Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Alashorda 5652 9 pikir 12 Jeltoqsan, 2023 saghat 18:10

Alashorda ýkimetining qúrylghan kýni

1917 jyly 12 jeltoqsanda osydan 106 jyl búryn Orynbor qalasynda 5-13 jeltoqsan aralyghynda ótken ekinshi jalpyqazaq sezinde Alash Orda ýkimetining qúrylghany jariyalandy. Osy sezde birinshi bayandamany Álihan Bókeyhanov jasady.

Álihan Bókeyhanov jasaghan bayandamasy negizinde shygharlghan qaulyda Qazaq avtonomiyasy, milisiya jәne Últtyq kenes mәselelerin qarau ýshin jeti adamnan túratyn komissiya qúru turaly sheshim qabyldandy. Ekinshi jalpyqazaq sezinde qúrylghan komissiya atynan Halel Ghabbasov avtonomiya, polisiya jәne Últtyq kenes turaly bayandama oqydy.

Halel Ghabbasúly atlghan bayandamasyn: «Árkim ózin oilasa, eshkim eshkimge baghynbasa, azamattyq soghys bastaluy mýmkin. Memleketting býkil aumaghyn anarhiya tolqyny alyp jatyr. Ol barlyq ýlken qalalar men shaghyn auyldargha kirdi. Qazaqtar qonystanghaly túrghan anarhiya adamdardyng ómirine, mýlkine, baspanasyna qauip tóndiredi. Adamdar qorghausyz qaldy. Búl qiyn kezennen shyghudyng birden-bir joly – qazaq oblystary men aimaqtarynda quatty memleket qúru. Qazaq aimaqtaryn anarhiya basyp alsa, qazaq halqynyng mýlde joyylyp ketu qaupi boluy mýmkin. Sondyqtan kelensizdikterding aldyn alu ýshin halyq әskerin – halyqtyq jasaq qúru qajet» dep bastady.

Búdan ónge, Halel Ghabbasúly avtonomiyany qúrudaghy Álihan Bókeyhanovtyng rólin erekshe atap ótip, jana avtonomiyany «Alash» dep ataugha úsynys jasady. Osylaysha 1917 jyly 12 jeltoqsanda sezd delegattary úzaq talqylaudan keyin uaqytsha últtyq kenes – Alash Ordasyn qúrady. Osy talqylau barysynda kópshilik dauyspen Alash Orda ýkimetining tóraghasy bolyp Álihan Bókeyhanov saylandy.

Álimhan Ermekov keyinnen búl turaly «Saryarqa» gazetining 1918 jylghy 22 qantardaghy No28 sanynda: «12 jeltoqsanda týski astan keyin saghat 3-te «Alash» dep atalatyn avtonomiya dýniyege keldi. Býkil qazaqtyng ýkimeti qúrylyp, Alash tuy kóterildi. Búryn bay auyldarda toptasyp, shashyrap ketken qyrghyz-qazaqtar óz auylyna jinaldy. Otany joq halyq atamekenin tapty» dep jazdy.

Alash qozghalysynyng ókilderi, olardyng jaqtastary úly gumanitarlyq missiyany jýzege asyrmaqqa bel budy. Biraq stalinizm jaghdayynda úzaq uaqytqa sozylghan Alash Orda ýkimeti men mýshelerine qatysty salghan tyiymdar baylanysty asyl arsytarymyzdyng múrasynyng bir bóligin joghaltqanymyzgha qaramastan Alash qozghalysynyng arqasynda HH ghasyrda qazaq qoghamynyng búryn-sondy bolmaghan mәdeny progresining kóptegen taghantastyq týp negizderi qúrylyp nyghaydy. Alash qayratkerleri Qazaqstannyng jәne qazaq halqynyng naghyz patriottary edi. Sondyqtan Kenes ýkimeti olardy 1937-1938 jj. sayasy qughyn-sýrginge úshyratty. Olar qazaq halqynyng últtyq-memlekettik mýddelerin jýzege asyru ýshin óz ómirlerin qúrban etuge dayyn naghyz memleket qayratkerleri bolghandyghyn erek atap ótuge bolady.

Atalghan sezden keyin «Alash Orda» avtonomiyasy ózining keng kólemdi júmysyn bastady.

1917 jyly 20 jeltoqsanda Álihan Bókeyhanov Sibir ólkelik kenesine jedelhat joldap, onda Alash avtonomiyasy men Alash Orda uaqytsha ýkimetining qúrylghanyn mәlim etti. Alash qozghalysy qayratkerlerining ortaq maqsaty últtyq tәuelsizdikke qol jetkizu, qazaq qoghamyn janghyrtu, halyqty zamangha beyimdeu bolghany belgili. «Alash Orda» avtonomiyasynyng memlekettik iydeyalary әrqashan memleketimiz ýshin ózekti bolyp qala beredi.

Olardyng tarihy missiyasynyng jýzege asqandyghy Tәuelsiz Qazaqstan jyl sayyn 16 jeltoqsanda atap ótetin Tәuelsizdik kýnimen de berik baylanysty.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, Qazaq-Orys halyqaralyq uniyversiytetining dosenti

Abai.kz

9 pikir