىز اپاتتارى، ەلدى ەلەڭ ەتكىزسە دە، تۋرا تەرگەلمەيتىن اۋىر قىلمىستار، اشىلماي جاتىپ جابىلاتىن «زاۋىت-فابريكالار»، ەل قازىناسىنىڭ اياۋسىز تونالۋى ت.ب. تولىپ جاتىر. وسىلاردىڭ بارىندە الدەكىمدەردىڭ سالعىرتتىقپەن قوسقان ۇلەسى - نەمقۇرايدىلىعى بار. قىزمەتتەگى سالعىرتتىق قىلمىسقا تەڭ.
بىزدەگى مامانداردىڭ ءوز كاسىبىنە نەمقۇرايدى قاراۋىنا ىقپال ەتەتىن تاعى ءبىر فاكتور – ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرىنىڭ ءالسىز بولۋى. قازاقستانداعى ەڭ تومەنگى جالاقى دەڭگەيى بيىل 18660 تەڭگە دەپ بەكىتىلگەن. بۇل 7 % ءوسىپ، 1221 تەڭگە قوسىلعانداعىسى. ايتپەسە، 2012 جىلى ول 17439 تەڭگە بولاتىن. ەڭ تومەنگى زەينەتاقى دەڭگەيى بيىل 19066 تەڭگە. مەملەكەتتىك بازالىق زەينەتاقى تولەمى – 9330. ازىق-تۇلىك سەبەتى 2005 جىلى 43 ءتۇرلى اتاۋدان (ونىڭ 60 % ازىق-تۇلىك، 40 % باسقا زاتتار), كولەمى 10 400 تەڭگە بولىپ بەلگىلەنگەن ەدى. بۇل بيىلعا دەيىن وزگەرگەن جوق، ەندى عانا ونىڭ دەڭگەيىن 15469 تەڭگەگە دەيىن ازداپ كوتەرۋگە تالپىنىس جاسالۋدا. اقش ازىق-تۇلىك سەبەتىنە - 300, انگليادا – 350, گەرمانيادا – 475 ءتۇرلى ازىق-تۇلىك جانە وزگە دە تۇرمىستىق زاتتار مەن قىزمەتتەر كىرەدى ەكەن، سايكەسىنشە، قۇنى دا ونداعان ەسە كوپ. قازاقستانداعى ەڭ تومەنگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى – 18660 تەڭگە، بۇل ءبىر ادامنىڭ ءبىر اي بويى ءومىر سۇرۋىنە جەتەتىن اقشا دەگەندى بىلدىرەدى، جالاقى مەن الەۋمەتتىك تولەمدەردى ەسەپتەۋدىڭ نەگىزى سانالادى. دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا باسقا قىرىمىزدان ەنسەك ەنگەن بولارمىز، مىسالى، تۇرعىن ءۇي، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، تەحنيكا مەن تۇرمىستىق زاتتاردىڭ قىمباتتىلىعى، قىزمەت كورسەتۋ تاريفتەرىنىڭ تىم جوعارى بولۋى جاعىنان كەيبىر دامىعان ەلدەردەن «باسىپ وزدىق». الايدا، ەڭ تومەنگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى، الەۋمەتتىك تولەمدەر مەن ازىق-تۇلىك سەبەتى، ەڭبەكاقى مەن زەينەتاقى مولشەرى جاعىنان قازاقستان وركەندەگەن ەلۋ ەلدىڭ اۋىلىنان الىستا جاتىر. سالىستىرىپ ايتساق: قازاقتىڭ ەڭبەكتى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور سەرىكجان بەرەشوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى جالاقى مولشەرى «بۇۇ ەڭبەكاقى كولەمىن ەسەپتەۋگە ارنالعان ۇسىنىستارىندا» كورسەتىلگەن دەڭگەيدەن 4 ەسە تومەن ەكەن. بۇۇ ستاندارتىنا ساي بولۋ ءۇشىن بىزدەگى ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ مولشەرى 500 اقش دوللارىنان كەم بولماۋى كەرەك، مىسالى، شۆەيتسارياداعى ەڭ تومەنگى جالاقى دەڭگەيى 3 مىڭ اقش دوللارىن، ال، ورتاشا - 5 مىڭدى قۇرايدى (http://news.nur.kz/249839.html). ەۋروپاداعى جۇمىسسىزدارعا مەملەكەت ءاپ-اجەپتەۋىر وتەماقى تولەيتىنى جانە بار. ال، قىمباتشىلىق قىسىپ تۇرعان قازاقستاندا 18660 تەڭگەگە ءبىر اي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بە؟ قازاقستاننىڭ ستاتيستيكالىق اگەنتتىگى انىقتاعان ەلىمىزدەگى ورتاشا ايلىق جالاقىنىڭ دەڭگەيى 106 286 تەڭگە. بىراق بۇل ورتا ەسەپپەن العانداعى مولشەر. ال ول الدامشى كورسەتكىش: 1 ملن. تەڭگەدەن استام جالاقى الاتىن توپ مەنەدجەرلەر مەن 25 مىڭ تەڭگە الاتىن قاتارداعى جۇمىسشىلاردىڭ ارا-جىگىن اشپايتىن ورتاشا ەسەپ. ءىس جۇزىندە بيۋدجەتتىك سالانىڭ باسىم بولىگىندە جالاقى تومەن جانە ەلىمىزدە جۇمىسسىزدار سانى كوپ. بىزدە كوبىنەسە ء«وزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندار» دەگەن جاساندى كاتەگوريا ارقىلى جۇمىسسىزداردىڭ سانى تومەندەتىلىپ كورسەتىلەدى. ءوز-ءوزىمىزدى الداماي، شىنىن ايتساق، قازاقستاندىق مامانداردىڭ جالاقىسى تومەن، قازىرگى تۇرمىس شىنايىلىعىنا ساي ەمەس. الەۋمەتتىك جاعىنان قامسىزداندىرىلماعان، ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيتىن مامان ءوزىنىڭ جۇمىسىنا سالعىرت قاراماعاندا قايتسىن.
قازاقستاندىق جاستاردىڭ دا كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ بولاشاعىنا نەمقۇرايدى قاراۋىنان جامان قىلىقتارعا بوي الدىرىپ، تۋرا جولدان تايۋدا. اداسۋدىڭ سوڭى قىلمىس، ناشاقورلىق، سەكتانتتىق، سۋيتسيد. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەگەن اتالى سوزگە نەمقۇرايدى قاراۋدان كوپتەگەن قاراكوز قىزدارىمىز انالىق ەمەس، انايىلىق جولعا تۇسۋدە. وزگە ەمەس، وزىنە دە نەمكەتەرلىكپەن قارايتىن، قۋىس كەۋدە، ساسىق نامىستى، جىگەرسىز جىگىتسىماقتار دا كوبەيۋدە. ءبىز ۇلتىمىزدىڭ تەكتىك قورىن جوياتىن تاسباۋىر انا، كوكەك اكە، تاستاندى بالا، ماڭگۇرت ۇرپاق تۋىنداۋىنىڭ ءبىر فاكتورى نەمقۇرايدىلىق ەكەنىنە ءمان بەرمەيمىز. كولىك جۇرگىزۋشىلەردىڭ نەمقۇرايدىلىعىنان بولعان جول-كولىك اپاتتارىنان جىل سايىن مىڭداعان ادام وپات بولۋدا. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا دا نەمقۇرايدىلىق ەنگەلى قاشان، سان مارتە اۋىسقان ءبىلىم-عىلىم مينيسترلەرىنىڭ جاساعان قايتا قۇرۋلارى رەتسىز رەفورمادان كوز اشتىرار ەمەس، قاپتاعان قاعازباستىلىق پەن ىنتاسىز كوزبوياۋشىلىق ورىن الىپ وتىر. وسىدان كەلىپ ۇستاز دا، شاكىرت تە نەمقۇرايدى. وبالى نە كەرەك، نە كوپ، نەمقۇرايدىلىقتان بولاتىن زيان، شىعىن، ىسىراپ كوپ. نەمقۇرايدىلىقتىڭ زاردابى تۋرالى ايتا بەرسەك، شىعا بەرمەك. جالپى، نەمقۇرايدىلىق دەگەن تاجال ادامنىڭ وزەگىنە تۇسكەن جەگى قۇرتتاي بولىپ، قازاقستاندىق قوعامدى ىشتەي ءىرىتىپ بارادى. قورىتىپ ايتار بولساق، قاتارداعى ءجاي ماسەلە سياقتى كورىنەتىن نەمقۇرايدىلىق شىن مانىندە ادام مەن قوعام ءۇشىن، ۇلتىمىز بەن ەلىمىز ءۇشىن قيىن تۇيىنگە اينالىپ وتىر.
قازىر بيلىك تاراپىنان «جاڭا قازاقستاندىق پاتريوتيزم» قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت دەگەن اسقاق مىندەت قويىلىپ جاتىر. بۇل «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستى رۋحاني وزەگى رەتىندە ايقىندالعان. ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ كەز كەلگەن ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى يدەولوگيالىق مىندەت بولىپ سانالادى. بىراق، پاتريوتيزم جالاڭ ۇرانمەن، ناۋقانشىلدىقپەن قالىپتاسپايدى. پاتريوتيزم كوزبوياۋشىلىقتى كوتەرمەيتىن، كيەلى ۇعىم. ونىڭ ءمانى الەۋمەتتىك سيپاتتا بولعانىمەن، ءوزى جۇرەكتەن شىعاتىن ىستىق سەزىم بولىپ تابىلادى. ءپاتريوتيزمدى سىڭارجاق تۇسىنۋگە بولمايدى، ول وتاندى سۇيۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. پاتريوتيزم دەگەنىمىز كوپ دەڭگەيلى قۇبىلىس. ءوزىنىڭ ۇلتىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، كاسىبىن، تۋعان جەرىن، تۇرعىلىقتى مەكەنىن، جۇمىس ورنىن سۇيەتىن، ءوزى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىڭ نىشاندارىن قاستەرلەيتىن، جۇرگەن جەرى مەن اينالاسىن نۇرلاندىرا بىلەتىن ازاماتتى وتانىن سۇيەتىن ناعىز پاتريوت دەۋىمىزگە بولادى. دەگەنمەن، عالامدانۋ مەن نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا ادامدار ساناسىندا «وتان» دەگەن قاسيەتتى ۇعىم الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مۇقتاجدىقتاردى قامتاماسىز ەتۋمەن باعالاناتىن دەڭگەيگە جەتتى، بۇل تەك بىزگە عانا ءتان ەمەس، مۇنداي ءۇردىس دامىعان مەملەكەتتەردە دە بايقالۋدا. كوسموپوليتتىك ساياسي سانا جەتەگىندەگى ادامدار ءۇشىن قاي ەلدە ءومىر سۇرۋگە قولايلى جاعداي بولسا، سول ەل ولاردىڭ وتانىنا اينالۋدا. قازاقستاندىق پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ بارىسىندا ءبىز وسى كەلەڭسىز ءۇردىستى تۋىنداتۋشى العىشارتتار مەن فاكتورلاردىڭ الدىن الۋىمىز قاجەت.
سونىمەن قاتار، قازاقستانداعى وتانشىلدىق مەملەكەتتىك بيلىك پەن ازاماتتار اراسىنداعى ەكى جاقتى قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلۋى ءتيىس: ءبىر جاعىندا ازاماتتاردىڭ «مەنىڭ ءوز ەلىم ءۇشىن قانداي پايدام تيەدى؟» دەگەن پاتريوتتىق سەزىمى، ەكىنشى جاعىندا، مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنا دەگەن قامقورلىعى، ولاردىڭ ءال-اۋقاتى مەن ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋىنا جاعداي جاساۋى. مۇنداي ەكى جاقتى قارىم-قاتىناس بولماسا، شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا اسا قاجەتتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني-رۋحاني، يدەولوگيالىق نەگىزدەرگە سىزات تۇسەدى. قازاقشا ايتساق، «ەلى ەرىم دەپ قادىرىن بىلمەسە، ەلىم دەيتىن ەر قايدان شىعادى؟». ەرەكشە اتاپ وتەتىن ماسەلە - قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ وزەگىن قازاق ۇلتى قۇرايدى، سوندىقتان قازاق ۇلتىنا جۇكتەلەتىن مىندەتتىڭ جۇگى اۋىر ءارى جاۋاپتى. ياعني، قازاقتار ءبىر جاعىنان، ۇلتجاندى بولۋى ءتيىس، ەكىنشى جاعىنان، وتانشىل بولۋى قاجەت. قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ بايلانىستىرۋشى قىزمەتىن قازاق ءتىلى اتقارۋى ءتيىس، مەملەكەتتىك ءتىلدى - قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى – ءاربىر قازاقستاندىق ازاماتقا مىندەتتەۋ كەرەك. سوندا عانا قازاق تىلىنە دەگەن نەمقۇرايدىلىق جويىلادى، قازاق ءتىلى ناعىز مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، پاتريوتتاردىڭ قاتىناس تىلىنە اينالادى. وتانشىل رۋح ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن اجىراماس بىرلىكتە، ەگەمەن ەل ءۇشىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنەن ۇلىق مەيرام جوق. تاۋەلسىزدىك دەگەن قاسيەتتى ۇعىم، ونى قاستەرلەپ، قادىرىن ءبىلۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن تويلاۋعا اسىرەسە جاستاردى جاپپاي تارتۋ اسا قاجەت. وكىنىشكە وراي، ازىرگە بۇل ماسەلەدە تۇيتكىلدى تۇستار بارشىلىق. 16 جەلتوقسان كۇنى جەلتوقسان داڭعىلىنداعى ەسكەرتكىشكە گۇل شوعىن قويىپ، بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلارىمىزعا تاعزىم ەتىپ، ارۋاقتارىنا قۇران باعىشتاۋ ۇلتتىق نامىسىمىزدى جانىپ، ەرىك-جىگەرىمىزدى تۋلاتىپ، رۋحىمىزدى كوتەرەتىنى ءسوزسىز. پاتريوت ادامعا نەمقۇرايدىلىق دەگەن جات ساپا، ءبىز قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى دامىتامىز دەسەك، ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ بويىنداعى نەمقۇرايدىلىقتى جويۋىمىز قاجەت. بۇل ءوزى كەشەندى ءىس-شارالاردى قاجەت ەتەتىن قيىن پروبلەما.
ەڭ الدىمەن، ادامداردىڭ بويىنداعى ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن دۇنيەقوڭىز تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيادان ارىلۋدىڭ جولدارىن ىزدەگەنىمىز ءجون. مۇنىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى - ۋدى ۋمەن قايتارۋ ءپرينتسيپىن باسشىلىققا الۋ: ادامداردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ارقىلى ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەردى بارىنشا قاناعاتتاندىرا الاتىن ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ساپاسىنا قول جەتكىزسەك، كوپ كەشىكپەي، پوستماتەريالدىق قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا باستايدى. مۇنداي ءۇردىس دامىعان شەتەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاۋ العان. تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ نەگىزگى ماتەريالدىق سۇرانىستارى قاناعاتتاندىرىلىپ، ءار-الۋان مۇددەلەرى بار الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قارقىندى پايدا بولۋى ءوز كەزەگىندە پوستماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا (قورشاعان ورتانى ايالاۋ، ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىقتىڭ ويانۋى، ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ، قوعامدى جان-جاقتى جاقسارتۋ، مادەنيەتتى بولۋ جانە ت.ب.) كوپ ءمان بەرەتىن “جاڭا ساياسي” تالاپتاردى تۋىنداتادى. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پەن سەرىكتەستىك دامىپ، ورتا تاپ وكىلدەرى كوبەيگەن سايىن باي مەن كەدەي اراسىنداعى الشاقتىق تا قىسقارادى. نەگىزگى ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرى شەشىلىپ، تويىنعان تۇتىنۋشى اينالاسىنا قاراپ، ەل مەن جەر، قوعام تۋرالى ويلانا باستايدى.
ەكىنشىسى، «زاڭ الدىندا ادامداردىڭ ءبارى تەڭ» دەگەن قاعيدا بۇلجىماي ورىندالاتىن قۇقىقتىق ورتا قالىپتاستىرۋ. ازاماتتاردىڭ بويىندا قۇقىقتىق مادەنيەتتى دامىتا وتىرىپ، ولاردىڭ زاڭ مەن قۇقىققا دەگەن سەنىمىن وياتۋ اسا ماڭىزدى. ءوزىنىڭ قۇقىقتارىن بىلەتىن جانە سول قۇقىقتاردىڭ ساقتالاتىنىنا سەنىمدى ادام نەمقۇرايدى بولا قويماس.
ءۇشىنشىسى، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىندا ورىن الىپ وتىرعان نەمقۇرايدىلىق فاكتىلەرىن دەر كەزىندە جانە قاتاڭ جويۋدى جولعا قويعانىمىز ءجون. زارداپتارىمەن ەمەس، وعان قانداي سەبەپتەر بار، العىشارتتار قانداي دەگەنگە ويلانۋىمىز قاجەت. جەمقورلىققا ارقاۋ بولىپ وتىرعان ماسەلەلەردى، ەڭ الدىمەن تيىمسىزدىگى جىرعا اينالعان تەندەر وتكىزۋ، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋعا ءتيىسپىز. مەملەكەتتىك باسقارۋدا تيىمدىلىك پەن ناتيجەلىك باستى ۇستانىمدار بولۋى شارت. جەگى قۇرتتاي بولىپ، ەلىمىزدى ىشتەن جەپ بارا جاتقان جاۋاپسىزدار پەن جەمقورلارعا جازانى ءالى دە اۋىرلاتا ءتۇسۋىمىز كەرەك. حالىق پەن باق بيلىك ورگاندارىنا قوعامدىق باقىلاۋ ورناتۋدا نەمقۇرايدىلىق تانىتپاۋى ءتيىس. سوندا عانا قوعامدىق پىكىردەگى نەمقۇرايدىلىققا جول جوق.
تورتىنشىدەن، قازاقستاندا ازاماتتاردى جان-جاقتى ىنتالاندىرۋدىڭ تەتىكتەرىن دامىتۋ قاجەت. ەڭ تومەنگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ورتاشا دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزە وتىرىپ، مامانداردىڭ ايلىق جالاقىسىن، زەينەتاقى مەن وزگە دە الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋىمىز قاجەت. دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا ەندىك، ەندى، وزىق وتىزدىققا كىرەمىز دەپ قۇلشىنىپ وتىرمىز. ولاي بولسا، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ءومىر ساپاسى دا سوعان ساي بولۋى ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، ءال-اۋقاتى تۇزەلگەن سايىن، بۇقارا حالىق قوعامدىق ىستەرگە بەي-جاي قارامايتىن بولادى. ءبىلىمدى، تاجىريبەسى مەن بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندارعا قوسىمشا الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋلار جاسالسا، ولاردىڭ ىنتاسى مەن كاسىبيلىك دەڭگەيى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. ەڭسەلى ەل بولامىز دەسەك، نەپوتيزم، ترايباليزم، جەرشىلدىك، كلاندىق سياقتى جاعىمىز تەندەنتسيالارعا قارسى تۇرىپ، ارتقا تارتۋشى فاكتورلاردى جويۋىمىز قاجەت. ونىڭ ورنىنا ەركىن باسەكەلەستىك، اتىنا زاتى ساي مانساپ جاساۋ قاعيدالارىن شىنايى جولعا قويا ءبىلۋىمىز كەرەك. وتانىن سۇيەتىن، عىلىم-بىلىمگە قۇشتار، تالانتى مەن ونەرى، قابىلەتى مەن تالابى بارلارعا بارىنشا مەملەكەتتىك قولداۋ جاسالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. اتا زاڭىمىزدا «قازاقستان – الەۋمەتتىك مەملەكەت» دەپ بەكىتىلگەن، سوندىقتان، شىنايى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ورناتۋعا كۇش سالاتىن كەز كەلدى. مۇنداي يگى ىستەر قوعامداعى نەمقۇرايدىلىق پەن جەمقورلىقتى جويۋعا كۇشتى ىقپال ەتپەك.
بەسىنشىدەن، وتباسى ينستيتۋتىن قوعامنىڭ باستاپقى ۇيىمى ءارى ىرگەتاسى رەتىندە باعالاپ، ونىڭ قىزمەتىن جانداندىرۋىمىز قاجەت. قازاقستاندىق وتباسى دا مەملەكەتتىك قولداۋعا مۇقتاج. بۇل مەملەكەتتىك ساياسات ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە بولۋى ءتيىس. شىنى كەرەك، قازىر وتباسىنىڭ قوعامدىق ماڭىزى جەتكىلىكتى باعالانبايدى، وعان ادامداردىڭ جەكە ومىرىنە عانا قاتىستى الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە قاراۋ باسىم. «وتباسى، وشاقتىڭ قاسى» دەگەندەي. شىن مانىسىندە، وتان وتباسىنان باستالاتىنىن ۇمىتپايىق. اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن مىندەتتەرىن، وتباسىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتتەرىن دۇرىس جولعا قويۋىمىز قاجەت. جاس ۇرپاقتىڭ بويكۇيەز، نەمقۇرايدى بولىپ بارا جاتقانىنا قوعام مەن مەملەكەتپەن قاتار، وتباسىنىڭ دا كىناسى بار ەكەنى داۋسىز.
التىنشىسى، ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق ساياساتىن قايتا قاراۋ قاجەت. جاقىندا قازاقستاندىق تەلەارنالاردى جاۋلاپ العان جىلاڭقى سەريالداردى كورسەتۋ توقتاتىلاتىنىن مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى م.قۇلمۇحامەدتىڭ اۋزىنان ەستىپ، ەستىپ قۋانىپ قالدىق. بىراق، توقمەيىلسۋگە ءالى ەرتە، اقپارات مايدانىندا شەشىمىن تاپپاعان قىرۋار جۇمىس بار. ەڭ باستىسى - جاستاردىڭ ساناسىن جاۋلاپ العان، رۋحاني ازدىرىپ-توزدىراتىن ارزانقول بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ تۋىندىسىماقتارىن شەكتەپ، ولاردىڭ ورنىنا ادامگەرشىلىكتى، يماندىلىقتى، دوستىقتى، ادالدىق پەن ماحابباتتى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ناسيحاتتايتىن، ادامدى رۋحاني بايىتىپ، جۇرەكتە ءۇمىت وتىن جاعاتىن، نەمقۇرايدىلىقتان ارىلتۋعا ىقپال ەتەتىن ناعىز مادەني تۋىندىلاردى بەرە بىلسەك قانا جاعداي تۇزەلە باستايدى. بۇل مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياساتتىڭ قۇزىرىنداعى ماسەلە.
جەتىنشىدەن، جاستاردىڭ بوس ۋاقىتىن ءماندى وتكىزۋىنە مەملەكەتتىك قولداۋ جاساۋ قاجەت. بۇل تولعاعى جەتكەن، وتە وزەكتى ماسەلە. جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قىلمىستىڭ كوپ بولۋى مەن ومىرگە نەمقۇرايدى قاراۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتىر. جاستاردىڭ سپورتپەن شۇعىلدانۋى، كىتاپ وقۋى، كوركەمونەرپازدىق جانە ونەرتاپقىشتىق ۇيىرمەلەرگە بارۋى، ءتۇرلى جارىستارعا قاتىسۋى مەملەكەت تاراپىنان شىنايى قولداۋعا مۇقتاج. مەملەكەتتىك بيۋدجەت ەسەبىنەن تەگىن ەتىپ، اۋىل-قالا دەپ بولمەي، اۋلا مەن كوشە سپورتىن دامىتىپ، ۇلتتىق سپورت پەن ونەر تۇرلەرىنە جاس ۇرپاقتى باۋلىساق، نەمقۇرايدىلىق دەگەن جاۋ جانساۋعالاپ قاشار ەدى. بولىنگەن بيۋدجەت قاراجاتىن يگەرە الماعان مينيسترلىكتەردى جازالاپ، ولاردىڭ جاراتا الماعان قارجى-قاراجاتىن وسىنداي يگى ماقساتتارعا جۇمساساق، بۇل ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا قۇيىلعان تەڭدەسسىز كاپيتالعا تەڭ. ادامي كاپيتالدان قىمبات نە بار؟
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى مىناۋ: نەمقۇرايدىلىقتان ارىلماي، دامۋ بىلاي تۇرسىن، ەل بولۋىمىز قيىن. قازاق قوعامىنىڭ نەمقۇرايدى بولۋى ۇلتىمىز ءۇشىن دە، ەلىمىز بەن جەرىمىز ءۇشىن دە اسا قاتەرلى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. نەمقۇرايدى بولمايىق، ويانايىق، ويلانايىق!
مۇساتاەۆ سەيىلبەك – ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
Abai.kz
