Shúghyla Saparghaliqyzy: By de bir júmbaq әlem
Álem júrtyn tәnti etken qazaqtyng biyshi qyzy Shúghyla Saparghaliqyzy. Qytay elining eng sheber biyshisi atanghan Shúghyla birneshe Halyqaralyq by bayqaularynyng laureaty. Ol Elbasynyng arnayy shaqyruymen atamekeni – Qazaqstangha kelgen son, Qazaqstan Preziydenti orkestrining bas biyshisi, Astanadaghy Kýlәsh Bayseyitova atyndaghy opera jәne balet teatrynyng baletmeysteri bolyp, qazaq jastaryna by ónerin darytugha aitarlyqtay enbek sinirdi. Sonday-aq Germaniya, Koreya sekildi birqatar elderding teatrlary qolqa salyp, ony arnayy shaqyrtqan kezderi de az bolghan joq. Sóitip, ol shet júrttarda da qyzmet etti. Qazir ózining derbes óner otauyn ashumen shúghyldanyp jýrgen Shúghyla Saparghaliqyzymen әngimelesuding sәti týsti.
Álem júrtyn tәnti etken qazaqtyng biyshi qyzy Shúghyla Saparghaliqyzy. Qytay elining eng sheber biyshisi atanghan Shúghyla birneshe Halyqaralyq by bayqaularynyng laureaty. Ol Elbasynyng arnayy shaqyruymen atamekeni – Qazaqstangha kelgen son, Qazaqstan Preziydenti orkestrining bas biyshisi, Astanadaghy Kýlәsh Bayseyitova atyndaghy opera jәne balet teatrynyng baletmeysteri bolyp, qazaq jastaryna by ónerin darytugha aitarlyqtay enbek sinirdi. Sonday-aq Germaniya, Koreya sekildi birqatar elderding teatrlary qolqa salyp, ony arnayy shaqyrtqan kezderi de az bolghan joq. Sóitip, ol shet júrttarda da qyzmet etti. Qazir ózining derbes óner otauyn ashumen shúghyldanyp jýrgen Shúghyla Saparghaliqyzymen әngimelesuding sәti týsti.
– Shúghyla Saparghaliqyzy, búl kýnderi sizdi bilmeytin qazaq kemde-kem. Sizding óneriniz turaly, sizding by ónerimen qashan, qalay әuestengeniniz jayly júrtshylyq keninen bilgisi keletinin angharyp jýrmiz. Sondyqtan әngimemizdi ózinizding by әlemine alghash qalay qadam basqanynyzdan bastaudy jón kórip otyrmyz.
– Men QHR Ile Qazaq avtonomiyaly oblysynyng ortalyghy Qúlja qalasynda dýniyege keldim. Ákem Saparghaly qaladaghy qazaq mektebinde biraz jyldar diyrektor boldy. Anam Túrsynhan da bar sanaly ómirin shәkirt tәrbiyeleuge arnaghan ústaz. Men eki úldan keyin dýniyege kelgen jalghyz qyzbyn әri ýiding kenjesimin. Aghalarym ata-anamnyng jolyn quyp ústazdyqty tandasa, men biyshi boludy armandadym. Biyge iykemdiligimdi bayqaghan ata-anam toghyz jasymda by mektebine beredi. Biyshilik qabiletim tanyla bastaghan kezde Beyjindegi Últtar uniyversiytetining by fakulitetine oqugha týstim. Búl әlemge әigili eldegi eng bedeldi, joghary bilimdi biyshiler dayarlaytyn bilim ordasy bolatyn. Bizde jyl sayyn alyp elding әrtýrli qalalarynan talapker biyshiler kelip, óner bәigesinde baqtaryn synaytyn. Mine, sonday jarystardyng birinen jýldeli oryn alghandar ghana osy oqu ordasyna qabyldanatyn. Men osynday bәigede jýldeli oryn aldym. Múnda oqyp jýrgenimde biyding qyr-syryn tereng әri sheber mengergen nebir bilikti de bilgir professorlar, ghylym doktorlary men akademikterden tәlim alyp, shyndaldym. Oquymdy ýzdik ayaqtap, dýniyejýzine mәshhýr Ortalyq últtar әn-by ansambline birauyzdan júmysqa qabyldandym. Búl óner újymynda bes jýz adam júmys isteytin. 56 últtyng әn-kýiin, by ónerin әlemge dәriptep jýrgen osynday by újymynda júmys isteu men ýshin ýlken jetistik boldy. Osynda jýrip biyding tylsym syrlaryn mengerip, agha buyn biyshilerden kóp nәrseni ýirenip, tәjiriybe jinaqtap, by ónerine tóseldim desem bolady. Sheteldegi halyqaralyq by bayqaularyna qatysyp, Italiya, Fransiya, Koreya memleketterinde top jaryp, laureat atandym.
– Atamekenge qalay keldiniz?
– Áli esimde, 1996 jyly «Dostyq» qoghamynyng shaqyruymen Almatygha kelip, ónerimdi kórsettim. Atajúrtymmen túnghysh didarlasqanym sol kezde edi. Búdan keyin de Astana toyyna arnayy shaqyrumen kelip, Elorda tórinde by biylegenim esimnen ketpeydi. Al 2000 jyldyng kýzi mening ómirim ýshin erekshe. Sebebi Elbasynyng shaqyruymen ata-babamnyng kindik qany tamghan Atajúrtyma oraldym. «Ózge elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol» degen dana sóz bar. Búl sózding maghynasyn syrtta jýrip týsinedi ekensin. Elge oralghannan keyin maghan erekshe qamqorlyq kórsetkender az bolmady. Olargha sheksiz rizamyn. Elbasynyng ózi ónerimdi baghalap, ýlken senim bildirgeni men ýshin zor baqyt dep bilemin. Qytayda ataghym shyghyp túrsa da, Atajúrtymnyng orny bólek.
– Qay elding biyin biylegendi únatasyz?
– Qay elding sahnasynda óner kórsetsem de, eng aldymen qazaq biyin biyleymin. Ózimning qazaq ekenimdi tanytu basty maqsatym. Al qazaq bii – boytúmarym, mening júldyzymdy jarqyratqan da sol.
– Qytayda by óneri jaqsy damyghany barshagha ayan. Al qazaqta búl óner týri kenje qalghan sekildi. Tipti keybireuler «Qazaqta by óneri bolmaghan» deydi…
– Búlay deu biz ýshin úyat. Biy–qazaqpen birge ónip-ósken, әlimsaqtan kele jatqan óner. Qazaqtyng bii de últtyq salt-dәstýrimiz ben qazaqtyng túrmys-tirshiliginen tuyndaghan. Ómirden alghan әserinizden, quanyshynyzdan, qayghy-kýiinishinizden әn nemese ólen-jyr tumay ma?! By de sol siyaqty. Qazaq bii – últtyq dәstýrdi, saltty tanytatyn ónerding tóresi desek artyq aitqandyghymyz emes. Sayyp kelgende, qazaq biyining arqauy halyqtyng jan dýniyesi. Mine, osynyng bәri kez kelgen biyding qúrylymynan, bolmysynan últtyq qasiyet aishyqty kórinis tauyp jatatynyna kýmәn joq. Biraq búndaghy ishki sezimderdi beyneleu qúraly – qimyl-qozghalys. Áriyne, oidy tilmen emes, qimylmen jetkizu qiyn nәrse. By ýlken oidan tuady, al biyleytin adam ómirding nәzik iyirimderin tereng týsinetin oishyl jan boluy kerek der edim. Biyshi halyqtyng arghy-bergi tarihyn tereng biletin, qajet bolsa, sol tarihty by tilimen beyneley alatyn jan bolsa núr ýstine núr. Biyshiler sonymen birge keyipkerdi beyneleytin akter boluy da qajet.
Men býgingi kýni biraz biyshilerding qimyldaryna qarap bagha bere alamyn. Búrynghy jyldarmen salystyrghanda, by salasynda biraz algha jyljushylyq bar ekenin aitar edim. Astanadaghy «Naz» ansamblining songhy kezderi qoyyp jýrgen biyleri únaydy. Olardyng qol iyirimderinde qazaqy qimyl-qozghalys bar. Biraq bizde qazaqtyng últtyq biyining qimyl-qozghalystary ornyqpaghan. Mektep әlippesi sekildi qazaqtyng últtyq bii surettelip jazylmaghan. Mine, sol sebepti әr by ansamblining horeografy ózdiginshe by qoyylymdaryn qoyyp jatady. Árkim bilgeninshe ýiretedi. Elimizde kóptegen by mektepteri men ýiirmeleri bar. Qazaqtyng biylerin basqa halyqtardyng biyimen qatar ýiretedi de, qazaq biyine basymdyq berilmeytini qynjylarlyq jayt. Sóitip, qazaq biylerine ózge últ biylerining әseri kýshti bolyp shyghady. Búl qazaq biylerine qiyanat. Mysalgha, Seleznev atyndaghy horeografiyalyq uchiliyshesinde 8 jyl boyy tek balet ýiretiledi. Sonynda biyshiler iriktelip, iykemdileri baletke, al qalghandary últtyq biyge jiberiledi. Osydan-aq últtyq biyge degen nemqúrayly kózqarasty bayqaugha bolady.
Bizde әli kýnge deyin biyge degen dúrys kózqaras qalyptaspaghan. Aldymen muzyka jazylady. Mine, odan keyin oghan by qoyylady. Kóbinese әn men by qoyylymdary ýilespey jatatatyny sondyqtan dep oilaymyn. Al negizinde әuen jazatyn sazger, biydi qoiyshy horeograf, biyshi – ýsheui baylanysa júmys isteui kerek. Tipti biyding әserli bolyp shyghuyna biyshilerding kiyimderining de alatyn orny bar. Kez kelgen by qoyylymynda ózindik syr, iydeya boluy tiyis. Al dayyn muzykagha qoyylghan by eshqashan kórermen esinde qalarlyqtay әser qaldyrmasy anyq.
Qytayda by mektebining әldeqayda ilgeri damyp ketkeni ras. Mysalgha, men bilim alghan oqu ordasynda barlyq últtardyng biyin oqytty. Búnda bir halyqtyng biyin ýiretpes búryn sol elding tarihy, salt-dәstýri, tabighaty, ózindik ereksheligi men filosofiyasy oqytylady. Sol halyqtyng bolmysyn úqqannan keyin onyng biyin týsinu qiyn emes. Aytalyq, Tiybet halyqtarynyng biyining negizgi elementi olardyng denesin tik ústamauynda. Sebebi tauly aimaqtardy mekendegendikten, biyik jerlerge shyghyp ýirengen olar iyilip jýredi. Búl da olardyng últtyq ereksheligin kórsetse kerek.Qytayda sahnalyq biyshi,by qoyshy, by ýiretushi dep jeke-jeke mamandyqtargha bólinedi. Búghan qosa, biyshilikti ónerding biyigi sanaytyn búl elding by oqulyqtary, jazylghan taspasy bir múra. Oqulyqtarda әr qimyl suretpen kórsetiledi. Al bizde qalay? Últtyq biyge baylanysty eshqanday oqulyq joq. Qazaqtyng últtyq biyin nasihattap, halyqqa tanytu ýshin, biyding negizgi elementteri aiqyndap jazylghan oqulyq, búghan qosa taspagha týsirilgen beynebayany boluy qajet. Sonda halyqta últtyq biyge degen qyzyghushylyq ta payda bolary anyq. Horeograf oqushygha jana qimyl-qozghalys kórsete otyryp, onyng qay búlshyq eti júmys isteytinin aityp, biyding densaulyqqa paydaly tústaryn da kórsetse, búl da óz kezeginde biyding tabighatyn týsinuge kómektesedi.
– Qazir qazaqtar jappay «Qarajorgha» biyin biyleytin bolyp aldy. Búl by arqyly jastardyng últymyzgha degen sýiispenshiligin arttyramyz deytinder de bar. Tipti búl biydi qazaqtyng últtyq bii emes dep jala jauyp jýrgender de úshyrasady.
– Áriyne, búl qazaqtyng biyi. Toy-tomalaq bolghanda qazaqtyng «Qara jorgha» kýii oryndalyp, sonyng negizinde búl by de payda bolghan. Sondyqtan búl ómirden alynghan óner ekeni sózsiz. Bireuler búl biyding iyq qozghalystary qalmaqtar men mongholdardyng biylerine úqsaydy dep jatady. Qazaq ta, qalmaq ta kóshpeli halyq bolyp aralasyp ómir sýrgen. Sondyqtan búndaghy by qozghalystary kóshpeli halyqtyng tabighatyna baylanysty tughan. «Qara jorghada» jigitting atqa mingendegi shabysy sol iyq qimyldary arqyly aiqyn kórinedi. Sol siyaqty kiyiz basu, úrshyqpen jip iyiru de qazaqtyng by ónerine negiz bolghan. Qazaq atamyz túrmys-tirshiligin by arqyly beyneley bilgen. Sondyqtan biz ózimizding últtyq biyimizdi qúrmettey biluimiz kerek. Qazaq biylerin janghyrtyp, barynsha dәripteu qajet.
– Songhy kezderi Batystyng danghaza, jeniltek әuenderine elikteytin qazaq jastary kóbeyip ketti. Sol sekildi jastar arasynda Batystyng júlqynghan әuenderine ghana biyleu dәstýrge sinip barady. Sonda búl bizding qazaqtyng dәstýrli әuenderinen, biyinen bezinuimiz be? Álde, qazaq biyleri qazirgi qazaq jastarynyng talghamyna tatymaytyn bolghany ma?
– IYә, atamekenge alghash oralghan kezde qazaq jastarynyng jappay shetel әuenin shyrqap, shetel biylerin biyleytinine tandanyp, qynjylghan edim. Shet júrttar, әsirese, Batystyng ekspansiyasy degenimiz osy bolsa kerek. Tipti jastar ghana emes, óner adamdary da shetelge elikteytini, shetel ónerine tabynatyny angharylady. Sonyng saldarynan qazaqtyng últtyq ónerine orasan núqsan kelip jatyr deuge bolady. Qazaqtyng bii atalghanymen, әueni de qimyl-qozghalysy da qazaqtiki emes biylerdi kórip jýrmiz. Basqa últtan ózimizge keregin alyp, qimyl-qozghalystardy últtyq biylerimizge negizdeu qajet qoy. Al biz bolsaq, syrttan kelgen dýniyeni tandap, talghamay qabylday beremiz. Osynyng saldarynan qazaq ózining ónerindegi últtyq naqyshynan aiyrylyp qala ma degen de qauip bar. Qazaq biyining ózindik ereksheligi mol. Mysalgha, ózbek bii degende, iyq qozghalystarynan-aq biz olardy birden ajyratamyz. Sol siyaqty ýndi bii bolsa, ony da birden tanimyz. Mine, sonday últtyq naqyshty beyneleytin, basqa últtargha ózin tanystyratyn by elementteri bizde de bar. Biraq, qazaqtyng by mektepteri múny eskermey kele jatqandyqtan, biydegi erekshe qimyl elementi kózge kórinbeydi. Zaman aghymyna qaray biz últtyq beyneni saqtay otyryp, qazaq biyin damytuymyz kerek. Bizdegi biyshilerding basty kemshiligi, qazaq biylerindegi últtyq boyaudy týsine almaghanynda der edim. Biyding barlyq elementteri birtútas últtyq dýnie boluy kerek. Bir sózben aitqanda, by de bir júmbaq әlem.
– Qazirgi myng búralghan biyshiler arasynda ýmit kýttirer biyshi jastar bar ma?
– Bizde biyshiler arasynda bәsekelestik joq. Aytalyq, belgili by qoyylymynda bir biyshi ghana óner kórsetedi. Sóitip, kópshilik arasyndaghy talantty biyshini eshkim bayqamaydy. Talpynghan talantty jastargha qoldau kórsetilse, bәsekelestik te bolady. Bәsekelestik bar jerde ghana ósu bolatynyn eskeru qajet. Býgingi bizding qazaq biyin damytu ýshin әli de kóp júmys jasau kerek. Bizde biyshiler joq emes. Mәsele olardy últtyq ónerge baulu jaghy kemshin týsip jatyr.
– Sizdi songhy kezderi qazaq sahnasynan kóre almay jýrmiz. Sonyng sebebin aita ketseniz…
– Songhy jyldary men Europa elderinde, Germaniyada biraz óner kórsettim. Tipti, ailap, jyldap sondaghy konsertterge qatysatyn boldym. Al songhy eki jylda men ózimning jeke óner ortalyghymdy ashumen shúghyldanyp jýrmin. Búl ortalyqta by ónerinen basqa, әn, suret ýiirmeleri de bar. Juyqta búl ortalyqtyng da túsauy kesilmek.
– Ángimenizge rahmet!
Ángimelesken
Aqbota ISLÁMBEK
"Ana tili" gazeti
